Yetmişüç fırka vardır Biri Ehli sünnet ve cemâat mezhebi olup, diğer yetmişiki itikâdda dalâlet fırkası, aslında altı ana fikrde toplanır Bunlar da, Râfizî, Hâricî, Cebrîler, Kaderîler, Cehmîler ve Mürcîlerdir Herbirinde onikişer fırka vardır:
Rafizi Fırkaları:
1– Aleviler, hazreti Alîye nebî peygamber derler
2– Ebediler, hazreti Alîyi şerîk ortak tutarlar
3– fii’iler, hazreti Alîyi bütün Eshâbdan çok sevmiyen kâfirdir derler
4– İshakiler, peygamberlik bitmemişdir derler
5– Zeydiler, nemâzda imâmlığa hazreti Alînin evlâdından başkası lâyık değildir derler
6– Abbasiler, Abbâs bin Abdülmuttalibden başkasını imâm bilmezler
7– imamiler, yeryüzü imâmsız kalmaz derler ve Hâşim oğullarından başkasının arkasında nemâz kılmazlar
8– Nausiler, kendini başkasından üstün tutan kâfirdir derler
9– Tenasuhiler, can bedenden çıkınca, başka bir bedene gitmesi câizdir derler
10– Lainiler, hazreti Talhâ, Zübeyr ve Âişeye lanet ederler
11– Raciiler, hazreti Alî tekrâr dünyâya gelecek şimdi bulutdadır derler
12– Merkaziler, müslimân pâdişâha baş kaldırmak câizdir derler
Harici Fırkaları:
1– Ezrakiler, kimse rüyâda iyilik görmez Çünki vahy kesilmişdir derler
2– Rıyaziler, îmân, sâlih söz, sâlih amel, niyyet ve sünnetdir derler
3– Sa’lebiler, işlerimiz Allahü teâlânın kudret ve irâdesi ile değil, hitâbı ile hâsıl olmuşdur derler
4– Cazimiler, îmânın farzıyyeti bilinmemişdir derler
5– Halifiler, harbde iki düşman karşısından kaçmak küfrdür derler
6– Keveziler, beden çok oğmadan temizlenmez derler
7– Keneziler, zekât vermek farz değildir derler
8– Mu’tezililer, kötülükler günâhlar Allahın takdîri ile değildir Fâsık imâm olamaz Îmân kulun kesbi kazanmasıdır, Kur’ân mahlûkdur Ölülere düâ ve sadakadan fâide ulaşmaz Mi’râc Beytülmakdîsden Kudüsden öteye geçmez Amel defterlerinin verilmesi, hesâb görülmesi ve amellerin dartılması diye bir şey yokdur mü’minlerden üstündür Kıyâmetde Allahü teâlâ görülmez Evliyânın kerâmeti diye birşey yokdur Cennetde olanlar uyur ve ölürler Öldürülmüş olan, kendi ölümüyle ölmemişdir Deccâl ve benzeri kıyâmet alâmetlerinin aslı yokdur, derler
9– Meymuniler, gaybı îmân bâtıldır, derler
10– Mahkemiler, Allahü teâlânın kullarına hükmü yokdur derler
11– Siraciler, öncekilerin hâlleri hüccet değildir, inkârı vâcibdir derler
12– Ahniler, amelin ecri ve cezâsı kula ulaşmaz derler
Cebriyye Fırkaları:
1– Muztariler, hayr ve şer iyilik ve kötülük Allahdandır, bu ikisinde kulun irâdesi, ihtiyârı yokdur derler
2– Ef’aliler, kul işi yapar, ama kudretsiz ve irâdesiz derler
3– Mailer, kulun işi ve kudreti, Allahü teâlânın güç vermesiyle değildir derler
4– Tarikiler, îmândan başka bir şey farz değildir derler
5– Bahsiler, herkes kendi nasîbini yir, o hâlde bir kimseye bir şey vermek gerekmez derler
6– Mutemmeniler, hayr, nefsin, tesellî tatmîn bulduğu şeydir derler
7– Keselaniler, sevâb ve azâb, amel ile artar derler
8– Ceybiler, seven sevdiğine azâb etmez derler
9– Deylemiler, dost dosta hiç kavuşamaz derler
10– Fikriler, Hakkın ma’rifetinde tefekkür ibâdetden iyidir derler
11– Hasbiler, âlemde ismet yokdur derler
12– Huccetiler, kader, Allahü teâlânın takdîri ile olunca, kulun cezâya çarpması için, bir hüccet yokdur derler
Kaderiyyenin fırkaları: Kaderîler, kul işinde fâili muhtârdır, işlerini sona erdirmek için Allahü teâlânın yardımına muhtâc değildir, derler ve şu fırkalara ayrılmışlardır:
1– Ehadiler, biz farzı ikrâr, sünneti inkârla mükellefiz, derler
2– Seneviler, iyilik Yezdândan, kötülük Ehrimendendir, derler
3– Keysaniler, bizim işlerimiz mahlûkdur veyâ değildir derler
4– fieytaniler, Şeytânın vücûdu yokdur derler
5– fierikiler, îmân mahlûk değildir; ba’zan bulunur, bazan bulunmaz, derler
6– Vehmiler, bütün işlerimize mükâfât yokdur, derler
7– Ruveydiler, dünyâ fânî değildir, derler
8– Nakisiler, imâmâ isyân câizdir, derler
9– Muteberriler, günâhkârın tevbesi kabûl değildir, derler
10– Kasıtiler, ilm, mal, hikmet ve riyâzet edinmek farzdır, derler
11– Nizamiler, Hak teâlâya şey demek câiz değildir, derler
12– Muteellifiler, Şerrin mukadder olup olmadığını bilmeyiz, derler
Cuheymiye Fırkaları: Bunlar, îmânın kalb ile olup dil ile olmadığında sözbirliği etmişlerdir Kabr azâbı yokdur Münker ve Nekîrin süâl sorması diye bir şey yok, Kevser havuzu, Melekülmevt can alıcı melek yok ve Allahü teâlâ Mûsâ aleyhisselâmla konuşmamışdır, derler
Kendi aralarında ihtilâflı olup, fırkalara ayrılmşlardır:
1– Muattaliler, Allahü teâlânın ism ve sıfatları mahlûkdur, derler
2– Mutarabbisiler, ilm, kudret ve mefliyyet mahlûkdur ve halk mahlûk değildir, derler
3– Muterakiler, Allahü teâlâ bir yerdedir, derler
4– Varidiler, Cehenneme giren bir dahâ çıkmaz ve mü’min Cehenneme gitmiyecekdir, derler
5– Harkiler, Cehennem ehli öyle yanacakdır ki, onlardan bir eser, bir iz bile kalmaz, derler
6– Mahlukiler, Kur’ân, Tevrât, İncîl ve Zebûr mahlûkdur, derler
7– Aberiler, Muhammed aleyhisselâm, akllı ve hikmet sâhibi bir kişi olup, peygamber değildi, derler
8– Faniler, Cennet ve Cehennem sonsuz değildir, derler
9– Zenadıkiler, Mi’râc rûha idi, bedenle olmadı, Hak teâlâ dünyâda görülebilir, âlem kadîmdir, kyâmet yokdur, derler
10– Lafziler, Kur’ân, Kelâmı ilâhî değil, farsçadır Ancak Kur’ânın ma’nâsı kelâmı ilâhîdir, derler
11– Kabriler, kabr azâbını inkâr edenlerdir
12– Vakıfiler, Kur’ânın mahlûk olmasında duraklarız diyenlerdir
Murciyenin Fırkaları: Peygamberler, âlemdeki işlerin nizâmı için havf ve reca korku ve ümmîd gösterirler, yoksa Allahü teâlânın, kullarına azâb etmesine kimse karşamaz, derler
1– Tarikiler, îmândan başka hiçbir şey farz değildir, derler
2– fiailer, Lâ ilâhe illallah diyen, ne yaparsa yapsın, ona hiç azâb yokdur, derler
3– Raciler, kul, ibâdetle makbûl, günâhla âsî olmaz, derler
4– fiakiler, kendi îmânlarından şübhe ederler ve rûh îmândır, derler
5– Nehemiler, îmân ilmdir, bütün emr ve yasakları bilmiyen kâfirdir, derler
6– Ameliler, îmân ameldir, derler
7– Menkudiler, îmân bazan artar, bazan azalır, derler
8– Mustesniler, biz inşâallahü teâlâ müminiz, derler
9– Eşeriler, kıyâs bâtıldır, sâlihliğin delîli yokdur, derler
10– Muddeiler, emîre, günâhla da emr etse, itâat vâcibdir, derler
11– Muşebbihiler, Hak teâlâ Âdemi kendi sûretinde yaratdı, derler
12– Haşeviler, vâcib, sünnet ve müstehab hepsi birdir, derler
EbûlKâsım Râzî, yedi fırka dahâ onlara katmışdır Bunlar Kirâmîler, Dehrîler, Hâlîler, Bâtınîler, ıbâhîler, Berâhîmîler ve Eş’arîlerdir Onların bazılarının ismleri Sofistaîler, Felsefeciler, Zemmîler ve Mecûsîler olarak da bulunmuşdur
(Gıyasullugat)
Kaynak: Türpüşti Risalesi: El Mu'tamed Fil Mu'tekad
Rafizi Fırkaları:
1– Aleviler, hazreti Alîye nebî peygamber derler
2– Ebediler, hazreti Alîyi şerîk ortak tutarlar
3– fii’iler, hazreti Alîyi bütün Eshâbdan çok sevmiyen kâfirdir derler
4– İshakiler, peygamberlik bitmemişdir derler
5– Zeydiler, nemâzda imâmlığa hazreti Alînin evlâdından başkası lâyık değildir derler
6– Abbasiler, Abbâs bin Abdülmuttalibden başkasını imâm bilmezler
7– imamiler, yeryüzü imâmsız kalmaz derler ve Hâşim oğullarından başkasının arkasında nemâz kılmazlar
8– Nausiler, kendini başkasından üstün tutan kâfirdir derler
9– Tenasuhiler, can bedenden çıkınca, başka bir bedene gitmesi câizdir derler
10– Lainiler, hazreti Talhâ, Zübeyr ve Âişeye lanet ederler
11– Raciiler, hazreti Alî tekrâr dünyâya gelecek şimdi bulutdadır derler
12– Merkaziler, müslimân pâdişâha baş kaldırmak câizdir derler
Harici Fırkaları:
1– Ezrakiler, kimse rüyâda iyilik görmez Çünki vahy kesilmişdir derler
2– Rıyaziler, îmân, sâlih söz, sâlih amel, niyyet ve sünnetdir derler
3– Sa’lebiler, işlerimiz Allahü teâlânın kudret ve irâdesi ile değil, hitâbı ile hâsıl olmuşdur derler
4– Cazimiler, îmânın farzıyyeti bilinmemişdir derler
5– Halifiler, harbde iki düşman karşısından kaçmak küfrdür derler
6– Keveziler, beden çok oğmadan temizlenmez derler
7– Keneziler, zekât vermek farz değildir derler
8– Mu’tezililer, kötülükler günâhlar Allahın takdîri ile değildir Fâsık imâm olamaz Îmân kulun kesbi kazanmasıdır, Kur’ân mahlûkdur Ölülere düâ ve sadakadan fâide ulaşmaz Mi’râc Beytülmakdîsden Kudüsden öteye geçmez Amel defterlerinin verilmesi, hesâb görülmesi ve amellerin dartılması diye bir şey yokdur mü’minlerden üstündür Kıyâmetde Allahü teâlâ görülmez Evliyânın kerâmeti diye birşey yokdur Cennetde olanlar uyur ve ölürler Öldürülmüş olan, kendi ölümüyle ölmemişdir Deccâl ve benzeri kıyâmet alâmetlerinin aslı yokdur, derler
9– Meymuniler, gaybı îmân bâtıldır, derler
10– Mahkemiler, Allahü teâlânın kullarına hükmü yokdur derler
11– Siraciler, öncekilerin hâlleri hüccet değildir, inkârı vâcibdir derler
12– Ahniler, amelin ecri ve cezâsı kula ulaşmaz derler
Cebriyye Fırkaları:
1– Muztariler, hayr ve şer iyilik ve kötülük Allahdandır, bu ikisinde kulun irâdesi, ihtiyârı yokdur derler
2– Ef’aliler, kul işi yapar, ama kudretsiz ve irâdesiz derler
3– Mailer, kulun işi ve kudreti, Allahü teâlânın güç vermesiyle değildir derler
4– Tarikiler, îmândan başka bir şey farz değildir derler
5– Bahsiler, herkes kendi nasîbini yir, o hâlde bir kimseye bir şey vermek gerekmez derler
6– Mutemmeniler, hayr, nefsin, tesellî tatmîn bulduğu şeydir derler
7– Keselaniler, sevâb ve azâb, amel ile artar derler
8– Ceybiler, seven sevdiğine azâb etmez derler
9– Deylemiler, dost dosta hiç kavuşamaz derler
10– Fikriler, Hakkın ma’rifetinde tefekkür ibâdetden iyidir derler
11– Hasbiler, âlemde ismet yokdur derler
12– Huccetiler, kader, Allahü teâlânın takdîri ile olunca, kulun cezâya çarpması için, bir hüccet yokdur derler
Kaderiyyenin fırkaları: Kaderîler, kul işinde fâili muhtârdır, işlerini sona erdirmek için Allahü teâlânın yardımına muhtâc değildir, derler ve şu fırkalara ayrılmışlardır:
1– Ehadiler, biz farzı ikrâr, sünneti inkârla mükellefiz, derler
2– Seneviler, iyilik Yezdândan, kötülük Ehrimendendir, derler
3– Keysaniler, bizim işlerimiz mahlûkdur veyâ değildir derler
4– fieytaniler, Şeytânın vücûdu yokdur derler
5– fierikiler, îmân mahlûk değildir; ba’zan bulunur, bazan bulunmaz, derler
6– Vehmiler, bütün işlerimize mükâfât yokdur, derler
7– Ruveydiler, dünyâ fânî değildir, derler
8– Nakisiler, imâmâ isyân câizdir, derler
9– Muteberriler, günâhkârın tevbesi kabûl değildir, derler
10– Kasıtiler, ilm, mal, hikmet ve riyâzet edinmek farzdır, derler
11– Nizamiler, Hak teâlâya şey demek câiz değildir, derler
12– Muteellifiler, Şerrin mukadder olup olmadığını bilmeyiz, derler
Cuheymiye Fırkaları: Bunlar, îmânın kalb ile olup dil ile olmadığında sözbirliği etmişlerdir Kabr azâbı yokdur Münker ve Nekîrin süâl sorması diye bir şey yok, Kevser havuzu, Melekülmevt can alıcı melek yok ve Allahü teâlâ Mûsâ aleyhisselâmla konuşmamışdır, derler
Kendi aralarında ihtilâflı olup, fırkalara ayrılmşlardır:
1– Muattaliler, Allahü teâlânın ism ve sıfatları mahlûkdur, derler
2– Mutarabbisiler, ilm, kudret ve mefliyyet mahlûkdur ve halk mahlûk değildir, derler
3– Muterakiler, Allahü teâlâ bir yerdedir, derler
4– Varidiler, Cehenneme giren bir dahâ çıkmaz ve mü’min Cehenneme gitmiyecekdir, derler
5– Harkiler, Cehennem ehli öyle yanacakdır ki, onlardan bir eser, bir iz bile kalmaz, derler
6– Mahlukiler, Kur’ân, Tevrât, İncîl ve Zebûr mahlûkdur, derler
7– Aberiler, Muhammed aleyhisselâm, akllı ve hikmet sâhibi bir kişi olup, peygamber değildi, derler
8– Faniler, Cennet ve Cehennem sonsuz değildir, derler
9– Zenadıkiler, Mi’râc rûha idi, bedenle olmadı, Hak teâlâ dünyâda görülebilir, âlem kadîmdir, kyâmet yokdur, derler
10– Lafziler, Kur’ân, Kelâmı ilâhî değil, farsçadır Ancak Kur’ânın ma’nâsı kelâmı ilâhîdir, derler
11– Kabriler, kabr azâbını inkâr edenlerdir
12– Vakıfiler, Kur’ânın mahlûk olmasında duraklarız diyenlerdir
Murciyenin Fırkaları: Peygamberler, âlemdeki işlerin nizâmı için havf ve reca korku ve ümmîd gösterirler, yoksa Allahü teâlânın, kullarına azâb etmesine kimse karşamaz, derler
1– Tarikiler, îmândan başka hiçbir şey farz değildir, derler
2– fiailer, Lâ ilâhe illallah diyen, ne yaparsa yapsın, ona hiç azâb yokdur, derler
3– Raciler, kul, ibâdetle makbûl, günâhla âsî olmaz, derler
4– fiakiler, kendi îmânlarından şübhe ederler ve rûh îmândır, derler
5– Nehemiler, îmân ilmdir, bütün emr ve yasakları bilmiyen kâfirdir, derler
6– Ameliler, îmân ameldir, derler
7– Menkudiler, îmân bazan artar, bazan azalır, derler
8– Mustesniler, biz inşâallahü teâlâ müminiz, derler
9– Eşeriler, kıyâs bâtıldır, sâlihliğin delîli yokdur, derler
10– Muddeiler, emîre, günâhla da emr etse, itâat vâcibdir, derler
11– Muşebbihiler, Hak teâlâ Âdemi kendi sûretinde yaratdı, derler
12– Haşeviler, vâcib, sünnet ve müstehab hepsi birdir, derler
EbûlKâsım Râzî, yedi fırka dahâ onlara katmışdır Bunlar Kirâmîler, Dehrîler, Hâlîler, Bâtınîler, ıbâhîler, Berâhîmîler ve Eş’arîlerdir Onların bazılarının ismleri Sofistaîler, Felsefeciler, Zemmîler ve Mecûsîler olarak da bulunmuşdur
(Gıyasullugat)
Kaynak: Türpüşti Risalesi: El Mu'tamed Fil Mu'tekad