Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktörler Etkilidir

Dere Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktörler Etkilidir
Nehir Birikim Şekillerinin Oluşması
Akarsuların Aşındırma Şekilleri Nelerdir?

AKARSULAR

Yağışlarla yeryüzüne inen ve bir kaynaktan çıkarak bir yataktan akıcı suya akarsu denir Akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize yada göle döküldüğü yere ise Ağız denir İkisi arasında kalan kısma ise Çığır adı verilir

Akarsuyun bölüm zamanda aldığı yola Hız adı verilir Hız Muline ile ölçülür Akarsuyun en çabuk aktığı yer orta kısmıdır Akarsuyun bu hızında:

a)Yatak eğimi

b)Yatağın darlığı

c)Suyun fazlalığı

d)Sürtünme

e)Vadinin biçimi

f)ur gibi faktörler etkilidir

Akarsuların en çabuk aktığı noktaların birleştirilmesi ile hız çizgisi ortaya çıkar

Talveg: Bir çay yatağının en derin noktalarını birleştiren eğriye denir

Akarsu Havzası: Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını boşalttığı ya da topladığı noktaya denir Bu çay havzasının genişliği:

a)Yağışa

b)Akarsuyun boylu boyunca

c)Yüzey şekillerine

d)Arazinin genişliğine

e)Havzanın zemin yapısına kadar değişir

Akarsular havzaları itibariyle Açık ve Kapalı olmak üzere 2 ye ayrılır Eğer akarsu sularını denize boşaltıyor ise Açık, sularını denize ulaştıramıyorsa kapalı havza olarak adlandırılır Bu durumun oluşmasındaki en önemli etmen yer şekilleridir Çünkü kıyıya yakın olan yerlerde açık havza iç kısımlarda ise kapalı havza çok görülür Bundan nedeniyle İç Anadolu bölgesindeki akarsuların büyük çoğunluğu kapalı havza iken Kızılırmak, Yeşil ırmak gibi akarsular açık havzadır Dünyada kapalı havzanın en düşük olduğu alan Avrupa azami ise Asya ’da kapalı havzalar bulunur

Su Bölümü Çizgisi:

İki çay havzasını birbirinden ayıran doğal sınıra denir Başlıca dağların yüksek kesimlerinden geçer Karstik ve bataklık alanlarından geçtiği zaman bu çizgi belirsizdir Su bölümü çizgisi kapma olaylarından nedeniyle başlıca tekrar tekrar benzer yerden geçmez

Akarsuyun akımı(Debisi):

Akarsuyun herhangi bir kesiminden bir saniyede geçen suyun m3 cinsinden değerine denir Debiyi dağıtılmış faktörler etkiler:

a)Yağış miktarı

b) Sıcaklık

c)Yatak eğimi

d)Arazinin geçirimliliği

e)Kar ve buz erimeleri

f)Yer altı suları

g)ur

h)Yağış türü

i)Yükselti

j)Bakı şartları gibi faktörler etkilidir

Dere Rejimleri:

Akarsuyun sene içinde göstermiş olduğu beslenme düzenine emrindeki olarak yıl içinde göstermiş olduğu düzene denir Sene baştan başa dere aynı düzeyde su taşıyor ise Ahenkli, taşımıyorsa Düzensiz olarak adlandırılır

Rejimi Etkileyen Faktörler:

a)İklim: İklimde yağış rejimi olarak bir uyum varsa o bölgenin çay rejimi de düzensizdir Fakat soğuk bölgeler hariç Çünkü yağış rejimi uyumlu olsa yani mevsimlerde almış olduğu yağış benzer olsa lakin kışın kar yağışı gözlenmiş olsa kar anında eriyip akarsuyu etkilemediği için rejimi düzensiz olur

b)Yağış şekli: Yağış şekli eğer kar ise rejim düzenli yok iken yağış yağmur biçiminde ise rejim uyumlu olabilir

c)Yağış Rejimi: Birinci maddeye yan olarak değişir Rejim düzenli ise nehir rejimide düzenlidir (Ekvator ve Ilıman Okyanus ikliminde olduğu gibi)

d)Havzanın Genişliği: Havza geniş bir alandan su topluyor ise akarsuyun rejimi düzenlidir

e)Yerin Yapısı: Yer geçirimli ise bölgedeki dere rejimleri düzensizleşir(Akdeniz Bölgesi)

Türkiye ’deki Akarsuların Özellikleri:

Türkiye nehir ağı bakımından çok zengindir Bunun en manâlı sebebi yer şekilleridir

Karadeniz ’e Dökülenler: Kızılırmak, Yeşil ırmak, Çoruh, Barın, Sakarya

Marmara denizine Dökülenler: Susurluk ve Gönen Çayı

Ege denizine Dökülenler: Meriç, K Ve Büyük Menderes, Bakırçay, Gediz

Akdenize Dökülenler: Dalaman ve Manavgat çayı, Aksu, Seyhan, Ceyhan, Göksu, Asi

Keza kaynaklarını ülkemizden alıp dışarı dökülen akarsular vardır Bunlar:

Hazar denizine: Aras, Kura, Arpaçay

Basra Körfezine: Fırat, Dicle

Çoruh: Karadeniz ’e

Asi ise Suriye ’den doğup Ülkemize dökülür Akarsularımızın özelliklerine gelince:

a)Akarsularımızın akımı yağış azlığından dolayı pozitif değildir

b)Dağlık ve engebelikten dolayı boyları kısadır

c)Yatak eğimi fazladır

d)Akış hızları fazladır

e)Mekanik yıpratma fazladır

f)Akarsulardan ulaşım yönünden faydalanılmaz(Bartın Çayı Hariç)

g)Hidroelektrik üretimi fazladır

h)Rejimleri uyumlu değildir

i)Yeni oluşmuş bir ülke olduğu için denge profiline ulaşamamıştır

j)Uzanışları yer şekillerine paralellik gösterir

k)Akarsularımız en çok, sulama, turizm, enerji üretimi ve içme suyu temininde kullanılır

l)Çok alüvyon taşıdıkları için geniş delta ovaları oluşmasına sebep olmuşlardır

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Dere çoğunlukla yıpratma, taşıma ve biriktireme faaliyeti yaparlar Bu çalışmaların tümü bir coğrafyada olduğu gibi bambaşka coğrafyalarda da olabilir Bu şekillendirici etkiler ise;

1)AŞINDIRMA

Aşındırma iki şekilde görülür

a)Kimyasal aşındırma: Akarsuların yatak içindeki basit aşınabilen kayaçları aşındırmasıdır Erime olayı sıcaklığın artmasına ast olarak azami Ekvator ve Orta kuşakta yazın olur

b)Mekanik Çözülme: Akarsuların taşımış olduğu moloz, çakıl ve taşların tabana ve yanlara yapmış olduğu aşındırmadır Akarsular başlıca maddesel yıpratma yaparlar Maddesel aşınmanın etkili bir halde olabilmesi için:

Su miktarının artı olması

Yatak eğiminin pozitif olması

Siklet miktarının pozitif olması

Zeminin aşındırmaya karşısında dayanıklı olmaması

Bitki örtüsünün de güçsüz olması gerekir

Maddi yıpratma 3 şekilde gerçekleşir

a)Derine Yıpratma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırıp deniz seviyesine indirmesidir

b)Yanlamasına Aşındırma: Akarsuların akış hızının ve eğimlerinin azalmasına tabi olarak yanlara dürüst salınımlar yapmasıdır

c)Geriye Aşındırma: Akarsuyun en fazla su taşıdığı ağız kısmından başlayarak denize dürüst yapılan aşındırmadır

Bir akarsuyun en büyük ideali deniz seviyesine inmektir Akarsu deniz seviyesine indiği süre yıpratma faaliyeti biter ve bunun yerine biriktirme faaliyeti başlar

NEHIR AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

1 Denge Profili: Akarsular yataklarını derine doğru kazmaları sırasında eğimi,akıntı hızı ve hızı azalır Böylece akarsular taban seviyesine ulaşır Bunun sonucunda kaynak ile ağız arasındaki iç bükey görünüme Denge Profili denir Bu sayede:

a)Yatak eğimi azalır

b)Akış hızı azalır

c)Biriktirme artar

d)Yıpratma azalır

e)Su potansiyeli azalır

f)Enerji üretimi azalır

g)Ulaşım ve taşımacılık yapılabilir

Ülkemiz genç oluşumlu olduğu için denge profiline ulaşmamıştır

2 VADİ: Akarsular önce aşındırma yolu ile önce kendilerine bir yol açarlar Zamanla bu yolu veya yatağı içe doğru ve yan olarak aşındırarak uzun ince bir çukurluk oluştururlar Buna VADİ denir

Akarsuyun en manâlı aşındırma şeklidir Bunların oluşmasında :

a)Arazinin yapısı

b)Su miktarı

c)Yük miktarı

d)Oluşum süreleri etkilidir

Bu şartlara alt olarak vadiler 5 ‘e ayrılır

a)Çentik Vadi: Genç vadi adıyla da bilinir Çünkü akarsuyun kaynak kısmına yakın yerde meydana gelir Yandan eskime fazladır V şekilli vadidir

b)Boğaz Vadi: Kuytu ve derin çay vadileridir Genç vadi gurubundadır Yamaçlar tepede olan ve enine kesilmiştir En kısa yoldan iki dağı birleştirdiği için köprü yapımında kullanılır Yer şekilleri biliminde yarma vadi olarak adlandırılır Küre(Kızıl dere) Yeşil dere(Canik dağlarında )Marmara ’da Geyve, Gülek boğazı Diclenin Mardin eşiğinde Sakarya ’nın Samanlı dağında olduğu gibi U biçimli vadidir

c)Kanyon Vadi: Çözülebilir kayaçların olduğu yerlerde görülen basamaklı vadidir Ihlara vadisinde ve Göksü vadisinde olduğu gibi

d)Yatık Yamaçlı Vadi: Farklı dirençteki oluşan vadidir Çay eğiminin azaldığı yerlerde görülür Desimetrik vadide denir

e)Alüvyon Tabanlı Vadi: Eğimin adamakıllı azaldığı yerlerde görülen vadidir Bundan sonra dere biriktirme faaliyetine başlar

3KIRGIBAYIR(BADLANS TOPOGRAFYASI): Güya verimsiz bölgelerde Tüf, eksen gibi malzemeden oluşan kayaçlarda görülür Üstünde yürünmesi kuvvet olan dilik dilik bir yapıya sahiptir Arazi belirgin sırtlarla birbirinden ayrılır Türkiye ’de bilhassa Kapadokya bölgesinde görülür

4DEV KAZANI: Farklı dirençteki kayaların bulunduğu yamaçtan aşağı inen akarsular düşmüş oldukları zeminin sertlik dercesine göre kayacı oyarlar Bu oyma neticesinde oluşan çukurluklara Dev Kazanı denir

5 PERİBACASI: Volkanik arazilerde basit aşınan fakat buna karşılık şiddet aşınan kayaçlarında bulunduğu yerde görülen şekillerdir Burada aşınması zorlama olan kayaç aşınmaz fakat dipteki kolay işlenen tüf işlenerek bacalı bir görüntüsü olan yapılar oluşur Peribacasında rüzgar tepenin işlenmesinde dolambaçlı etkiye sahiptir

6 PENEPLEN(YONTUK DÜZ): Akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin engebeli araziyi alındırmasının sonucunda hafif dalgalı bir görüntüye sahip olan Peneplenler ortaya çıkar

DERE BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Akarsuyun biriktirme yapabilmesi için:

a)Eğimin azalması

b)Akarsuyun gücünün azalması

c)Akarsuyun hızının azalması

d)Suyun azalması

e)Yükünde artması gerekir

Bunlara yan olarak dere biriktirmesini şu şekillerde gösterebiliriz:

1 BİRİKİNTİ KONİSİ: Dağların yamaçlarından inen materyallerin yamaçta eğimin azaldığı yerde birikmesiyle oluşur Eğer araç gereç ince yapılı ise yayılmaya tabi olarak Birikinti yelpazeleri oluşur

2 OVA: Çevresine tarafından alçakta ve yüzeyi alüvyonlarla örtülmüş ve akarsularca da derine yarılmamış olan düzlüklerdir Deniz seviyesinde olanlara çukur ova, yüksekte olanlara ise Yüksek ova olarak adlandırılırlar Ovalar oluşumlarına kadar 4 ’ye ayrılır

a)Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan ovalardır En tipik örneklerinin İtalya ’nın Pieonte bölgesinde görüldüğü için Piedmont ovaları denir

b)Dağ içiBuhran ovaları: Graben ve dağ içlerinde oluşan ve çökmeyle birlikte ortaya çıkan ovalardır Ege ve Doğu Anadolu ’da fazladır Gediz, Minik ve Büyük Menderes,Bolu, Amik,muş ve Erzincan ovaları gibi

c)Taban Seviyesi: Aşındırmanın sona erdiği alanlarda alüvyonların geniş bir alana birikmesiyle oluşan ovalardır

d)Deltalar: Akarsuyun taşıdığı malzemenin denize biriktirilmesiyle oluşan Deltaya aynı ovalardır Oluşabilmesi için:

1Akarsuyun belli bir büyüklükte olması gerekir

2Önem miktarını pozitif olması gerekir

3Denizin derin olmaması gerekir

4GelGit genliğinin eksik olması gerekir

5Güçlü akıntıların olmaması gerekir

6Dalgalar etkin olmamalıdır

Bu şartların meydana gelmesi durumunda delta ovaları oluşur

NOT: Sakarya ’nın denize döküldüğü yerde dinç akıntıların olmasından nedeniyle delta oluşmamıştır

NOT: Ülkemizde GelGitin olmadığına en güzel kanıt ülkemizde Delta ovalarının olmasıdır

HEM AŞINIM KEZA BİRİKİM ŞEKİLLERİ

1SEKİ: Akarsuyun yıpratma faaliyetinin bitmesi durumun da yatağında akmaya sürekli akarsuyun yatağında belirlenmiş bir vakit sonradan baştan bir artış meydana gelmesi sonucunda oluşan basamaklı yapıya denir

2MENDERES: Akarsuyun çoğunlukla birikim yaptığı fakat yılana aynı büklüm yapmaları esnasında çarptıkları yerde aşındırdıkları malzemeleri öteki taraflara biriktirmesiyle oluşan büklümlerdir *