Akarsular
Akarsular hakkında bilgi
Akarsular nasıl oluşur
Nehir nedir
Yağışlarla yeryüzüne düşen ve kaynaklarından çıkıp yaptıkları bir yatak içerisinde bir araya gelerek bir denize veya bir göle dökülen sulara çay denir küçük akarsulara dere, daha büyüğüne çay denir nehir ve çayların birleşmesinden oluşan akarsulara dere, ırmakların daha büyüğüne akarsu denir
akarsular denizlere veya göllere döküldükleri gibi, step veya çöllerden geçerken denize kadar ulaşamadan uçup gitme, sızma ile sularını kaybederek yok olurlar veya bir bataklıkta sona ererler
akarsuların akımları, yağışlara, kar ve buzların erime süratlerine, buharlaşmaya, arazinin akım haline tarafından öbür biçimler gösterir buna nehir diyeti denir
akarsuların ahali üstüne büyük tesirleri vardır verimsiz bölgelerden tarlaları sulandırma işine yaradığı gibi balık avlamaya, gidiş geliş yolu olarak hizmet görmeye, su kuvvetinden faydalanarak elektrik elde etmeye yararlar
Yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetler arasında en önemlisi akarsulardır Bir akarsuyun doğduğu yere nehir kaynağı,denize yada göle döküldüğü yere akarsu ağzı denir Bu iki nokta arasında akarsuyun çığırı uzanır Kaynak kısmına yukarı çığır,ağız kısmına aşağıda çığır,ikisi aralarında kalan bölüme orta çığır denir Akarsuyun Havzası:Bir akarsuyun kolları ile birlikte beslendiği ve sularını boşalttığı bölgeye denir Bu alana akarsuyun beslenme alanı ya da su toplama alanı denilmektedir Çay havzasının büyüklüğü, akarsuyun büyüklüğüne,geçtiği iklim bölgelerinin yağış özelliklerine ve yerşekillerine bağlıdır Güney Amerika da Amazon nehri dünyanın en geniş çay havzasına sahiptir
Açık Havza: Bir akarsuyun sularını denize yada bir okyanusa ulaştırmasıdır
Kapalı Havza :Bir akarsuyun sularını denize ulaştırmayıp,bir gölde sona ermesi yada verimsiz bölgelerde kurumasıdır Kapalı havza oluşumunda iklim özellikleri ve yer şekilleri başlıca etmenlerdir Dünyanın en büyük kapalı havzaları Orta Asya ve Kuzey Afrika'nın içidir Orta Asya'da kapalı havza oluşumunda yerşekilleri etkili olurken,Kuzey Afrika'da kuraklıktır Türkiye'deki kapalı havzalar, Tuz gölü,Van gölü çevresidir Türkiye'de kapalı havzaların oluşumunda en manâlı etmen yer şekilleridir Su Bölümü Çizgisi:Bir akarsuyun havzasını komşu akarsulardan ayıran doğal sınırdır Bu hudut başlıca dağların yüksek noktalarından geçer
Akarsuyun Akımı(Debisi): Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarının m³saniye olarak değerine,akarsuyun debisi denir
Bir akarsuyun debisi;
1Havzaya düşen yağış miktarına
2Aktığı yerdeki arazinin geçirimlilik özelliğine
3Havzadaki dağların kar ve buzullarına
4Havzadaki büyük kaynaklara
5Akarsuyun aldığı kollarla besin özelliğine
6Sıcaklık ve buharlaşma şartlarına bağlıdır
Bir Takım Akarsuların Akımları (debileri);
Akarsuyun Rejimi: Bir akarsuyun bir yıl içerisinde gösterdiği eğilim değişikliğine o akarsuyun rejimi denir
Uyumlu Rejim:Bir yıl içinde akımı artı değişmez nehir rejimidir Rejimi düzenli akarsular Ekvator çevresinde ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde yer alır Bu bölgelerdeki akarsuların rejimlerinin uyumlu olmasının nedeni yağışların uyumlu olmasıdır Rejimi ahenkli akarsular taşıma ve ulaştırmacılığa elverişlidir Havzaya düşen toplam yağışın pozitif olması rejime etki etmez,akıma etki eder
Düzensiz Rejim:Bir sene içinde akımında belirgin değişimler meydana gelen yani bir mevsim suları gelişen,öteki mevsim suları eksilen akarsu rejimidir
Akarsu rejimine Tesir Eden Faktörler:
Yağış Rejimi:Yağış rejimi uyumlu olan bölgelerde dere rejimi uyumlu olur Ekvatora Yakın (Amazon,Kongo) ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinin (Rhen,Sen) akarsuları yağış rejiminden nedeniyle uyumlu akışa sahip akarsulardır Bir mevsimi yağışlı,diğer mevsimi verimsiz geçen iklim bölgelerindeki (Muson,Akdeniz,Karasal) akarsular düzensiz rejim gösterirler
Kar Yağışı:Yağan karlar anında akarsuya karışamayacağı için kar yağan aylarda akıntı azalır Karlar erime devrelerinde akarsuyu besleyerek su miktarının artmasına niçin olurlar
Sıcaklık:Sıcaklık değerlerinin yükselmesi buharlaşmayı da arttıracağından su miktarı azalır,rejim düzensizleşir
Yerşekilleri:Yükselti,eğim ve bakı faktörü rejimi etkiler Yükselti arttıkça sıcaklık ve uçup gitme azalır,yağışlar artar Bu da akımı arttırır Kesin bir yükseltiden sonra yağışlar kar biçiminde olacağından akıntı azalır Eğimin fazlalığı,buharlaşma ve toprak içine sızmayı azaltarak akımı arttırır Islak rüzgarlara dönük yamaçlar daha fazla yağış alacağından buradaki akarsuların akımı daha yüksektir
Zeminin Yapısı:Suyu yeraltına geçiren geçirimli tabakalardan akan akarsuların su kaybı artar,geçirimli tabakalardan yeryüzüne çıkan ve kaynak suları ile beslenen akarsular akımları yüksektir Örneğin;Toroslardan doğup geçirimli kireç taşı tabaklardan akan ve Akdeniz'e dökülen akarsular bu özelliktendir
Ot Gibi Yaşama:Ağaçlar su baskını sularının hızını keserek dal ve yapraklar yağmur tanelerini tutarak yağışın zemine sızmasına olasılık sağlarlar Bu Nedenle yağışların akarsulara ağır ağır katılımını sağlayarak çay rejimini düzenlerler
Göller ve Barajlar:göllerden ve barajlardan meydana çıkan suların rejimleri nispeten düzenlidir Belli bir mesafede uyumlu rejimde akarlar Lakin sonradan iklim koşullarına bağlı olarak düzensizleşirler
TÜRKİYE'DEKİ DERE REJİMLERİ
1Yağmurlu Akdeniz Rejimi:Kış mevsiminin yağışlı olması nedeniyle akarsular bol su taşırlar Yaz kuraklığı nedeniyle ve kaynak suları ile yeterince beslenemediği için yazın suları son derece azdır Akdeniz,Ege ve Marmara bölgesi akarsularında görülen nehir rejimidir
2Yağmurlu Karadeniz Rejimi:Karadeniz ikliminin yağış rejimine alt olarak her mevsim su taşırlar, rejimleri nispeten düzenlidir Yağmurlarla birlikte, dağlardan gelen kar suları eklendiği vakit ilkbahar aylarında seviyeleri yükselir
3İç Bölgelerin Dere Rejimi:Kışın yağışın kar şeklinde olması ve erimemesi nedeniyle kışın suları azalır İlkbahar ve yaz mevsiminde karların erimesi ile suları bollaşır Fazla kısa bir vakit içerisinde ansızın kabararak coşkun bir şekilde akan, sonra kuruyacak duruma gelen ve hatta kuruyan akarsular sel rejimli akarsulardır Bu alıcı akarsuların oluşmasında bitki örtüsünün zayıf olmasının da rolü vardır Daha çok İç Anadolu'da görülür
4Karma Rejimli Akarsular:Farklı iklim bölgelerinden geçen ve dağıtılmış kaynaklardan beslenen akarsular karma rejimlidir Fırat,Dicle,Nil
Akıntı Sürelerine Kadar
Akarsular Kalıcı Akarsular:Nemli bölgeleri karekterize ederler Senenin bütün günü yatakta su mevcuttur
Mevsimlik Akarsular:Senenin verimsiz ve yağışlı bambaşka iki mevsime ayrıldığı bölgelerde görülür
Geçici Akarsular:Yağışın çok nadir ve zaman bakımından belirsiz olduğu bölgelerde görülür
Türkiye'de ancak Akarsular
Karadeniz'e Dökülenler:Sakarya,Filyos Çayı,Bartın Çayı, Yeşilırmak, Kızılırmak ve Çoruh'tur
Marmara Denizi'ne Dökülenler:Susurluk ve Gönen Çayı
Ege Denizi'ne Dökülenler: Bakırçay, Gediz,B Menderes, K Menderes ve Meriç'tir
Akdeniz'e Dökülenleralaman Çayı, Manavgat Çayı, Aksu,Göksu,Seyhan,Ceyhan ve Asi'dir
Ülkemizde Doğup Dış Ülkelerden Denize Dökülenler:Aras,Kura,Arpaçay,Fırat,Dicle,Çoruh
Dış Ülkelerden Doğup Ülkemizde Denize Dökülenler:Meriç,Asi
TÜRKİYE'DEKİ AKARSULARIN ÖZELLİKLERİ
1Yeryüzü şekillerinin genel uzanışına paralel olarak doğubatı yönü olan akarlar Ama denize dökülecekleri yerlerde dağları enine yararak boğazlar oluştururlar
2Uzunlukları fazla değildir Bunun nedeni,dağların kıyıya paralel uzanması ve Türkiye'nin çok geniş bir ülke olmamasıdır
3Yerşekillerinden nedeniyle çay havzaları dardır
4Bol su taşımazlar Bunun nedeni,iklimin fazla yağışlı olmaması ve havzaların rahat olmasıdır
5Rejimleri düzensizdir Nedeni,ülkemizde muhakkak bir sıcaklık ve verimsiz mevsimin bulunması,yağış ve kar erime zamanlarının farklılık göstermesidir
6Ortalama yükseltinin fazla olmasından dolayı fazla akışlıdırlar
7Akarsular bir fazla yerde dar ve derin vadilerden aktıkları için hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır
8Yer yer su taşkınlarına ve erozyona niçin olurlar *
Akarsular hakkında bilgi
Akarsular nasıl oluşur
Nehir nedir
Yağışlarla yeryüzüne düşen ve kaynaklarından çıkıp yaptıkları bir yatak içerisinde bir araya gelerek bir denize veya bir göle dökülen sulara çay denir küçük akarsulara dere, daha büyüğüne çay denir nehir ve çayların birleşmesinden oluşan akarsulara dere, ırmakların daha büyüğüne akarsu denir
akarsular denizlere veya göllere döküldükleri gibi, step veya çöllerden geçerken denize kadar ulaşamadan uçup gitme, sızma ile sularını kaybederek yok olurlar veya bir bataklıkta sona ererler
akarsuların akımları, yağışlara, kar ve buzların erime süratlerine, buharlaşmaya, arazinin akım haline tarafından öbür biçimler gösterir buna nehir diyeti denir
akarsuların ahali üstüne büyük tesirleri vardır verimsiz bölgelerden tarlaları sulandırma işine yaradığı gibi balık avlamaya, gidiş geliş yolu olarak hizmet görmeye, su kuvvetinden faydalanarak elektrik elde etmeye yararlar
Yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetler arasında en önemlisi akarsulardır Bir akarsuyun doğduğu yere nehir kaynağı,denize yada göle döküldüğü yere akarsu ağzı denir Bu iki nokta arasında akarsuyun çığırı uzanır Kaynak kısmına yukarı çığır,ağız kısmına aşağıda çığır,ikisi aralarında kalan bölüme orta çığır denir Akarsuyun Havzası:Bir akarsuyun kolları ile birlikte beslendiği ve sularını boşalttığı bölgeye denir Bu alana akarsuyun beslenme alanı ya da su toplama alanı denilmektedir Çay havzasının büyüklüğü, akarsuyun büyüklüğüne,geçtiği iklim bölgelerinin yağış özelliklerine ve yerşekillerine bağlıdır Güney Amerika da Amazon nehri dünyanın en geniş çay havzasına sahiptir
Açık Havza: Bir akarsuyun sularını denize yada bir okyanusa ulaştırmasıdır
Kapalı Havza :Bir akarsuyun sularını denize ulaştırmayıp,bir gölde sona ermesi yada verimsiz bölgelerde kurumasıdır Kapalı havza oluşumunda iklim özellikleri ve yer şekilleri başlıca etmenlerdir Dünyanın en büyük kapalı havzaları Orta Asya ve Kuzey Afrika'nın içidir Orta Asya'da kapalı havza oluşumunda yerşekilleri etkili olurken,Kuzey Afrika'da kuraklıktır Türkiye'deki kapalı havzalar, Tuz gölü,Van gölü çevresidir Türkiye'de kapalı havzaların oluşumunda en manâlı etmen yer şekilleridir Su Bölümü Çizgisi:Bir akarsuyun havzasını komşu akarsulardan ayıran doğal sınırdır Bu hudut başlıca dağların yüksek noktalarından geçer
Akarsuyun Akımı(Debisi): Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarının m³saniye olarak değerine,akarsuyun debisi denir
Bir akarsuyun debisi;
1Havzaya düşen yağış miktarına
2Aktığı yerdeki arazinin geçirimlilik özelliğine
3Havzadaki dağların kar ve buzullarına
4Havzadaki büyük kaynaklara
5Akarsuyun aldığı kollarla besin özelliğine
6Sıcaklık ve buharlaşma şartlarına bağlıdır
Bir Takım Akarsuların Akımları (debileri);
Akarsuyun Rejimi: Bir akarsuyun bir yıl içerisinde gösterdiği eğilim değişikliğine o akarsuyun rejimi denir
Uyumlu Rejim:Bir yıl içinde akımı artı değişmez nehir rejimidir Rejimi düzenli akarsular Ekvator çevresinde ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde yer alır Bu bölgelerdeki akarsuların rejimlerinin uyumlu olmasının nedeni yağışların uyumlu olmasıdır Rejimi ahenkli akarsular taşıma ve ulaştırmacılığa elverişlidir Havzaya düşen toplam yağışın pozitif olması rejime etki etmez,akıma etki eder
Düzensiz Rejim:Bir sene içinde akımında belirgin değişimler meydana gelen yani bir mevsim suları gelişen,öteki mevsim suları eksilen akarsu rejimidir
Akarsu rejimine Tesir Eden Faktörler:
Yağış Rejimi:Yağış rejimi uyumlu olan bölgelerde dere rejimi uyumlu olur Ekvatora Yakın (Amazon,Kongo) ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinin (Rhen,Sen) akarsuları yağış rejiminden nedeniyle uyumlu akışa sahip akarsulardır Bir mevsimi yağışlı,diğer mevsimi verimsiz geçen iklim bölgelerindeki (Muson,Akdeniz,Karasal) akarsular düzensiz rejim gösterirler
Kar Yağışı:Yağan karlar anında akarsuya karışamayacağı için kar yağan aylarda akıntı azalır Karlar erime devrelerinde akarsuyu besleyerek su miktarının artmasına niçin olurlar
Sıcaklık:Sıcaklık değerlerinin yükselmesi buharlaşmayı da arttıracağından su miktarı azalır,rejim düzensizleşir
Yerşekilleri:Yükselti,eğim ve bakı faktörü rejimi etkiler Yükselti arttıkça sıcaklık ve uçup gitme azalır,yağışlar artar Bu da akımı arttırır Kesin bir yükseltiden sonra yağışlar kar biçiminde olacağından akıntı azalır Eğimin fazlalığı,buharlaşma ve toprak içine sızmayı azaltarak akımı arttırır Islak rüzgarlara dönük yamaçlar daha fazla yağış alacağından buradaki akarsuların akımı daha yüksektir
Zeminin Yapısı:Suyu yeraltına geçiren geçirimli tabakalardan akan akarsuların su kaybı artar,geçirimli tabakalardan yeryüzüne çıkan ve kaynak suları ile beslenen akarsular akımları yüksektir Örneğin;Toroslardan doğup geçirimli kireç taşı tabaklardan akan ve Akdeniz'e dökülen akarsular bu özelliktendir
Ot Gibi Yaşama:Ağaçlar su baskını sularının hızını keserek dal ve yapraklar yağmur tanelerini tutarak yağışın zemine sızmasına olasılık sağlarlar Bu Nedenle yağışların akarsulara ağır ağır katılımını sağlayarak çay rejimini düzenlerler
Göller ve Barajlar:göllerden ve barajlardan meydana çıkan suların rejimleri nispeten düzenlidir Belli bir mesafede uyumlu rejimde akarlar Lakin sonradan iklim koşullarına bağlı olarak düzensizleşirler
TÜRKİYE'DEKİ DERE REJİMLERİ
1Yağmurlu Akdeniz Rejimi:Kış mevsiminin yağışlı olması nedeniyle akarsular bol su taşırlar Yaz kuraklığı nedeniyle ve kaynak suları ile yeterince beslenemediği için yazın suları son derece azdır Akdeniz,Ege ve Marmara bölgesi akarsularında görülen nehir rejimidir
2Yağmurlu Karadeniz Rejimi:Karadeniz ikliminin yağış rejimine alt olarak her mevsim su taşırlar, rejimleri nispeten düzenlidir Yağmurlarla birlikte, dağlardan gelen kar suları eklendiği vakit ilkbahar aylarında seviyeleri yükselir
3İç Bölgelerin Dere Rejimi:Kışın yağışın kar şeklinde olması ve erimemesi nedeniyle kışın suları azalır İlkbahar ve yaz mevsiminde karların erimesi ile suları bollaşır Fazla kısa bir vakit içerisinde ansızın kabararak coşkun bir şekilde akan, sonra kuruyacak duruma gelen ve hatta kuruyan akarsular sel rejimli akarsulardır Bu alıcı akarsuların oluşmasında bitki örtüsünün zayıf olmasının da rolü vardır Daha çok İç Anadolu'da görülür
4Karma Rejimli Akarsular:Farklı iklim bölgelerinden geçen ve dağıtılmış kaynaklardan beslenen akarsular karma rejimlidir Fırat,Dicle,Nil
Akıntı Sürelerine Kadar
Akarsular Kalıcı Akarsular:Nemli bölgeleri karekterize ederler Senenin bütün günü yatakta su mevcuttur
Mevsimlik Akarsular:Senenin verimsiz ve yağışlı bambaşka iki mevsime ayrıldığı bölgelerde görülür
Geçici Akarsular:Yağışın çok nadir ve zaman bakımından belirsiz olduğu bölgelerde görülür
Türkiye'de ancak Akarsular
Karadeniz'e Dökülenler:Sakarya,Filyos Çayı,Bartın Çayı, Yeşilırmak, Kızılırmak ve Çoruh'tur
Marmara Denizi'ne Dökülenler:Susurluk ve Gönen Çayı
Ege Denizi'ne Dökülenler: Bakırçay, Gediz,B Menderes, K Menderes ve Meriç'tir
Akdeniz'e Dökülenleralaman Çayı, Manavgat Çayı, Aksu,Göksu,Seyhan,Ceyhan ve Asi'dir
Ülkemizde Doğup Dış Ülkelerden Denize Dökülenler:Aras,Kura,Arpaçay,Fırat,Dicle,Çoruh
Dış Ülkelerden Doğup Ülkemizde Denize Dökülenler:Meriç,Asi
TÜRKİYE'DEKİ AKARSULARIN ÖZELLİKLERİ
1Yeryüzü şekillerinin genel uzanışına paralel olarak doğubatı yönü olan akarlar Ama denize dökülecekleri yerlerde dağları enine yararak boğazlar oluştururlar
2Uzunlukları fazla değildir Bunun nedeni,dağların kıyıya paralel uzanması ve Türkiye'nin çok geniş bir ülke olmamasıdır
3Yerşekillerinden nedeniyle çay havzaları dardır
4Bol su taşımazlar Bunun nedeni,iklimin fazla yağışlı olmaması ve havzaların rahat olmasıdır
5Rejimleri düzensizdir Nedeni,ülkemizde muhakkak bir sıcaklık ve verimsiz mevsimin bulunması,yağış ve kar erime zamanlarının farklılık göstermesidir
6Ortalama yükseltinin fazla olmasından dolayı fazla akışlıdırlar
7Akarsular bir fazla yerde dar ve derin vadilerden aktıkları için hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır
8Yer yer su taşkınlarına ve erozyona niçin olurlar *