17Ve 18Yüzyıllarda Islahat Hareketleri,
XVII Asır Islahatları ve Özellikleri
II Osman
Osmanlı tarihinde ilk köklü ıslahat girişimleri II Osman döneminde (1618 – 1622) başlamıştır II Osman dönemi yenilikleri şunlardır:
* II Osman, saray dışından evlilik yaparak sarayı halka açmıştır
* Şeyhülislam ’ın fetva belirlemek dışındaki yetkilerini elinden aldı Bu Nedenle ilmiye sınıfının devlet işlerine karışması engellenmiştir
* Zamanın ihtiyaçlarına göre yeni kanunların yapılması planlanmıştır
* II Osman Hotin Seferi ’nde yeniçerilerin durumunu görür görmez Yeniçeri Ocağı ’nı kaldırmak istedi Oysa, Genç Osman düşüncelerini vakitsiz açığa vurduğundan ve ıslahatlar esnasında kendisine asistan olacak deneyimli devlet adamı olmadığından ıslahat planları gerçekleştirilememiştir
IV Murat
* Yeniçeri ve sipahi zorbaları ortadan kaldırıldı Bu durum İstanbul ’da asayiş ve güvenliğin kurulmasını sağlamıştır
* Bütçe açığının saray masraflarının çokluğundan ve gereksiz hediye ve bahşişlerden kaynaklandığını görür görmez bunları azaltmaya çalışmıştır
* Parasal yılın bütçesini evvelden hazırlamıştır
* Divan üyeleri ve öteki yöneticilerden hazineye para aktarmıştır
* Hazineye borcu olan kişilerden bu borçları tahsil etmiştir
Köprülü Mehmet Paşa
Köprülü Mehmet Paşa;
* Memleketin iç durumunu ele aldı Dini yönden fikir ayrılığına düşen İstanbul ulemasını değişik yerlere göndererek kargaşaya son vermiştir
* Maliyeyi düzene sokan Köprülü Mehmet Paşa, Kuyucu Murat Paşa ve IV Murat gibi zorlama ve kuvvet kullanmıştır Onun ölümünden sonradan, kendi tavsiyesiyle oğlu Fazıl Ahmet Paşa sadrazamlığa getirilmiştir
* Ordu ve donanmayı ele aldı Çanakkale Boğazı ’nı ablukaya bölge Venedik donanmasını buradan uzaklaştırıp, Venedik tarafından işgal edilen Limni, Bozcaada ve Gökçeada ’yı geri alarak Akdeniz yolunu açmış ve Girit Adası ’na takviye göndermiştir
* Erdel Beyi Rakoçi ve Halep Valisi Abaza Hasan Paşa ’nın isyanlarını bastırarak asayişi sağlamıştır
* Tımarlar bir zamanlar olduğu gibi savaşlarda yararlılık gösterenlere verilmiştir Anadolu ve Rumeli ’deki tımarlı sipahilerin gerçek mevcudunu öğrenmek için yoklamalar yapılmıştır Adaletsizlik ve zorbalık yapan devlet memurları engellenerek kanun hakimiyeti kurulmaya çalışılmıştır
* Devletin duraklamasının ve kötü gidişatın durdurulması için neler yapılması gerektiğine ilişkin devlet ileri gelenlerinden raporlar alınmıştır XVII yüzyılın önemli şahsiyetlerinden biri olan Koçi Bey, devletin Kanuni ’den sonradan düştüğü sıkıntıları, kurumların nasıl bozulduğunu anlattığı “Koçi Bey Risalesi adlı raporunu IV Murat ’a takdim etmiştir
* İran üzerine iki defa sefer düzenlendi Bu seferler sırasında Anadolu ’daki Celâliler ortadan kaldırılmış, emniyet ve güvenlik sağlanmıştır
* Uyuşturucu maddelerin ve tütünün kullanımı, gece sokağa çıkılması yasaklanmıştır
Tarhuncu Ahmet Paşa
Tarhuncu Ahmet Paşa parasal alanda ıslahatlar yaparak devletin kazanç – gider dengesini sağlamaya çalışmıştır Tarhuncu Ahmet Paşa;
* Bir Takım illerin gelirinin iltizama verilmesini, dirlik sahiplerinin gelirlerinin bir kısmının da hazineye aktarılmasını sağlamıştır
* Bütçe açığının saray masraflarının çokluğundan ve lüzumsuz hediye ve bahşişlerden kaynaklandığını görür görmez bunları azaltmaya çalışmıştır
* Finansal yılın bütçesini evvelden hazırlamıştır
* Divan üyeleri ve öteki yöneticilerden hazineye para aktarmıştır
* Hazineye borcu olan kişilerden bu borçları tahsil etmiştir
XVIII Asır Islahatları ve Özellikleri
Lale Devri
* Ilk Kez Avrupa ’nın önemli merkezlerinde geçici elçilikler açıldı (Paris, Viyana, Moskova ve Lehistan) Osmanlı Devleti, elçilikleri kurmakla; Avrupa ’daki teknik, bilimsel ve sosyal gelişmeleri takip etmeyi ve Avrupa devletlerinin politikalarını öğrenmeyi amaçlamıştır
* Said Efendi ve İbrahim Müteferrika göre ilk Türk matbaası kuruldu (1727) İbrahim Müteferrika ’nın evinde kurulan bu birincil Osmanlı matbaasında dini kitaplar hariç tarih, coğrafya ve edebiyata ait bazı kitaplar basılmıştır Matbaada basılan ilk eser Vankulu Lügati adlı sözlüktür
Osmanlı Devleti ’nde binlerce insan güzel yazı sanatı yaparak geçimlerini sağlıyordu Bu insanları mağdur etmemek amacıyla devlet önceleri matbaada dini kitapların basımını yasaklamıştır
* Yeniçerilerden oluşturulan bir itfaiye örgütü kurulmuştur (Tulumbacılar)
* Yalova ’da bir kağıt imalathanesi kurulmuştur
* İstanbul ’da bir kumaş ve çini imalathanesi açılmıştır
* Birincil defa çiçek hastalığı için aşı bulunmuştur
* Kütüphaneler açılmıştır (En önemlileri Enderun ve Yeni Cami kütüphaneleridir)
* Askeri alanda esaslı bir ıslahat görünmeyen, sınırlarda bazı kaleler ve istihkamlar yaptırılmıştır Hem İstanbul surları onarılmıştır
* Doğu klâsiklerinden bazı eserler Türkçeye çeviri edilmiştir
* Resim, minyatür, edebiyat ve az da olsa bilim alanında gelişmeler gözlenmiştir
* Avrupa ’dan Rokoko ve Barok tarzı mimari örnek alınarak değişik eserler yapılmıştır
* Osmanlı mimarisinin Avrupa mimarisinin etkisinde kalması sonucunda sivil mimari ön plana çıkmıştır
Osmanlı Devleti bu dönemde yalnızca Doğu ’da İran ’la savaşmıştır
* Lâle Devri Patrona Halil İsyanı ile sona ermiştir
I Mahmut
* l Mahmut orduya düzen vermenin ve Avrupa orduları gibi savaşa hazırlanmanın lüzumunu anlamış ve bu işi Fransız asıllı Humbaracı Ahmet Paşa ’ya (Kont dö Boneval) vermiştir
Ahmet Paşa;
* Osmanlı ordusundaki Humbaracı ve Topçu sınıfını ıslah etmiştir
* Ordunun ıslahı için raporlar hazırlamıştır
* Subay yetiştirmek amacıyla Kara Mühendishanesi ’ni kurmuştur (1734) Bu Nedenle Avrupa tarzında birincil teknik mektep açılmıştır
* Emrindeki kıtaları Avrupa ordularının düzenine tarafından örgütlemiş, bölük, tabur ve alay örgütlerini oluşturmuştur
III Mustafa
Bu dönemin ıslahatlarını Sadrazam Koca Ragıp Paşa ve Baron dö Tot yapmıştır:
* III Mustafa gereksiz masrafları keserek maliyede ıslahat yaptı Birincil kere bu dönemde iç borçlanma sistemi (esham) uygulanmıştır
* Fransızca ’dan matematik ve astronomiyle ilgili kitaplar çeviri edilmiştir
* Fransa ’dan getirilen Baron dö Tot topçu ve istihkam askerlerini ıslah etmiştir
* Çabukluk Topçu Ocağı kuruldu Bu ocak Avrupa tarzında yetiştirilmiştir
* Tophane ıslah edilmiştir
* Deniz subayı geliştirmek amacıyla Deniz Mühendishanesi kurulmuştur
* Çeşme faciasından daha sonra tersane ıslah edilerek yeni bir deniz filosu kurulmuştur
I Abdülhamit
Devrin ileri gelen ıslahatçı devlet adamları Halil Hamit Paşa ve Cezayirli Hasan Paşa ’dır
* Halil Hamit Paşa, Hızlı Olma Topçu Ocağı ’nı genişleterek mevcudunu artırmıştır
* İstihkam Okulu açıldı Lağımcı ve Humbaracı ocaklarının gelişmesi sağlandı Kara ve deniz kuvvetlerini ıslah etmek için Avrupa ’dan fazla sayıda mühendis ve uzman getirilmiştir
* Yeniçerilerin sayımı yapıldı Tımar sisteminde düzenlemeye gidildi Ulufe alım satımı yasaklandı Halil Hamit Paşa maliyeyi düzeltmek için çalışmalar yaptı Ancak başarılı olamadı
III Selim
III Selim döneminde yapılan ıslahatlara Nizamı Cedit adı verilmiştir Bu dönem ıslahatlarının yük merkezini askeri ıslahatlar oluşturmuştur
* Nizamı Cedit Ordusu kuruldu Bu ordu yeniçerilerden seçilen ve Anadolu ’dan getirilen askerlerden kurulmuştur Avrupa türünden eğitilen bu ordu birincil askeri başarısını Akka ’da Fransızlara karşısında kazanmıştır Ordunun giderleri yeni kurulan İradı Cedit hazinesi kadar karşılanmıştır
* III Selim donanmaya siklet vermiş ve tersaneyi ıslah etmiştir
* Mühendishanei Berri Hümayun (Kara Mühendishanesi) ve Mühendishanei Bahri Hümayun (Deniz Mühendishanesi) adıyla okullar genişletilmiştir
* Avrupa ’daki gelişmeleri peşine düşüp takip etmek ve Osmanlı Devleti hakkındaki düşüncelerini öğrenmek amacıyla Avrupa ’nın kayda değer merkezlerinde kesintisiz elçilikler kurulmuş, Paris, Londra, Viyana ve Berlin ’e elçiler gönderilmiştir
* Ülke parasının değerini korumak için yerli malı özendirilmiştir
* Devlete Ait devlet matbaası kurulmuştur
* İlmiye sınıfının ıslahı için çalışıldı Yeni kitaplar tercüme edilmiş ve Fransızca devletin birincil devlete ait yabancı dili haline getirilmiştir
III Selim tarafından yapılmak istenen ıslahatlar; yeniçerilerin tepkisi, devlet adamlarının lüks ve israfa dalmaları, İradı Cedit hazinesi için konulan vergilerin toplumda meydana getirdiği rahatsızlık ve tanıdık olmayan elçilerin aleyhte propaganda yapmaları gibi nedenlerden nedeniyle başarılı olamamıştır
Kabakçı Mustafa İsyanı ’yla III Selim öldürülmüş (1807) ve Nizamı Cedit ıslahatları apaçık kalmıştır
XVIII Yüzyıl Islahatlarının Genel Özellikleri
* Osmanlı Devleti, Avrupa ’nın ardından kaldığını anlamış ve Avrupa ’yı örnek alarak yenilikler yapmıştır
* Islahatlar padişah ve devlet adamları tarafından yapılmış, halkın ıslahatlar konusunda bir isteği ve desteği olmamıştır
* Savaşların yenilgiyle sonuçlanması ve toprak kayıplarının devam etmesi, ıslahatların askeri alanda yapılmasına neden olmuştur
* Islahatlar, gösterilen tepkiler yüzünden (özellikle yeniçerilerin) devamlı olmamıştır
* XVII yüzyıl ıslahatlarına göre daha esaslı ıslahatlar yapılmıştır Oysa, ıslahatlarla amaçlanan hedefler gerçekleştirilememiş ve devlet çöküntüden kurtarılamamıştır *
XVII Asır Islahatları ve Özellikleri
II Osman
Osmanlı tarihinde ilk köklü ıslahat girişimleri II Osman döneminde (1618 – 1622) başlamıştır II Osman dönemi yenilikleri şunlardır:
* II Osman, saray dışından evlilik yaparak sarayı halka açmıştır
* Şeyhülislam ’ın fetva belirlemek dışındaki yetkilerini elinden aldı Bu Nedenle ilmiye sınıfının devlet işlerine karışması engellenmiştir
* Zamanın ihtiyaçlarına göre yeni kanunların yapılması planlanmıştır
* II Osman Hotin Seferi ’nde yeniçerilerin durumunu görür görmez Yeniçeri Ocağı ’nı kaldırmak istedi Oysa, Genç Osman düşüncelerini vakitsiz açığa vurduğundan ve ıslahatlar esnasında kendisine asistan olacak deneyimli devlet adamı olmadığından ıslahat planları gerçekleştirilememiştir
IV Murat
* Yeniçeri ve sipahi zorbaları ortadan kaldırıldı Bu durum İstanbul ’da asayiş ve güvenliğin kurulmasını sağlamıştır
* Bütçe açığının saray masraflarının çokluğundan ve gereksiz hediye ve bahşişlerden kaynaklandığını görür görmez bunları azaltmaya çalışmıştır
* Parasal yılın bütçesini evvelden hazırlamıştır
* Divan üyeleri ve öteki yöneticilerden hazineye para aktarmıştır
* Hazineye borcu olan kişilerden bu borçları tahsil etmiştir
Köprülü Mehmet Paşa
Köprülü Mehmet Paşa;
* Memleketin iç durumunu ele aldı Dini yönden fikir ayrılığına düşen İstanbul ulemasını değişik yerlere göndererek kargaşaya son vermiştir
* Maliyeyi düzene sokan Köprülü Mehmet Paşa, Kuyucu Murat Paşa ve IV Murat gibi zorlama ve kuvvet kullanmıştır Onun ölümünden sonradan, kendi tavsiyesiyle oğlu Fazıl Ahmet Paşa sadrazamlığa getirilmiştir
* Ordu ve donanmayı ele aldı Çanakkale Boğazı ’nı ablukaya bölge Venedik donanmasını buradan uzaklaştırıp, Venedik tarafından işgal edilen Limni, Bozcaada ve Gökçeada ’yı geri alarak Akdeniz yolunu açmış ve Girit Adası ’na takviye göndermiştir
* Erdel Beyi Rakoçi ve Halep Valisi Abaza Hasan Paşa ’nın isyanlarını bastırarak asayişi sağlamıştır
* Tımarlar bir zamanlar olduğu gibi savaşlarda yararlılık gösterenlere verilmiştir Anadolu ve Rumeli ’deki tımarlı sipahilerin gerçek mevcudunu öğrenmek için yoklamalar yapılmıştır Adaletsizlik ve zorbalık yapan devlet memurları engellenerek kanun hakimiyeti kurulmaya çalışılmıştır
* Devletin duraklamasının ve kötü gidişatın durdurulması için neler yapılması gerektiğine ilişkin devlet ileri gelenlerinden raporlar alınmıştır XVII yüzyılın önemli şahsiyetlerinden biri olan Koçi Bey, devletin Kanuni ’den sonradan düştüğü sıkıntıları, kurumların nasıl bozulduğunu anlattığı “Koçi Bey Risalesi adlı raporunu IV Murat ’a takdim etmiştir
* İran üzerine iki defa sefer düzenlendi Bu seferler sırasında Anadolu ’daki Celâliler ortadan kaldırılmış, emniyet ve güvenlik sağlanmıştır
* Uyuşturucu maddelerin ve tütünün kullanımı, gece sokağa çıkılması yasaklanmıştır
Tarhuncu Ahmet Paşa
Tarhuncu Ahmet Paşa parasal alanda ıslahatlar yaparak devletin kazanç – gider dengesini sağlamaya çalışmıştır Tarhuncu Ahmet Paşa;
* Bir Takım illerin gelirinin iltizama verilmesini, dirlik sahiplerinin gelirlerinin bir kısmının da hazineye aktarılmasını sağlamıştır
* Bütçe açığının saray masraflarının çokluğundan ve lüzumsuz hediye ve bahşişlerden kaynaklandığını görür görmez bunları azaltmaya çalışmıştır
* Finansal yılın bütçesini evvelden hazırlamıştır
* Divan üyeleri ve öteki yöneticilerden hazineye para aktarmıştır
* Hazineye borcu olan kişilerden bu borçları tahsil etmiştir
XVIII Asır Islahatları ve Özellikleri
Lale Devri
* Ilk Kez Avrupa ’nın önemli merkezlerinde geçici elçilikler açıldı (Paris, Viyana, Moskova ve Lehistan) Osmanlı Devleti, elçilikleri kurmakla; Avrupa ’daki teknik, bilimsel ve sosyal gelişmeleri takip etmeyi ve Avrupa devletlerinin politikalarını öğrenmeyi amaçlamıştır
* Said Efendi ve İbrahim Müteferrika göre ilk Türk matbaası kuruldu (1727) İbrahim Müteferrika ’nın evinde kurulan bu birincil Osmanlı matbaasında dini kitaplar hariç tarih, coğrafya ve edebiyata ait bazı kitaplar basılmıştır Matbaada basılan ilk eser Vankulu Lügati adlı sözlüktür
Osmanlı Devleti ’nde binlerce insan güzel yazı sanatı yaparak geçimlerini sağlıyordu Bu insanları mağdur etmemek amacıyla devlet önceleri matbaada dini kitapların basımını yasaklamıştır
* Yeniçerilerden oluşturulan bir itfaiye örgütü kurulmuştur (Tulumbacılar)
* Yalova ’da bir kağıt imalathanesi kurulmuştur
* İstanbul ’da bir kumaş ve çini imalathanesi açılmıştır
* Birincil defa çiçek hastalığı için aşı bulunmuştur
* Kütüphaneler açılmıştır (En önemlileri Enderun ve Yeni Cami kütüphaneleridir)
* Askeri alanda esaslı bir ıslahat görünmeyen, sınırlarda bazı kaleler ve istihkamlar yaptırılmıştır Hem İstanbul surları onarılmıştır
* Doğu klâsiklerinden bazı eserler Türkçeye çeviri edilmiştir
* Resim, minyatür, edebiyat ve az da olsa bilim alanında gelişmeler gözlenmiştir
* Avrupa ’dan Rokoko ve Barok tarzı mimari örnek alınarak değişik eserler yapılmıştır
* Osmanlı mimarisinin Avrupa mimarisinin etkisinde kalması sonucunda sivil mimari ön plana çıkmıştır
Osmanlı Devleti bu dönemde yalnızca Doğu ’da İran ’la savaşmıştır
* Lâle Devri Patrona Halil İsyanı ile sona ermiştir
I Mahmut
* l Mahmut orduya düzen vermenin ve Avrupa orduları gibi savaşa hazırlanmanın lüzumunu anlamış ve bu işi Fransız asıllı Humbaracı Ahmet Paşa ’ya (Kont dö Boneval) vermiştir
Ahmet Paşa;
* Osmanlı ordusundaki Humbaracı ve Topçu sınıfını ıslah etmiştir
* Ordunun ıslahı için raporlar hazırlamıştır
* Subay yetiştirmek amacıyla Kara Mühendishanesi ’ni kurmuştur (1734) Bu Nedenle Avrupa tarzında birincil teknik mektep açılmıştır
* Emrindeki kıtaları Avrupa ordularının düzenine tarafından örgütlemiş, bölük, tabur ve alay örgütlerini oluşturmuştur
III Mustafa
Bu dönemin ıslahatlarını Sadrazam Koca Ragıp Paşa ve Baron dö Tot yapmıştır:
* III Mustafa gereksiz masrafları keserek maliyede ıslahat yaptı Birincil kere bu dönemde iç borçlanma sistemi (esham) uygulanmıştır
* Fransızca ’dan matematik ve astronomiyle ilgili kitaplar çeviri edilmiştir
* Fransa ’dan getirilen Baron dö Tot topçu ve istihkam askerlerini ıslah etmiştir
* Çabukluk Topçu Ocağı kuruldu Bu ocak Avrupa tarzında yetiştirilmiştir
* Tophane ıslah edilmiştir
* Deniz subayı geliştirmek amacıyla Deniz Mühendishanesi kurulmuştur
* Çeşme faciasından daha sonra tersane ıslah edilerek yeni bir deniz filosu kurulmuştur
I Abdülhamit
Devrin ileri gelen ıslahatçı devlet adamları Halil Hamit Paşa ve Cezayirli Hasan Paşa ’dır
* Halil Hamit Paşa, Hızlı Olma Topçu Ocağı ’nı genişleterek mevcudunu artırmıştır
* İstihkam Okulu açıldı Lağımcı ve Humbaracı ocaklarının gelişmesi sağlandı Kara ve deniz kuvvetlerini ıslah etmek için Avrupa ’dan fazla sayıda mühendis ve uzman getirilmiştir
* Yeniçerilerin sayımı yapıldı Tımar sisteminde düzenlemeye gidildi Ulufe alım satımı yasaklandı Halil Hamit Paşa maliyeyi düzeltmek için çalışmalar yaptı Ancak başarılı olamadı
III Selim
III Selim döneminde yapılan ıslahatlara Nizamı Cedit adı verilmiştir Bu dönem ıslahatlarının yük merkezini askeri ıslahatlar oluşturmuştur
* Nizamı Cedit Ordusu kuruldu Bu ordu yeniçerilerden seçilen ve Anadolu ’dan getirilen askerlerden kurulmuştur Avrupa türünden eğitilen bu ordu birincil askeri başarısını Akka ’da Fransızlara karşısında kazanmıştır Ordunun giderleri yeni kurulan İradı Cedit hazinesi kadar karşılanmıştır
* III Selim donanmaya siklet vermiş ve tersaneyi ıslah etmiştir
* Mühendishanei Berri Hümayun (Kara Mühendishanesi) ve Mühendishanei Bahri Hümayun (Deniz Mühendishanesi) adıyla okullar genişletilmiştir
* Avrupa ’daki gelişmeleri peşine düşüp takip etmek ve Osmanlı Devleti hakkındaki düşüncelerini öğrenmek amacıyla Avrupa ’nın kayda değer merkezlerinde kesintisiz elçilikler kurulmuş, Paris, Londra, Viyana ve Berlin ’e elçiler gönderilmiştir
* Ülke parasının değerini korumak için yerli malı özendirilmiştir
* Devlete Ait devlet matbaası kurulmuştur
* İlmiye sınıfının ıslahı için çalışıldı Yeni kitaplar tercüme edilmiş ve Fransızca devletin birincil devlete ait yabancı dili haline getirilmiştir
III Selim tarafından yapılmak istenen ıslahatlar; yeniçerilerin tepkisi, devlet adamlarının lüks ve israfa dalmaları, İradı Cedit hazinesi için konulan vergilerin toplumda meydana getirdiği rahatsızlık ve tanıdık olmayan elçilerin aleyhte propaganda yapmaları gibi nedenlerden nedeniyle başarılı olamamıştır
Kabakçı Mustafa İsyanı ’yla III Selim öldürülmüş (1807) ve Nizamı Cedit ıslahatları apaçık kalmıştır
XVIII Yüzyıl Islahatlarının Genel Özellikleri
* Osmanlı Devleti, Avrupa ’nın ardından kaldığını anlamış ve Avrupa ’yı örnek alarak yenilikler yapmıştır
* Islahatlar padişah ve devlet adamları tarafından yapılmış, halkın ıslahatlar konusunda bir isteği ve desteği olmamıştır
* Savaşların yenilgiyle sonuçlanması ve toprak kayıplarının devam etmesi, ıslahatların askeri alanda yapılmasına neden olmuştur
* Islahatlar, gösterilen tepkiler yüzünden (özellikle yeniçerilerin) devamlı olmamıştır
* XVII yüzyıl ıslahatlarına göre daha esaslı ıslahatlar yapılmıştır Oysa, ıslahatlarla amaçlanan hedefler gerçekleştirilememiş ve devlet çöküntüden kurtarılamamıştır *