Akhunlar
Akhun Devleti
Buyuk kısmı Volga'dan batıya gecen Hunlar'dan, Guney İran'a ve Batı Afganistan'a inen bir boluk olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının hic olmazsa Ak Hun (Eftalit) devleti hanedan ailesi ile hakim zumresini teşkil ettikleri ileri surulmuş; veya bu devlet Toleslerden Chaoché'lere (Kaoku uygurların ataları) bağlı Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bolgesine gecerek, 5 asrın ortalarına Doğru bir siyasi teşekkul haline gelmesi ile ilgili gorulmuştur
Hun Tarihinin bu noktası oldukca karanlık bir manzara taşımaktadır hakimiyetini Hazar kıyılarından Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a İc Asya'ya kadar genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun, ceşitli vesikalarda birbirinden farklı adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes, Yetaların neşet ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hunkelimesinin yakın ilgisi bulunduğunu duşunmuş ve J Marquart, turlu adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'taki Kidarita'lardan (Sasani İmparatorluğu hududunda, Kafkaslar'da oturan Hunlar) ibaret olduğunu ileri surmuştu Bizanslı tarihci Theophanes'e (8 asrın 2 yarısı) gore Ephtalitadı, Sasani İmparatoru Peroz'u (Firuz 459484) mağlup eden Hun hukumdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın, aslında, Eftalit paraları uzerinde gorulen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sulale adını, ikincisinin de kavim ismini gosterebileceği bildirilmiştir
Diğer taraftan, İskenderiyeli Kosmas Indikopleustes (545549 arası) ile Bizans tarihcisi Prokopios'un (545550 arası) eserlerinde ve eski Hind vesikalarında aynı kavimden Ak Hunlar (Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: ŞvetaHuna) diye bahsedilmiştir 520 yılında, Ak Hun – Eftalit hukumdarını ziyaret eden Cinli seyyah Song Yun'un notlarından, bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanilerle carpışan Ak Hun hukumdarı, Khakanunvanını taşıyordu ve Afganistan bolgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da Teginidi
Bolge yerli halkının İrani asıldan olduğu şuphesizdir Ak HunEftalit meselesi, son zamanlarda, bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile, oldukca acıklık kazanmış gorunuyor Buna gore, tarihi gelişme, 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden buyuk goc hareketi ile ilgilidir İc Asya'da, Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan buyuk Juanjuan devletinde Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu, 350'lerde, bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak, bugunku Guney Kazakistan bozkırına gelmiş; buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra guneye yonelerek, Afganistan'ın Toharistan bolgesine inmişti
367'ye Doğru, buradaki eski Kuşan (Buyuk Yueci) ulkesine hukmeden Kidaritahanedanını (ihtimal İran asıllı) da Baktria'ya (Belh havalisi) suren bu İc Asyalı kutle, soylendiği gibi, Uar ( Avar) ve Hun kabileler birliği idi Bu birlik, daha sonra Kangku (CuMaveraunnehir) ve Sogd'un (Semerkand ve havalisi) hakimleri olarak, (Cince'deki Hiungnu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahalli soylenişlere gore bazı ufak değişiklikler gosteren) yukarıda sıraladığımız adlar altında anılmıştır hakimiyetini, batıda Hirkania'ya (Gurgan, Hazar denizinin guneyi) kadar genişleten bu devlet,
5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hukumdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de goruluyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sulale, hem kavim olarak, oteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tespitlere gore, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadishun (Herat civarında Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile, sonra İran'ın batısına gocmuştur; Kadisiyayer adının menşei), Zavul (Zabul; bundan Zabulistan), Col (Col? Gurgan Curcaniye, havalisinde), Kernikhion (Karmirhyon Kızıl? Hun), AskilEskil Bunlardan hic olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır
Sogd bolgesini ele gecirdikten sonra İran uzerine Baskı yapan Uarhunların, 9 yıl kadar suren (358'e doğru) şiddetli hucumları karşısında yıkılma tehlikesi geciren Sasani İmparatorluğu, Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hatta, iki taraf arasında ittifaka varan bir antlaşma oldu ve bu durum uc nesilden fazla bir sure devam etti (bu arada, Şapur'un 359'da Amida'yı Diyarbakır kuşatmasında, yardımcı olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Fakat Bahram Gor zamanında (420438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren) Sasanileri sarstı
Sogd bolgesinden Ceyhun'un guneyine doğru gelişen istila hareketinin, Bahram Gor tarafından başarı ile durdurulması, onun en şohretli (kurtarıcı) İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438457) sonlarına doğru, UarHunların (Ak Hun) başında, buyuk hukumdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Kunhan (Kunhan Priskos'da Kougkhas, İslam kaynaklarında Akhşnvar vb), İran ic işlerine karışarak, himayesine aldığı veliaht Peroz'u (Firuz) Sasani tahtına cıkarmış (459484), Hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e doğru) 484 yılında, Ceyhun kıyılarında Ak Hun – Eftalitler tarafından mağlup edilerek Herat bolgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasaniler'in, bu sırada gecirdiği diniictimai bir sarsıntı, ulkelerini ihtilale surukledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ikilitelakki (ışıkkaranlık, iyilikkotuluk mucadelesi) uzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık icine duşen topluluğu kurtarmak iddiası ile, duşuncelerini yaymağa başlamıştı
Buna gore, insanların saadetini bozan iki unsur vardı Biri servet, diğeri kadın Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde, yeryuzunden kotuluk kalkacaktı Bu tipik komunist propaganda neticesinde, Arazi ve servet sahipleri ile aile muessesesine karşı kışkırtılan halk, Mazdek ve muritleri tarafından ayaklandırıldı din adamları ve asiller olduruldu, kadınlar tecavuze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, tahrip edildi devletin sıhhat kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gosteren Şah Kavad (veya Kubad, 488496 ve 498531) da hapsedilmişti; fakat o, kurtulmak imkanını bularak, komşu Ak Hunlara sığındı (496)
İran'da olup bitenleri yakından takip eden Ak Hun hukumdarı, insanlık yararına hicbir şey goremediği Mazdek hareketini kırıp yok etmek icin, Kavad'ı 30 bin kişilik Hun suvari birliği başında İran'a gonderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498499) ve hadiselerin gelişmesinden, felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile, Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatıyla, Temizlik ve ulkenin sukUnete kavuşturulması, uzun bir zamana ihtiyac gosterdiğinden, Sasani İmparatorluğunda hak, adalet ve mulkiyet esasında normal nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anuşirvan (531579) devrinde kurulmuştur ki, bu şehinşah, tarihte Adillakabı ile anılır
Cin kaynaklarına gore, İc Asya'da Hoten, Kuca, Ak su, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak HunEftalitler, bu arada Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekat, Teginunvanını taşıyan ve Kabil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti 6 yuz yılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515545) imparatorluk guney kanadının en azametli hukumdarı gorunmektedir Ordusunda, daima 700 Savaş Filinin bulunduğu rivayet edilir Fakat Budist rahipler (Song Yun ve ondan bir asır sonra bur Aya gelen Hiuentsang), bu Huna kralından hoşlanmamışlardır Cunku Mihiragula, Budizmi ulkesi halkı icin tehlikeli sayıyor ve Budistleri kontrol altında tutuyordu Buna karşılık, İskenderiye'den Hindistan'a giden tuccar (sonra keşiş) Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılı Keşmir Vekayinamesinde Mihiragula, Hindistan'ın en buyuk hukumdarı olarak tasvir edilmektedir
İran'da Anuşirvan buyuk bir devlet adamı olarak belirdikce, Ak Hun – Eftalitler sonukleşti 552 yılında, Orta Asya'da gokturk Hakanlığı kurulup İstemi Yabgu, Maveraunnehir bolgesinde faaliyete gectiği zaman ise, iki buyuk imparatorluk arasında sıkışan Ak Hun – Eftalit devletinin, Gokturklerin mucadeleye giriştikleri Juanjuanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da f Ayda vermedi Anuşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde, AkHun iktidarı yıkıldı ve ulke Gokturklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)
Uc kol halinde gelişmiş olan Hun siyasi hakimiyeti, Kafkasya'daki (Derbend kuzeyi Hazar denizi arasında) Hunların, Hazar Hakanlığı idaresine girinceye kadar suren kısa hakimiyetleri dışında bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Turk soyundan ceşitli kutleler Buyuk Hun cağında şahsiyetini bulan zengin kulturleriyle goreceğimiz gibi Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarında TabgAc Gokturk, Turgiş Karluk, Uygur, Oğuz, BulgAr, Sabar, Hazar Kuman vb turlu adlar altında ve yeni guclu devletler, imparatorluklar kurarak yaşam aya devam etmişlerdir Turk milleti denilen buyuk alemin cocukları olan bu kutleler aynı zamanda Rus, Macar, İslavBulgar, Romen, Gurcu devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde başlıca rol oynamışlar ve daha sonraki butun İslamTurk siyasi teşekkullerine askeri, hukuki ve sosyal yonlerden ana kaynak vazifesi gormuşlerdir
Akhun Devleti
Buyuk kısmı Volga'dan batıya gecen Hunlar'dan, Guney İran'a ve Batı Afganistan'a inen bir boluk olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının hic olmazsa Ak Hun (Eftalit) devleti hanedan ailesi ile hakim zumresini teşkil ettikleri ileri surulmuş; veya bu devlet Toleslerden Chaoché'lere (Kaoku uygurların ataları) bağlı Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bolgesine gecerek, 5 asrın ortalarına Doğru bir siyasi teşekkul haline gelmesi ile ilgili gorulmuştur
Hun Tarihinin bu noktası oldukca karanlık bir manzara taşımaktadır hakimiyetini Hazar kıyılarından Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a İc Asya'ya kadar genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun, ceşitli vesikalarda birbirinden farklı adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes, Yetaların neşet ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hunkelimesinin yakın ilgisi bulunduğunu duşunmuş ve J Marquart, turlu adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'taki Kidarita'lardan (Sasani İmparatorluğu hududunda, Kafkaslar'da oturan Hunlar) ibaret olduğunu ileri surmuştu Bizanslı tarihci Theophanes'e (8 asrın 2 yarısı) gore Ephtalitadı, Sasani İmparatoru Peroz'u (Firuz 459484) mağlup eden Hun hukumdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın, aslında, Eftalit paraları uzerinde gorulen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sulale adını, ikincisinin de kavim ismini gosterebileceği bildirilmiştir
Diğer taraftan, İskenderiyeli Kosmas Indikopleustes (545549 arası) ile Bizans tarihcisi Prokopios'un (545550 arası) eserlerinde ve eski Hind vesikalarında aynı kavimden Ak Hunlar (Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: ŞvetaHuna) diye bahsedilmiştir 520 yılında, Ak Hun – Eftalit hukumdarını ziyaret eden Cinli seyyah Song Yun'un notlarından, bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanilerle carpışan Ak Hun hukumdarı, Khakanunvanını taşıyordu ve Afganistan bolgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da Teginidi
Bolge yerli halkının İrani asıldan olduğu şuphesizdir Ak HunEftalit meselesi, son zamanlarda, bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile, oldukca acıklık kazanmış gorunuyor Buna gore, tarihi gelişme, 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden buyuk goc hareketi ile ilgilidir İc Asya'da, Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan buyuk Juanjuan devletinde Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu, 350'lerde, bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak, bugunku Guney Kazakistan bozkırına gelmiş; buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra guneye yonelerek, Afganistan'ın Toharistan bolgesine inmişti
367'ye Doğru, buradaki eski Kuşan (Buyuk Yueci) ulkesine hukmeden Kidaritahanedanını (ihtimal İran asıllı) da Baktria'ya (Belh havalisi) suren bu İc Asyalı kutle, soylendiği gibi, Uar ( Avar) ve Hun kabileler birliği idi Bu birlik, daha sonra Kangku (CuMaveraunnehir) ve Sogd'un (Semerkand ve havalisi) hakimleri olarak, (Cince'deki Hiungnu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahalli soylenişlere gore bazı ufak değişiklikler gosteren) yukarıda sıraladığımız adlar altında anılmıştır hakimiyetini, batıda Hirkania'ya (Gurgan, Hazar denizinin guneyi) kadar genişleten bu devlet,
5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hukumdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de goruluyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sulale, hem kavim olarak, oteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tespitlere gore, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadishun (Herat civarında Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile, sonra İran'ın batısına gocmuştur; Kadisiyayer adının menşei), Zavul (Zabul; bundan Zabulistan), Col (Col? Gurgan Curcaniye, havalisinde), Kernikhion (Karmirhyon Kızıl? Hun), AskilEskil Bunlardan hic olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır
Sogd bolgesini ele gecirdikten sonra İran uzerine Baskı yapan Uarhunların, 9 yıl kadar suren (358'e doğru) şiddetli hucumları karşısında yıkılma tehlikesi geciren Sasani İmparatorluğu, Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hatta, iki taraf arasında ittifaka varan bir antlaşma oldu ve bu durum uc nesilden fazla bir sure devam etti (bu arada, Şapur'un 359'da Amida'yı Diyarbakır kuşatmasında, yardımcı olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Fakat Bahram Gor zamanında (420438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren) Sasanileri sarstı
Sogd bolgesinden Ceyhun'un guneyine doğru gelişen istila hareketinin, Bahram Gor tarafından başarı ile durdurulması, onun en şohretli (kurtarıcı) İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438457) sonlarına doğru, UarHunların (Ak Hun) başında, buyuk hukumdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Kunhan (Kunhan Priskos'da Kougkhas, İslam kaynaklarında Akhşnvar vb), İran ic işlerine karışarak, himayesine aldığı veliaht Peroz'u (Firuz) Sasani tahtına cıkarmış (459484), Hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e doğru) 484 yılında, Ceyhun kıyılarında Ak Hun – Eftalitler tarafından mağlup edilerek Herat bolgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasaniler'in, bu sırada gecirdiği diniictimai bir sarsıntı, ulkelerini ihtilale surukledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ikilitelakki (ışıkkaranlık, iyilikkotuluk mucadelesi) uzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık icine duşen topluluğu kurtarmak iddiası ile, duşuncelerini yaymağa başlamıştı
Buna gore, insanların saadetini bozan iki unsur vardı Biri servet, diğeri kadın Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde, yeryuzunden kotuluk kalkacaktı Bu tipik komunist propaganda neticesinde, Arazi ve servet sahipleri ile aile muessesesine karşı kışkırtılan halk, Mazdek ve muritleri tarafından ayaklandırıldı din adamları ve asiller olduruldu, kadınlar tecavuze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, tahrip edildi devletin sıhhat kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gosteren Şah Kavad (veya Kubad, 488496 ve 498531) da hapsedilmişti; fakat o, kurtulmak imkanını bularak, komşu Ak Hunlara sığındı (496)
İran'da olup bitenleri yakından takip eden Ak Hun hukumdarı, insanlık yararına hicbir şey goremediği Mazdek hareketini kırıp yok etmek icin, Kavad'ı 30 bin kişilik Hun suvari birliği başında İran'a gonderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498499) ve hadiselerin gelişmesinden, felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile, Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatıyla, Temizlik ve ulkenin sukUnete kavuşturulması, uzun bir zamana ihtiyac gosterdiğinden, Sasani İmparatorluğunda hak, adalet ve mulkiyet esasında normal nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anuşirvan (531579) devrinde kurulmuştur ki, bu şehinşah, tarihte Adillakabı ile anılır
Cin kaynaklarına gore, İc Asya'da Hoten, Kuca, Ak su, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak HunEftalitler, bu arada Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekat, Teginunvanını taşıyan ve Kabil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti 6 yuz yılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515545) imparatorluk guney kanadının en azametli hukumdarı gorunmektedir Ordusunda, daima 700 Savaş Filinin bulunduğu rivayet edilir Fakat Budist rahipler (Song Yun ve ondan bir asır sonra bur Aya gelen Hiuentsang), bu Huna kralından hoşlanmamışlardır Cunku Mihiragula, Budizmi ulkesi halkı icin tehlikeli sayıyor ve Budistleri kontrol altında tutuyordu Buna karşılık, İskenderiye'den Hindistan'a giden tuccar (sonra keşiş) Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılı Keşmir Vekayinamesinde Mihiragula, Hindistan'ın en buyuk hukumdarı olarak tasvir edilmektedir
İran'da Anuşirvan buyuk bir devlet adamı olarak belirdikce, Ak Hun – Eftalitler sonukleşti 552 yılında, Orta Asya'da gokturk Hakanlığı kurulup İstemi Yabgu, Maveraunnehir bolgesinde faaliyete gectiği zaman ise, iki buyuk imparatorluk arasında sıkışan Ak Hun – Eftalit devletinin, Gokturklerin mucadeleye giriştikleri Juanjuanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da f Ayda vermedi Anuşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde, AkHun iktidarı yıkıldı ve ulke Gokturklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)
Uc kol halinde gelişmiş olan Hun siyasi hakimiyeti, Kafkasya'daki (Derbend kuzeyi Hazar denizi arasında) Hunların, Hazar Hakanlığı idaresine girinceye kadar suren kısa hakimiyetleri dışında bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Turk soyundan ceşitli kutleler Buyuk Hun cağında şahsiyetini bulan zengin kulturleriyle goreceğimiz gibi Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarında TabgAc Gokturk, Turgiş Karluk, Uygur, Oğuz, BulgAr, Sabar, Hazar Kuman vb turlu adlar altında ve yeni guclu devletler, imparatorluklar kurarak yaşam aya devam etmişlerdir Turk milleti denilen buyuk alemin cocukları olan bu kutleler aynı zamanda Rus, Macar, İslavBulgar, Romen, Gurcu devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde başlıca rol oynamışlar ve daha sonraki butun İslamTurk siyasi teşekkullerine askeri, hukuki ve sosyal yonlerden ana kaynak vazifesi gormuşlerdir