DEHB, emsal gelişim seviyesindeki çocuklara oranla, bir mevzuya dikkati verme ve sürdürme zahmeti, çok hareketlilik ve dürtü denetimi eksikliği olarak tanımlanmaktadır. Okul çağı çocuklarında yaklaşık olarak %5-7 oranında görülmektedir. Erkek çocuklarında kızlara oranla 3-4 kat daha sıktır. Çoklukla erkek çocuklarda hiperaktivite daha çok ön plandayken kızlarda dikkat eksikliği şikayeti daha çok görülmektedir. Çoğunlukla ilkokula başladıktan sonra teşhis konulmakla birlikte belirtiler olayların büyük birçoklarında okul öncesinde de fark edilmektedir.
Dikkat Eksikliği Ve Hiperaktivite Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?
Tariften da anlaşılacağı üzere belirtileri dikkat eksikliği, çok hareketlilik ve dürtüsellik olmak üzere üç ana kümede toplanmaktadır. DEHB olgularının büyük çoğunluğunda hem dikkat eksikliği, hem de hiperaktivite bulunmakla birlikte birtakım hadiselerde yalnızca dikkat eksikliği ya da yalnız hiperaktivite olabilir. Belirti kümesinden yalnızca biri olsa da her halükarda teşhis Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olarak isimlendirilmektedir. Şikayetler en az 6 aydır bulunuyor olmalı ve en geç 12 yaşından evvel başlamalı, 7 yaşından evvel kesinlikle kimi belirtiler bulunuyor olmalıdır.
Dikkat Eksikliği Belirtileri:
Etkinlikler, ders ya da oyunlar esnasında dikkat mühletleri yaşıtlarına nazaran daha kısadır. Bu durum bilhassa okula başladıklarında göze batar. Dikkat eksikliği olan çocuklar öğretmenlerini uzun müddet dinleyemezler ve orta vermeden ders çalıştıkları vakit da ekseriyetle çok kısa olur.
Sınıfta dikkatleri basitçe duydukları bir sese, arkadaşlarının bir hareketine yahut akıllarına gelen bir olaya kayıp dersi takip etmekten koparlar. Genelde dalgın görünürler, adeta vücudu sınıfta ancak aklı sınıfta değildir. Okurken ve yazarken sık yanılgı yaparlar. Dikkatlerini detaylara veremedikleri için soruları eksik yahut yanlış okumaları ve bildikleri soruları yanlış cevaplamaları sık görülür. Bilhassa güç soruları cevaplayıp kolay soruları yanlış cevaplamalarıyla öğretmenlerini şaşırtırlar.
Ödev yapmak üzere dikkat gerektiren misyonlar dikkat eksikliği olan çocukların çok zorlandıkları sevmedikleri bir iştir. Anne babalar, dikkatlerinin çabucak diğer bir şeye kaydığını, yarım saatte bitebilecek bir ödevin saatler sürdüğünü ve bütün akşamlarının ödev yaptırma çabasıyla geçtiğinden yakınırlar.
Sıradan günlük işlerde unutkanlıkları çok sık görülür ve bu unutkanlık nedeniyle ders araç-gereçlerini, ferdî eşyalarını kaybederler. Tüm çocuklarda bu tıp problemler vakit zaman görülebilse de kış günü bir çocuğun montunu okulda unutmasını olağan bir unutkanlık değildir. Unutkanlıkla ilgili lisana getirilen bir öteki sorun ise “Marketten üç-dört çeşit materyal istersek en az birini almayı kesinlikle unutur” halinde olur.
Hiperaktivite Belirtileri
Hiperaktif çocuklar akranlarına nazaran daha etkindirler. Daima bir koşuşturma içinde olurlar. Aileler bu durumu “Sanki motor takılmış gibi”, hatta bir babanın tabiriyle “Galiba bizim çocukta nükleer santral takılı” biçiminde tanımlarlar. Oyunlarında kurallara uymakta zorlanırlar. Bu yüzden arkadaşlarıyla sorun yaşarlar ve “mızıkçı, oyun bozan” halinde etiketlenirler.
Hiperaktivite sorunu olan çocuklar meskende, okulda, oyunlarda daha fazla kazalara maruz kalırlar. Düşme, bir şeylere çarpma, bir yerlerini yaralama başlarına çok gelir. Karşıdan karşıya geçerken sağına soluna bakmama, birdenbire caddeye fırlama, bahçe duvarı, direk üzere yerlere tırmanma üzere riskli davranışlar sergilerler. Örneğin bisikletten düşme, konutta koşuştururken eşyalara çarpma, şakalaşırken dozunu ayarlayamayıp arkadaşının canını yakma sık görülür.
Okulda ders esnasında yerlerinde oturmakta zorlanırlar. Çöp atmak, kalemini açmak, tuvalete gitmek üzere mazeretlerle sık sık yerlerinden kalkarlar. Bunun dışında kalemini, silgisini düşürüp almak, arkadaşını dürtmek, rahatsız etmek ve çok konuşmak en çok şikayet edilen problemlerdir. Öğretmenleri “Sınıfta oturması gereken yer hariç her yerde onu görüyorum.” yakınmalarını lisana getirirler. Hiperaktivitenin bir öbür belirtisi de çok konuşmadır. Bu nedenle de “Eli dursa ayağı durmaz, ayağı dursa ağzı durmaz.” formunda nitelendirilirler. Sınıfta her konuşana yanıt yetiştirmeye çalışması ve yorum yapması, gereksiz konuşmalarıyla dersi kaynatmasından şikayet edilir.
Dürtüsellik Belirtileri
Dürtüsellikte temel sorun bu çocukların isteklerini erteleyememeleridir. Sınıfta, öğretmen soruyu tamamlanmadan yanıtı yapıştırır. Bu nedenle öğretmeni “Parmak kaldırıp kelam alarak konuşmayı öğretemedim.” diye şikayet eder. Sırasını beklemekte zahmet çekerler ve bu durum üstte da belirtildiği üzere oyun bozanlık yapmalarına sebep olur. Diğerleri konuşurken, onların kelamı bitmeden ortaya girer, kendilerinin çabucak dinlenilmesini isterler ve bu sebeple sık sık anne-babasının, arkadaşlarının kelamını keserler.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedenleri
Genetik Nedenler
DEHB’nun nedenleri ortasında birinci sırayı genetik yani kalıtım almaktadır. Bunu destekleyen ispatlar ise tek yumurta ikizlerinin ikisinde de görülme oranının % 80’e varan yüksek bir oranda olması, çift yumurta ikizlerinde % 40-50, ikiz olmayan kardeşlerde ise % 30 civarında görülmesidir. Birinci derecede akrabalarda DEHB olması riski 4-5 kat artırmaktadır.
Beyindeki Yapısal ve Fonksiyonel Anormallikler
Aslında beyinde pek çok bölgede DEHB olgularında anormallik saptanmaktadır. Lakin en çok ön plana çıkan bölgeler, beynin ön dış bölgesi ve beyefendisinin iç kısımlarında bulunan hudut hücresi kümeleridir. Bunların dışında beyincik de sorumlu tutulan alanlardan birisidir.
Fonksiyonel anormallik olarak ise beyinde bahsedilen bölgelerin gereğince aktive olmamasıdır. Yapılan beyin görüntüleme çalışmalarında üstte bahsedilen beyin bölgelerinin sağlıklı yaşıtlarına nazaran daha az çalıştığı gösterilmiştir.
Nörotransmitter Anormallikleri
Nörotransmitterler beyin hücreleri ortasında sinyal iletimini sağlayan dopamin, noradrenalin üzere aracılardır. DEHB’de dopamin ve noradrenalinin salınımında vebunlara karşılık veren reseptör hassaslığında bozukluk yaşanmaktadır. Noradrenalin istenilen sinyalin iletiminde tesirli iken, dopamin gürültünün baskılanması yani dışarıdan yahut kendi aklımıza gelen çeldirici uyaranların baskılanmasından sorumludur.
Öbür sebepler
Kurşun, gebelikte annenin alkol ve bilhassa sigara kullanımı, doğum travması, düşük doğum yükü üzere sebepler DEHB gelişiminde rol oynayabilir. Ebeveynlik marifetlerinin yetersiz olması, uygun olmayan disiplin formülleri DEHB’ye yol açmaz lakin bu durum DEHB olan çocuklarda belirtileri daha da ağırlaştırır. Beslenmenin tesiri olduğunu dair delil yoktur. Lakin çocukları DEHB olan kimi aileler bilhassa tatlı, çikolata yedikleri vakit çocuğun hareketliliğinin daha da arttığını lisana getiriyorlar.
Teşhis
DEHB tanısı, klinik müşahede, muayene, öğretmen ve ailelerden alınan bilgi ile konulur. Bunun yanı sıra Moxo, CAS, Bender, GISD üzere testler tanıyı desteklemede kullanılan yollardır
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nelerle Karışır, Farkları Nelerdir?
DEHB Belirtileri başta öğrenme bozukluğu, zeka geriliği, depresyon, anksiyete bozukluğu olmak üzere başka psikiyatrik bozukluklarda da görülebilir.
Disleksi başta olmak üzere öğrenme bozukluğunda temel olarak isminden da anlaşılacağı üzere okula başladığından itibaren göze çarpan harfleri, sayıları, okumayı öğrenememe, karıştırma üzere sıkıntılar görülür. Öğrenme bozukluğu olan çocuklar da genelde dikkat eksikliğinde olduğu üzere derste çabuk sıkılır ve derse karşı ilgisiz olurlar. Dikkat eksikliğinde ise öğrenememe sorunu yoktur.
Dikkat, zekanın değerli kesimlerinden biri olduğundan zeka geriliği olan çocukların dikkat müddetleri doğal olarak yetersizdir. Fakat zeka geriliğinde ek olarak genel bir öğrenme, kavrama geriliği mevcuttur.
Depresyonda olan çocukların dingin, dalgın görünümü dikkat eksikliği ile ya da bazen huzursuzluk tablosu sergilediklerinde hiperaktivite ile karışabilir. Tıpkı formda anksiyete bozukluklarındaki huzursuzluk da hiperaktivite belirtilerine benzeri bir klinik tablo oluşturabilir. DEHB’de belirtiler en az 6 ay üzere uzun bir periyodiktir ve çok küçük yaşlardan itibaren belirtiler görülürken depresyon, anksiyete bozukluklarının başlangıcı ile müracaat ortasında geçen mühlet daha kısadır.
Psikiyatrik bozuklukların dışında taşınma, okul değişimi, anne babanın boşanması, bir yakınının kaybı, aileden birinin önemli hastalığı üzere durumlarda da çocuğun dikkatinde ve ders muvaffakiyetinde bozulma görülebilir.
Tedavi
İlaç Tedavisi
Stimülanlar (Metilfenidat)
Yurt dışında öteki stimülanlar da bulunmakla birlikte ülkemizde yalnızca metilfenidat bulunaktadır. Metilfenidatın ise 3 formu bulunmaktadır:
Ritalin 10 mg tablet, Medikinet 10 mg tablet. Tesiri 30 dakikada başlar, 4 saatte biter.
Medikinet retard kapsül. Tesir süresi-6-8 saat.
Concerta tablet. Tesiri 45 dakikada başlar 10-12 saatte biter.
Kısa tesirli form sabah ve öğlen kullanılırken uzun tesirli formlar sabah bir sefer kullanılır. Metilfenidatın tesiri çabucak 30 – 60 dakika ortasında başlar ve üstte belirtilen müddet boyunca devam eder, sonrasında tesiri biter. Bu formlardan çocuğun ilaca verdiği yanıt, yan tesir durumu, okul durumuna nazaran biri seçilir. Metilfenidatın en sık görülen yan tesiri iştahsızlıktır. Bunun yanında bilhassa başlangıçta olmak üzere baş ağrısı, karın ağrısı, bulantı, uykusuzluk yan tesirler görülebilir.
Stimülan Olmayan İlaçlar
Atomoksetin
Atomoksetin stimülan değildir. Uykusuzluk yapmadığı için akşam da kullanılabilir. Tesiri yaklaşık üç hafta sonra görülmeye başlar ve tesiri 24 saattir. Yan tesir durumuna nazaran sabah yahut akşam alınabilir.
İlaçlarla ilgili yanlış inanışlar
İlaçlar çocukları uyuşturuyor
Stimülan ismi üzerinde uyarıcı demektir. Yani toplumda yerleşmiş olan “ilaçların çocuğu uyuşturduğu” inancının karşıtı tesir sistemi vardır. Aileler hiperaktif çocuklarının olağana dönmesini uyuşukluk olarak adlandırabilmektedirler. Lakin olayların % 5 üzere çok az bir kısmında ilacın tesir sisteminin bilakis gerçek sakinlik görülebilmektedir.
Bu ilaçları kullananlar uyuşturucuya alışıyor
Tedavi kullanan DEHB olaylarında uyuşturucu kullanma oranı ilaç kullanmayan , tedavi görmeyen DEHB’lilere nazaran çok daha düşüktür. Yani aslında ilaç tedavisi uyuşturucu kullanımına karşı kollayıcı tesire sahiptir.
İlaçlar uzunluk uzamasını, kemik gelişimini pürüzler
Metilfenidat en az 50 yıldır kullanılan bir ilaçtır. Yapılan uzun müddetli izlem çalışmalarında metilfenidat kullananların beklenen uzunluklarından daha kısa kaldığına dair net bir bulgu saptanamamıştır.
İlaç dışı tedaviler
Psikoeğitim
Anne babaya DEHB’nin büyük oranda genetik geçişli bir bozukluk olduğu, dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtilerinin denetim edilmesinin çocuğun elinde olmadığı anlatılır. DEHB’li çocuklar her gün anne babadan, öğretmenlerinden ve arkadaşlarından daima tenkit alırlar. Bu durum benlik hürmetini olumsuz tesirler. Bunu önlemek için ise çocukların en küçük olumlu davranışları bile fark edilmeli ve övülmelidir.
Çizelge oluşturarak konutta ve okulda yönergeleri yerine getirmesi için ödüllendirme metodu kullanılabilir. Öfke ve saldırganlık davranışlarında mola metodu kullanılabilir. Çocuktan ne istediğimize dair komutlar net olmalıdır. Mesela “ödevini yapma vakti gelmedi mi” yerine “saat … oldu ve ders çalışma saati!” üzere net iletiler verilmelidir. Tenkitler “Sen esasen tembelsin, daima hengame edersin” üzere genel değil, "bugün ödevini yapmamışsın, okulda arkadaşına vurmuşsun” halinde olaya spesifik olmalı, etiketleme olmamalıdır.
Davranışların sonuçlarının ne olacağını çocuk evvelce bilmelidir. Hengame etmenin cezasının ne olacağını, olumsuz davranışları ne kadar mühlet yapmazsa hangi mükafatı kazanacağı üzere net olunmalıdır. Kurallarda tutarlılık ve kararlılık olmazsa olmaz gerekliliklerdir. Bir gün onaylamadığımız bir davranışa sonraki gün göz yummak, babanın hayır dediğine annenin evet demesi çocukların kuralları benimsemesini pürüzler.
DEHB’DE BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TEDAVİ (BDT) UYGULAMALARI
DEHB’de çocukların düşünmeden hareket etme problemini çözme, detaylara dikkat etmeyi geliştirme, karşılaştıkları problemlere alternatif tahlil bulmayı öğrenme, kendi hislerini ve karşısındakinin hislerini tanıma, his – fikir ilgisini kurma alanlarını içeren DUR DÜŞÜN isminde yapılandırılmış BDT usulü bulunmaktadır.