1200'lu yıllarda Turkler'in sosyal yaşamı nasıldı?
Umarım faydalı olur images1200luyillardaturklerinsosyalyasaminasildi5afb31bfef8ecgif
II KULTUR ve MEDENİYET
Turklerin ana yurdu Orta Asya bozkırlarıdır, Orta Asyanın sınırları doğuda Baykal golunden Batıda Hazar ve Ural dağlarına; kuzeyde Sibirya bozkırlarından guneyde Tanrı dağları ve Gobi colune uzanmaktadır Bu coğrafyanın, butun dunya tarafından kabul edilmiş siyasi adı ise Turkistandır Arkeolojik kazı ve araştırmalar Orta Asya medeniyetinin MO V bine kadar uzandığını gostermektedir Batı Turkistanda, bugunku Aşkabat cevresinde yapılan kazılarda, MOV bine ulaşan yerleşme merkezleri bulunmuştur Anav kulturu olarak bilinen bu medeniyetin kimlere ait olduğu kesinlik kazanmamış ise de Turklerin bu bolgedeki varlıklarının ilk izlerini yansıtabileceği duşunulen ipuclarını vermesi acısından onemli bir merkezdir Proto Turklere ait olduğu anlaşılan ilk kultur cevresi AltaySayan dağlarının kuzey batısında yer almaktadır MO III bin başlarına ait bu eski kulture Afanasyevo kulturu denilmektedir Bu kulturun en buyuk ozelliği Turk sosyal hayatının ilk orneğini yansıtmasıdır Bu kulturde atın ehlileştirildiği ve koyun beslendiği gorulmektedir Ayrıca toprak kaplar, bakır ve tunctan yapılmış ceşitli silah ve sus eşyaları da bulunmuşturBu kulturun devamı olan Andronovo kulturu ise Altaylardan, Ural dağlarıAral golu cevresine kadar yayılmıştır ( MO17001200) Bu kulturde tunctan ve altından eşya yapımının geliştiği bilinmektedir Andronovo kulturu ozelliklerini yansıtan diğer bir kultur ise Yeniseyİrtiş cevresinde yer alan Karasuk kulturudur (M O1300800) Tuva ve Abakan bozkırları ile Baykal golu havzasında bulunan hayvan figurlu kaplar ve silahlar bu kulturlerde benzerlik gosterirKarasuk kulturunun en buyuk ozelliği demirin işlenip, silah yapımında kullanıldığı ilk kultur olmasıdır Bu kultur cevresinde insanlar kece cadırlarda yaşayıp, tekerlekli arabalar kullanıyorlardı Minusinsk ve Abakan bolgesinden Altaylara uzanan bolgede Tagar kulturu olarak bilinen ve MO700′e tarihlenen buluntularda demir işciliğinin nadir ornekleri yer almaktaydı Ayrıca MO 3yuzyıla ait, Orhun ve Selenga boylarına değin uzanan Pazırık kulturu, binlerce yıllık Turk kulturunun Hun cağına nasıl ulaştığını gosterir Butun bu buluntular Turk coğrafyasının tabii sınırlarını tespit etmek acısından da buyuk bir oneme sahiptirOrta Asyadaki Turk kultur cevrelerinde, kurganlarda (Turklerin eşyaları ile birlikte gomuldukleri buyuk mezarlar) bulunan bazı eşyalar, Turklerin cok eski zamanlardan beri konar gocer hayata has bir kultur geliştirdiklerini gostermektedir Av ve savaş aletleri, demir ve deriden ceşitli eşyalar ve at ile kurt ağırlıklı hayvan figurlu kaplar, bu yaşayışın temel ozelliklerini gosterir Nitekim Turklere ait efsane ve Ergenekon Destanı gibi mitolojik olaylarda da bu motifler on plandadır Dolayısıyla, maddi buluntular ve Turk mitolojisi, Turklerin tarih sahnesine cıktığı yer ve zaman hususunda tamamen uygunluk gostermektedir
A DEVLET
İl adı verilen devletin başında, yetkisini GokTanrıdan alan han, hakan, kağan, il teber, il erkin, tanhu, yabgu unvanlarından birini taşıyan hukumdar bulunurdu Toplumun temelini aileler oluştururdu Ailelerin birleşmesiyle urug (sulale)lar, urugların birleşmesiyle boylar, boyların bir araya gelmesiyle budun ortaya cıkar, budunlar ise devleti oluştururdu Hukumdar, yetkisini, Tore denilen ve yazılı olmayan hukuk
(1) Tonyukuk Yazıtı (720725 yılları arasında yazıldığı sanılmaktadır), Kultigin Yazıtı (732), Bilge Kağan Yazıtı (735)
(2) Uygurlar doneminde, ticari ilişkilerin gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşmalar yazılı hale getirilmiştir
Bu durum, aşağıdaki alanlardan hangisiyle ilgili belgelerin oluturulduğunu gosterir? (2005 KPSS)
A) Hukuk B) Sanat C) Edebiyat D) Askerlik E) Siyaset
kurallarından alırdı Torenin sozlu olmasının sebebi, konargocer olunmasına bağlı olarak yazının kullanılmamasıdır (1) Kurultay Meclisi(Kengeş), hukumdara yonetim işinde yardımcı olur, işlevi, danışma kurulundan oteye gecemezdi Hukumdarın başlıca gorevleri, halkını savunmak, doyurmak, giydirmek, adaleti sağlamak, toy(ziyafet) vermekti
B KUT ANLAYIŞI
GokTanrı tarafından bir kişi veya aileye yonetme yetkisi verilmesi anlamına gelmektedir Egemenliğin kaynağıdır Kut, kan yoluyla gectiği icin, hanedan uyelerinin tumunun hukumdar olma hakkı bulunuyordu Bu durum, taht kavgalarına sebep oluyordu Olumlu yanı ise, en yetenekli kişiye taht yolunu acması idi Kısacası, devlet, hanedanın ortak malı sayılıyordu
C ULKE YONETİMİ
Ulke, merkez, doğu(sağ) ve batı(sol) olarak bolunurdu Buyuk kağan merkezde otururdu Guneşin doğduğu yon olduğu icin doğu kanadı batıdan ustundu Genelde doğu ve batı kanatlarının başında kağanın oğul veya kardeşleri bulunurdu Bunlara yabgu veya tigin denilirdi Bu yonetim anlayışını Mete Han koymuştu Ayrıca, orduyu onluk sisteme gore yapılandırmıştı Bu duzenin kurulduğu MO 209 yılı, Turk Kara Kuvvetlerinin kuruluş yılı olarak kabUl edilir Ulkeyi yoneten idarecilerin unvanları şoyle idi:
Ti(e)gin : Kağanın oğlu
Şad : Hanedan uyesi; yabgu unvanını da kullanırlardı
Aygucı : Vezir (Orta Asya Turk devletlerinde en unlu vezir Bilge Tonyukuk idi)
Tudun : Vergi toplanması ve denetim işlerine bakardı
Yargucı : Yargıc
Tarkan : Askeri yonetici Ordu baş komutanı anlamına gelen subaşı da denilirdi
Tamgacı : Yazışma işlerini yurutur, aynı zamanda bitikci unvanını da kullanırlardı
D SOSYAL ve EKONOMİK YAPI
Turklerde sınıf ve kolelik kurumu olmamıştır Bu durum, tarım toplumu olunmaması ve konargocerlikten kaynaklanmıştır Yaşanan coğrafyanın iklim ozellikleri ve kulturel değerlerin etkisiyle kucuk baş hayvancılıkla uğraşılmıştır Bu da, konargocer (yarı gocebe) bir yaşantı getirmiştir Cine yapağı, et ve deri satılmıştır Maden işletmeciliğinde de ileri gidilmiştir İpek Yolu uzerinde ticaret de ekonomik etkinlikler arasında bulunmuştur Orta Asyada TurkCin mucadelesinin temelini, İpek Yolunun denetimini ele gecirme isteği oluşturmuştur Uygurların yerleşik hayata gecmesiyle birlikte, tarım da Turkler arasında yaygınlık gostermiştir
E DİN ve İNANIŞ
Milli GokTanrı dinine inanılmıştır Tanrı soyut olduğu icin, heykeli ve adına tapınak yapılmamıştır Gok yuzunde cennet(Ucmak) ve yer altında cehenneme(Tamu) inanılmış, 7 kat oldukları kabUl edilmiştir Kurban kesme en onemli ibadet sayılmıştır Ataların ruhlarının bu dunyada yaşadığına inanılmıştır Bu sebeple, ruhların yaşadığını duşundukleri mezarlara saygı gostermiş, uzerlerine basmamış, mezar ziyaretlerinde bulunmuşlardır **uler hemen gomulmemiş, mumyalandıktan sonra obanın yuksekce bir yerinde, Tengri sacından tutsun da yanına ucursun (cennete) diye bekletilmiştir Ote yandan, bazı mağaralar, ağaclar vb de kutsal sayılmıştır Katı kurallar ve dinin devlet yonetiminde yaptırımı olmadığı icin, bir din sınıfı oluşmamıştır Coklarının sandığı gibi, Şamanizm, bir dini inanc değil, sihir, fal, hekimlik vb karaktere sahip bir anlayış ozelliği taşımıştır Şaman(Kam), hekimlik, buyuculuk, falcılık, muzisyenlik yapmış, kurban torenlerini yonetmiştir Cenaze torenlerine Yuğ denilmiştir Kişi olduğunde, cadırı cevresinde 7 kez atla donulmuş, olu evine goturulen yemeğe yuğ aşı denilmiştir İkinci yaşama inanıldığı icin, olu, atı ve sevdiği eşyaları ile birlikte gomulmuştur Kurgan adı verilen mezarın başına, olunun hayattayken oldurduğu var sayılan duşman sayısı kadar taş dikilmiş, buna Balbal denilmiştir
Cinin Kansu Bolgesine goc eden Uygurlar Konficyus, Doğu Turkistana yerleşenler, Mani ve Buda dinlerine girmişlerdir Doğu Turkistanda yaşayan Uygurlar gunumuzde Muslumandırlar Hazar Denizine adlarını veren Hazarların da Musevi oldukları iddia edilmektedir Orta Asya Turklerinin din kurallarına sıkı sıkıya bağlı olmayışları beraberinde hoşgoruyu getirmiştir (2)
F EDEBİYAT
Sozlu ve yazılı olarak ikiye ayrılmıştır;
1) Sozlu edebiyat:
Sav : Turklerin yaşam tarzını anlatan şiirler
Sagu : **en buyuk kişiler icin yakılan ağıt
Koşuk : Muzik eşliğinde soylenen şiir (en onemli muzik aleti kopuzdur)
Destan : Adet, tore, inanc, yaşam tarzları konusunda bilgi verirler;
Oğuz Kağan Destanı : Asya Hunları
Ergenekon Destanı : Gokturkler
Tureyiş (Doğuş) ve Goc destanları : Uygurlar
Alper Tunga ve Şu destanları : İskitler (Sakalar)
Manas Destanı : Kırgızlar
Dede Korkut Destanı : Oğuzlarla Kıpcakların mucadelesini konu alır
2) Yazılı edebiyat: Turklerin ilk kullandığı alfabe, 38 harfli Gokturk Alfabesidir Orhun yazıtları(Anıtları) bu alfabeyle yazılmıştır Turk tarihinin ilk milli kaynağıdır IIGokturk (Kutluk) Devleti doneminde Bilge Kağan, Kultigin ve Vezir Tonyukuk adına Kutsal Otugen Bolgesine dikilmişlerdir Moğolistan sınırları icindedir Yo(u)luğ Tigin tarafından taşa kazılarak yazılmıştır Buna gore, Yoluğ Tigin, Turklerin ilk tarihci ve edebiyatcısıdır Yazıtları, İsvecli subay Strahlenberg bulmuş, Danimarkalı dil bilimci Wilhelm Thomsen okumuştur Turk idare ve sosyal yapısı hakkında bilgiler yer almaktadır Uygurlar, 18 harfli bir alfabe oluşturmuş, kağıt ve matbaayı kullanmışlardır Gercek anlamda yazılı Turk edebiyatı Uygurlar doneminde ortaya cıkmıştır
Orta Asya Turkleri 12 Hayvanlı Turk Takvimi kullanmışlardır Bir yıl 12 aya, bir gun 12 bolume ayrılmış, bu bolumlere cağ denilmiştir
(1) Orta asya Turk devletleri gocebe yaşamın getirdiği zorunluluk nedeniyle yazılı hukuk kuralları meydana getirememişlerdir Ancak, devlet yonetiminde ve gunluk ilişkilerde hukumdarın ve de halkın uymak zorunda olduğu kurallar vardı Hatta Hakanın millete karşı sorumluluklarından biri de bu kuralları uygulamaktı
Yazılı olmayan bu kurallara ne ad verilirdi? (2002 KPSS)
A Toy B Kurultay C Toygun D Otağ E Toru (Tore)
(2) İslamiyetten onceki Turklerin kendilerinden farklı inanışlara sahip insanlarla bir arada yaşaması, Turklerde aşağıdakilerden hangisine bir kanıttır? (2005 KPSS)
A) Ulke sorunlarının goruşulduğu meclis kurduklarına C) Ulkenin iki bolum halinde yonetildiğine E) Hoşgorulu olduklarına
B) Birden fazla devlet kurduklarına D) Yerleşik hayata gectiklerine
H SANAT
Hayvan uslUbu: Konargocer bozkır yaşantısının tipik ozelliğini gosterir Taşınabilir eşyalar uzerine işlenen motiflerde hayvanların mucadelesi gosterilmiştir Hayvan motiflerinin, o eşya ve sahibini koruduğuna inanılmıştır Orta Asyada yaygınlık kazanan bu sanatın yaratıcısı İskitlerdir
Heykel: Balbal denilen ve mezar başlarına konulan ilkel taş heykeller oldukca yaygındır Orhun kazılarında Kultiginin başının bulunması, heykel yapımı olduğunu kanıtlamaktadır Resim ve heykel sanatı, Mani ve Buda dinlerine girdikten sonra Uygurlarda cok gelişmiştir
Mimarlık: Konargocerlikten dolayı Uygurlara kadar eser gorulmez Uygurlar, yerleşik hayata gectikleri icin şehirler kurmuş, mimari eserler oluşturmuşlardır Kubbeli turbe ve koşe ucgenlerinin (Turk ucgeni) yaratıcısı Uygurlardır
Resim: Turk resmini de Uygurlar yaratmıştır Fresk ve minyatur sanatı oldukca gelişmiştir Minyatur sanatı ve ciniciliği de İslam dunyasına Uygurlar hediye etmiştir
Halı: Bilinen ilk duğumlu halı, Orta Asyada Altay dağlarının eteklerinde Turklere ait olduğu kabUl edilen Pazırık kurganında bulunmuştur Asya Hunlarından kalmadır
Umarım faydalı olur images1200luyillardaturklerinsosyalyasaminasildi5afb31bfef8ecgif
II KULTUR ve MEDENİYET
Turklerin ana yurdu Orta Asya bozkırlarıdır, Orta Asyanın sınırları doğuda Baykal golunden Batıda Hazar ve Ural dağlarına; kuzeyde Sibirya bozkırlarından guneyde Tanrı dağları ve Gobi colune uzanmaktadır Bu coğrafyanın, butun dunya tarafından kabul edilmiş siyasi adı ise Turkistandır Arkeolojik kazı ve araştırmalar Orta Asya medeniyetinin MO V bine kadar uzandığını gostermektedir Batı Turkistanda, bugunku Aşkabat cevresinde yapılan kazılarda, MOV bine ulaşan yerleşme merkezleri bulunmuştur Anav kulturu olarak bilinen bu medeniyetin kimlere ait olduğu kesinlik kazanmamış ise de Turklerin bu bolgedeki varlıklarının ilk izlerini yansıtabileceği duşunulen ipuclarını vermesi acısından onemli bir merkezdir Proto Turklere ait olduğu anlaşılan ilk kultur cevresi AltaySayan dağlarının kuzey batısında yer almaktadır MO III bin başlarına ait bu eski kulture Afanasyevo kulturu denilmektedir Bu kulturun en buyuk ozelliği Turk sosyal hayatının ilk orneğini yansıtmasıdır Bu kulturde atın ehlileştirildiği ve koyun beslendiği gorulmektedir Ayrıca toprak kaplar, bakır ve tunctan yapılmış ceşitli silah ve sus eşyaları da bulunmuşturBu kulturun devamı olan Andronovo kulturu ise Altaylardan, Ural dağlarıAral golu cevresine kadar yayılmıştır ( MO17001200) Bu kulturde tunctan ve altından eşya yapımının geliştiği bilinmektedir Andronovo kulturu ozelliklerini yansıtan diğer bir kultur ise Yeniseyİrtiş cevresinde yer alan Karasuk kulturudur (M O1300800) Tuva ve Abakan bozkırları ile Baykal golu havzasında bulunan hayvan figurlu kaplar ve silahlar bu kulturlerde benzerlik gosterirKarasuk kulturunun en buyuk ozelliği demirin işlenip, silah yapımında kullanıldığı ilk kultur olmasıdır Bu kultur cevresinde insanlar kece cadırlarda yaşayıp, tekerlekli arabalar kullanıyorlardı Minusinsk ve Abakan bolgesinden Altaylara uzanan bolgede Tagar kulturu olarak bilinen ve MO700′e tarihlenen buluntularda demir işciliğinin nadir ornekleri yer almaktaydı Ayrıca MO 3yuzyıla ait, Orhun ve Selenga boylarına değin uzanan Pazırık kulturu, binlerce yıllık Turk kulturunun Hun cağına nasıl ulaştığını gosterir Butun bu buluntular Turk coğrafyasının tabii sınırlarını tespit etmek acısından da buyuk bir oneme sahiptirOrta Asyadaki Turk kultur cevrelerinde, kurganlarda (Turklerin eşyaları ile birlikte gomuldukleri buyuk mezarlar) bulunan bazı eşyalar, Turklerin cok eski zamanlardan beri konar gocer hayata has bir kultur geliştirdiklerini gostermektedir Av ve savaş aletleri, demir ve deriden ceşitli eşyalar ve at ile kurt ağırlıklı hayvan figurlu kaplar, bu yaşayışın temel ozelliklerini gosterir Nitekim Turklere ait efsane ve Ergenekon Destanı gibi mitolojik olaylarda da bu motifler on plandadır Dolayısıyla, maddi buluntular ve Turk mitolojisi, Turklerin tarih sahnesine cıktığı yer ve zaman hususunda tamamen uygunluk gostermektedir
A DEVLET
İl adı verilen devletin başında, yetkisini GokTanrıdan alan han, hakan, kağan, il teber, il erkin, tanhu, yabgu unvanlarından birini taşıyan hukumdar bulunurdu Toplumun temelini aileler oluştururdu Ailelerin birleşmesiyle urug (sulale)lar, urugların birleşmesiyle boylar, boyların bir araya gelmesiyle budun ortaya cıkar, budunlar ise devleti oluştururdu Hukumdar, yetkisini, Tore denilen ve yazılı olmayan hukuk
(1) Tonyukuk Yazıtı (720725 yılları arasında yazıldığı sanılmaktadır), Kultigin Yazıtı (732), Bilge Kağan Yazıtı (735)
(2) Uygurlar doneminde, ticari ilişkilerin gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşmalar yazılı hale getirilmiştir
Bu durum, aşağıdaki alanlardan hangisiyle ilgili belgelerin oluturulduğunu gosterir? (2005 KPSS)
A) Hukuk B) Sanat C) Edebiyat D) Askerlik E) Siyaset
kurallarından alırdı Torenin sozlu olmasının sebebi, konargocer olunmasına bağlı olarak yazının kullanılmamasıdır (1) Kurultay Meclisi(Kengeş), hukumdara yonetim işinde yardımcı olur, işlevi, danışma kurulundan oteye gecemezdi Hukumdarın başlıca gorevleri, halkını savunmak, doyurmak, giydirmek, adaleti sağlamak, toy(ziyafet) vermekti
B KUT ANLAYIŞI
GokTanrı tarafından bir kişi veya aileye yonetme yetkisi verilmesi anlamına gelmektedir Egemenliğin kaynağıdır Kut, kan yoluyla gectiği icin, hanedan uyelerinin tumunun hukumdar olma hakkı bulunuyordu Bu durum, taht kavgalarına sebep oluyordu Olumlu yanı ise, en yetenekli kişiye taht yolunu acması idi Kısacası, devlet, hanedanın ortak malı sayılıyordu
C ULKE YONETİMİ
Ulke, merkez, doğu(sağ) ve batı(sol) olarak bolunurdu Buyuk kağan merkezde otururdu Guneşin doğduğu yon olduğu icin doğu kanadı batıdan ustundu Genelde doğu ve batı kanatlarının başında kağanın oğul veya kardeşleri bulunurdu Bunlara yabgu veya tigin denilirdi Bu yonetim anlayışını Mete Han koymuştu Ayrıca, orduyu onluk sisteme gore yapılandırmıştı Bu duzenin kurulduğu MO 209 yılı, Turk Kara Kuvvetlerinin kuruluş yılı olarak kabUl edilir Ulkeyi yoneten idarecilerin unvanları şoyle idi:
Ti(e)gin : Kağanın oğlu
Şad : Hanedan uyesi; yabgu unvanını da kullanırlardı
Aygucı : Vezir (Orta Asya Turk devletlerinde en unlu vezir Bilge Tonyukuk idi)
Tudun : Vergi toplanması ve denetim işlerine bakardı
Yargucı : Yargıc
Tarkan : Askeri yonetici Ordu baş komutanı anlamına gelen subaşı da denilirdi
Tamgacı : Yazışma işlerini yurutur, aynı zamanda bitikci unvanını da kullanırlardı
D SOSYAL ve EKONOMİK YAPI
Turklerde sınıf ve kolelik kurumu olmamıştır Bu durum, tarım toplumu olunmaması ve konargocerlikten kaynaklanmıştır Yaşanan coğrafyanın iklim ozellikleri ve kulturel değerlerin etkisiyle kucuk baş hayvancılıkla uğraşılmıştır Bu da, konargocer (yarı gocebe) bir yaşantı getirmiştir Cine yapağı, et ve deri satılmıştır Maden işletmeciliğinde de ileri gidilmiştir İpek Yolu uzerinde ticaret de ekonomik etkinlikler arasında bulunmuştur Orta Asyada TurkCin mucadelesinin temelini, İpek Yolunun denetimini ele gecirme isteği oluşturmuştur Uygurların yerleşik hayata gecmesiyle birlikte, tarım da Turkler arasında yaygınlık gostermiştir
E DİN ve İNANIŞ
Milli GokTanrı dinine inanılmıştır Tanrı soyut olduğu icin, heykeli ve adına tapınak yapılmamıştır Gok yuzunde cennet(Ucmak) ve yer altında cehenneme(Tamu) inanılmış, 7 kat oldukları kabUl edilmiştir Kurban kesme en onemli ibadet sayılmıştır Ataların ruhlarının bu dunyada yaşadığına inanılmıştır Bu sebeple, ruhların yaşadığını duşundukleri mezarlara saygı gostermiş, uzerlerine basmamış, mezar ziyaretlerinde bulunmuşlardır **uler hemen gomulmemiş, mumyalandıktan sonra obanın yuksekce bir yerinde, Tengri sacından tutsun da yanına ucursun (cennete) diye bekletilmiştir Ote yandan, bazı mağaralar, ağaclar vb de kutsal sayılmıştır Katı kurallar ve dinin devlet yonetiminde yaptırımı olmadığı icin, bir din sınıfı oluşmamıştır Coklarının sandığı gibi, Şamanizm, bir dini inanc değil, sihir, fal, hekimlik vb karaktere sahip bir anlayış ozelliği taşımıştır Şaman(Kam), hekimlik, buyuculuk, falcılık, muzisyenlik yapmış, kurban torenlerini yonetmiştir Cenaze torenlerine Yuğ denilmiştir Kişi olduğunde, cadırı cevresinde 7 kez atla donulmuş, olu evine goturulen yemeğe yuğ aşı denilmiştir İkinci yaşama inanıldığı icin, olu, atı ve sevdiği eşyaları ile birlikte gomulmuştur Kurgan adı verilen mezarın başına, olunun hayattayken oldurduğu var sayılan duşman sayısı kadar taş dikilmiş, buna Balbal denilmiştir
Cinin Kansu Bolgesine goc eden Uygurlar Konficyus, Doğu Turkistana yerleşenler, Mani ve Buda dinlerine girmişlerdir Doğu Turkistanda yaşayan Uygurlar gunumuzde Muslumandırlar Hazar Denizine adlarını veren Hazarların da Musevi oldukları iddia edilmektedir Orta Asya Turklerinin din kurallarına sıkı sıkıya bağlı olmayışları beraberinde hoşgoruyu getirmiştir (2)
F EDEBİYAT
Sozlu ve yazılı olarak ikiye ayrılmıştır;
1) Sozlu edebiyat:
Sav : Turklerin yaşam tarzını anlatan şiirler
Sagu : **en buyuk kişiler icin yakılan ağıt
Koşuk : Muzik eşliğinde soylenen şiir (en onemli muzik aleti kopuzdur)
Destan : Adet, tore, inanc, yaşam tarzları konusunda bilgi verirler;
Oğuz Kağan Destanı : Asya Hunları
Ergenekon Destanı : Gokturkler
Tureyiş (Doğuş) ve Goc destanları : Uygurlar
Alper Tunga ve Şu destanları : İskitler (Sakalar)
Manas Destanı : Kırgızlar
Dede Korkut Destanı : Oğuzlarla Kıpcakların mucadelesini konu alır
2) Yazılı edebiyat: Turklerin ilk kullandığı alfabe, 38 harfli Gokturk Alfabesidir Orhun yazıtları(Anıtları) bu alfabeyle yazılmıştır Turk tarihinin ilk milli kaynağıdır IIGokturk (Kutluk) Devleti doneminde Bilge Kağan, Kultigin ve Vezir Tonyukuk adına Kutsal Otugen Bolgesine dikilmişlerdir Moğolistan sınırları icindedir Yo(u)luğ Tigin tarafından taşa kazılarak yazılmıştır Buna gore, Yoluğ Tigin, Turklerin ilk tarihci ve edebiyatcısıdır Yazıtları, İsvecli subay Strahlenberg bulmuş, Danimarkalı dil bilimci Wilhelm Thomsen okumuştur Turk idare ve sosyal yapısı hakkında bilgiler yer almaktadır Uygurlar, 18 harfli bir alfabe oluşturmuş, kağıt ve matbaayı kullanmışlardır Gercek anlamda yazılı Turk edebiyatı Uygurlar doneminde ortaya cıkmıştır
Orta Asya Turkleri 12 Hayvanlı Turk Takvimi kullanmışlardır Bir yıl 12 aya, bir gun 12 bolume ayrılmış, bu bolumlere cağ denilmiştir
(1) Orta asya Turk devletleri gocebe yaşamın getirdiği zorunluluk nedeniyle yazılı hukuk kuralları meydana getirememişlerdir Ancak, devlet yonetiminde ve gunluk ilişkilerde hukumdarın ve de halkın uymak zorunda olduğu kurallar vardı Hatta Hakanın millete karşı sorumluluklarından biri de bu kuralları uygulamaktı
Yazılı olmayan bu kurallara ne ad verilirdi? (2002 KPSS)
A Toy B Kurultay C Toygun D Otağ E Toru (Tore)
(2) İslamiyetten onceki Turklerin kendilerinden farklı inanışlara sahip insanlarla bir arada yaşaması, Turklerde aşağıdakilerden hangisine bir kanıttır? (2005 KPSS)
A) Ulke sorunlarının goruşulduğu meclis kurduklarına C) Ulkenin iki bolum halinde yonetildiğine E) Hoşgorulu olduklarına
B) Birden fazla devlet kurduklarına D) Yerleşik hayata gectiklerine
H SANAT
Hayvan uslUbu: Konargocer bozkır yaşantısının tipik ozelliğini gosterir Taşınabilir eşyalar uzerine işlenen motiflerde hayvanların mucadelesi gosterilmiştir Hayvan motiflerinin, o eşya ve sahibini koruduğuna inanılmıştır Orta Asyada yaygınlık kazanan bu sanatın yaratıcısı İskitlerdir
Heykel: Balbal denilen ve mezar başlarına konulan ilkel taş heykeller oldukca yaygındır Orhun kazılarında Kultiginin başının bulunması, heykel yapımı olduğunu kanıtlamaktadır Resim ve heykel sanatı, Mani ve Buda dinlerine girdikten sonra Uygurlarda cok gelişmiştir
Mimarlık: Konargocerlikten dolayı Uygurlara kadar eser gorulmez Uygurlar, yerleşik hayata gectikleri icin şehirler kurmuş, mimari eserler oluşturmuşlardır Kubbeli turbe ve koşe ucgenlerinin (Turk ucgeni) yaratıcısı Uygurlardır
Resim: Turk resmini de Uygurlar yaratmıştır Fresk ve minyatur sanatı oldukca gelişmiştir Minyatur sanatı ve ciniciliği de İslam dunyasına Uygurlar hediye etmiştir
Halı: Bilinen ilk duğumlu halı, Orta Asyada Altay dağlarının eteklerinde Turklere ait olduğu kabUl edilen Pazırık kurganında bulunmuştur Asya Hunlarından kalmadır