ANLAMINA GORE CUMLE TURLERİ
İşin, oluşun, hareketin, durumun, kılışın yuklemde nasıl anlatıldığına gore cumleler ceşitlere ayrılır
Burada işin yapılıp yapılmadığı, durumun varlığı yokluğu, işin istenildiği ya da emredildiği, bildirildiği ya da sorulduğu onemlidir
Cumlede anlatılan işin, oluşun, hareketin olup olmadığını veya sozu edilenin var olup olmadığını bildiren cumlelere haber cumlesi; bir isteği, dileği, emri, tasarıyı, şartı bildiren cumlelere de dilek cumlesi denir
Bunlar da olumlu ve olumsuz olmak uzere ikiye ayrılır
1 Olumlu Cumle
Fiil cumlesinde işin, oluşun yapıldığını veya olduğunu; isim cumlesinde ise sozu edilen kavramın bulunduğunu, var olduğunu, bahsedilen şekilde olduğunu bildiren cumlelerdir
Bursa bu mevsimde soğuktur
Yarın daha erken gelmelisin
Bu binanın yerinde şeftali bahcesi vardı
Vapur rıhtımdan kalkıp ta Marmara'ya doğru uzaklaşmaya başlayınca, yolcuyu gecirmeye gelenler, uzerlerinden ağır bir yuk kalkmış gibi ferahladılar:
Cocukcağız Arabistan'da rahat ederdediler, hayırlı bir iş yaptıklarına herkesi inandırmış olanların uydurma neşesiyle, fakat gonulleri isli, evlerine donduler
Zaten babadan yetim kalan kucuk Hasan, anası da olunce uzak akrabaları ve konu komşunun yardımıyla halasının yanına, Filistin'in ucra bir kasabasına gonderiliyordu
Hasan vapurda eğlendi; gırıl gırıl işleyen vinclere, ustleri yazılı cankurtaran simitlerine, kurutulacak camaşırlar gibi iplere asılı sandallara, vardiya değiştirilirken calınan kampanaya bakarak cok eğlendi Beş yaşında idi; peltek, şirin konuşmalarıyla da guverte yolcularını epeyce eğlendirmişti
2 Olumsuz Cumle
Fiil cumlesinde işin, oluşun yapılmadığını, yapılmayacağını veya olmadığını; isim cumlesinde ise sozu edilen kavramın bulunmadığını, var olmadığını, bahsedilen şekilde olmadığını bildiren cumlelerdir
Fiil cumleleri, olumsuzluk ekiyle ve nenebağlacıyla; isim cumleleri de yok, değilkelimeleriyle, nenebağlacıyla ve sİzolumsuzluk ekiyle kurulur
Yarın daha erken gelmemelisin
Buraları daha once hic gormemiştim
Ateşle oyun olmaz
Bursa bu mevsimde soğuk değildir
Bu binanın yerinde şeftali bahcesi yoktu
Sokakta ne araba ne de insan var
Ankara bugun hem elektriksiz hem susuz
Bazı cumleler yapı bakımından olumsuz olduğu halde anlamca olumlu olabilir
Cocuklarının okumasını istemiyor değildi İstiyordu
Cezaya carptırılanlar sucsuz değildiler Sucluydular
Yangından korkmayan yoktur
Beni sevindiren onun iyi haberlerini almaktan başka bir şey değildi
Soru eki, olumsuz cekimlenmiş bir fiille birlikte anlamca olumlu cumle; olumlu cekimlenmiş bir fiille birlikte anlamca olumsuz cumle yapabilir:
Senin ne kadar zorluğa katlandığını bilmez miyim? Bilirim
Anlattıklarına inanmaz olur muyum? İnanırım
Sen cağırırsında o gelmez mi? Gelir
Mazisi yıkık milletin atisi olur mu? Olmaz
İnsanları kendine inandırmak kolay mı? Kolay değil
Bu kadar eşyayı almaya para mı yeter? Yetmez
O kucucuk cocuğa bu ağır işler yaptırılır mı? Yaptırılmaz
Yeşilden daha guzel renk olur mu? Olmaz
Bir cumle aynı anlamı verecek şekilde hem olumlu hem de olumsuz kullanılabilir:
Uygarlığın başlıca ozelliği bilime dayanması ve bilimle beslenmek zorunda olmasıdır Uygarlığın bilime dayanmaması ve bilimle beslenmemesi duşunulemez
Diğer cumle turleri de şunlardır ki bu cumleler ya olumlu ya da olumsuz olacaklardır
3 Soru Cumlesi
İcinde soru anlamı bulunan; bir konuda bilgi edinmek, şupheleri gidermek ve duşunceleri onaylatmak icin kurulan cumlelere soru cumlesi denir
Cumlenin oğelerini bulmaya yonelik tum soru kelimeleriyle soru cumleleri yapılabilir
Elimdekinin ne olduğunu kim soyleyecek? Ozne
Babası cocuğa ne getirmiş? nesne
Yarın kimi goreceksiniz? nesne
Ankara'ya ne zaman yerleştiniz? Zarf tuml
Burayı nasıl buldunuz? Zarf tuml
Daha sonra nereye gidecekler? Dolaylı tuml
Cumlelerde soru anlamı soru sıfatları, soru zarfları, soru zamirleri, soru edatları, soru eki ve tonlama yoluyla sağlanır
mİsoru ekiyle:
Soru eki sadece yuklemin değil, diğer oğelerin ve unsurların da sorusunu hazırlar
Son sozunuz bu mu anneciğim?
Alt mı ust mu?
Hic mi anlatacak bir şeyin yok?
Tarlamı bana zorla mı sattıracaksınız?
Sular mı yandı, neden tunca benziyor mermer?
Acaba yanlış mı aklımda kaldı?
Soru eki değişik anlamlar katabilir:
Beni biraz dinler misiniz? İstek, rica
Sessiz olabilir miyiz? uyarı
Bu su da icilir mi? beğenmeme
Butun bunları ben mi soylemişim? İnkar, kabullenmeme
Soru eki her zaman cevap almaya yonelik değildir Bazen cevap sorunun icinde de olabilir
Senin ne kadar zorluğa katlandığını bilmez miyim? Bilirim
Anlattıklarına inanmaz olur muyum? İnanırım
Sen cağırırsında o gelmez mi? Gelir
Mazisi yıkık milletin atisi olur mu? Olmaz
İnsanları kendine inandırmak kolay mı? Kolay değil
Bu kadar eşyayı almaya para mı yeter? Yetmez
O kucucuk cocuğa bu ağır işler yaptırılır mı? Yaptırılmaz
Yeşilden daha guzel renk olur mu? Olmaz
Soru sıfatlarıyla:
Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?
Kac gun sonra geleceksin?
Eve giderken hangi otobuse bineceğiz?
Kacıncı sınıfta okuyor?
Ne gun geleceğini soyledi mi?
Kacar kişilik gruplar halinde gideceğiz?
Kacta kac hisse istersin?
Ne gun geleceksin?
Ne iş yapıyordunuz?
Soru zarflarıyla
Neden coşkun suların sesi gittikce dindi?
Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya?
Bu sonbahar sabahının donuk ince rengini nasıl anlatabilirim?
Daha ne kadar bekleyeceğiz?
Soru zamirleriyle:
Yanında ne getirdin?
Bunları sana kim anlattı?
Hangisi sizinle geldi?
Soruların kacı cevaplandı?
Buraya nereden geldiniz?
Nereden gelip nereye gidiyoruz?
Burada kimi bekliyorsun?
Bu masa neden yapılmış? (¦tahtadan)
Kimin yanında bozuk para var?
Bu da neyin nesi?
Bizim neyimiz eksik?
Nereden buldun bunu?
Kim attı bu resimleri?
Cocuklarını alıp buraya gelsen de neyle gecineceğiz biz ikimiz?
Tonlama yoluyla
*Bu mektup sana
*Bana mı? Kimden?
*Evden olacak
*Evden? Ne munasebet! Evden mi?
4 Emir Cumlesi
Yuklemi emir kipiyle cekimlenmiş veya anlamca emir ozelliği taşıyan cumlelerdir
Fiilin yapılmasını emir biciminde bildirir
Oraya otur ve yerinden kalkma
Bu raporu akşama kadar yetiştir
On dakika sonra hazır ol!
Gurultu etme!
*Emir kipiyle cekimlenmediği halde anlamca emir ifade eden cumleler de vardır
Bu yazıyı arşive gotureceksin!
Yarın herkes burada olmalı
Burayı hemen boşaltalım!
*Bazen dilek, istek anlamları ve başka anlamlar da taşır
Korkma, sonmez bu şafaklarda yuzen al sancak temin etme
Catma, kurban olayım, cehreni ey nazlı hilal! istek
Kahraman ırkıma bir gul istek
Her şey gonlunuzce olsun dilek, dua
Allah'ım bizi affet! yakarma
Peki, oyle olsun Razı olma
Zannetme ki bunları unuturum Uyarma
Gayret edin; başaracaksınız Teşvik
Hele bir kere sozumu dinlemesin korkutma
Bizi arayan Selim olmasın? Olabilirlik
Şu adamın yaptıklarına bak Şikayet
5 Unlem Cumlesi
Sevgi, korku, şaşma, hayret, seslenme, coşkunluk, heyecan ve sitem ifade eden cumlelere unlem cumlesi denir
Unlem cumleleri, unlemlerle, bazı sıfatlarla, emir kipiyle, kibağlacıyla, haykırmalarla ve ses tonuyla kurulur
Yapma!
Oyle yorgunum ki!
İşte şimdi yandık!
Ne guzel tesaduf!
Hişt! Buraya gel!
Şşt! Sus bakayım!
Ee, yeter artık!
Ah, ne yaptım!
Hah, şimdi oldu!
Eyvah! Gec kaldım!
İmdat! Boğuluyorum!
Cok ilginc!
Ne kadar guzel!
Cabuk eve git!
Ne olur yardım et!
Cık dışarı!
*Unlem ifade eden sozler her zaman cumle halinde değildir:
Ey Turk Gencliği!
Hemşehrilerim!
Tanrım!
Mehmet!
Ay, elim!
Hay Allah!
Vah zavallı!
Vay sersem!
Aman dikkat!
Komşular!
Babacığım!
Simitci!
6 Şart Cumlesi
İcinde şart ve koşul anlamı bulunan cumlelere şart cumlesi denir Şart cumlelerinin yuklemleri şart kipine gore cekimlenmiştir ve yardımcı cumle oluşturmuştur Yani bir cumleyi şart cekimiyle bir yardımcı cumle yapabiliriz
Eve geldiyse bizi beklesin
Ankara'ya gidersen Kızılay'dan bana kaset al
Beni arayan Dursun ise gelmediğimi soyleyin
İşin, oluşun, hareketin, durumun, kılışın yuklemde nasıl anlatıldığına gore cumleler ceşitlere ayrılır
Burada işin yapılıp yapılmadığı, durumun varlığı yokluğu, işin istenildiği ya da emredildiği, bildirildiği ya da sorulduğu onemlidir
Cumlede anlatılan işin, oluşun, hareketin olup olmadığını veya sozu edilenin var olup olmadığını bildiren cumlelere haber cumlesi; bir isteği, dileği, emri, tasarıyı, şartı bildiren cumlelere de dilek cumlesi denir
Bunlar da olumlu ve olumsuz olmak uzere ikiye ayrılır
1 Olumlu Cumle
Fiil cumlesinde işin, oluşun yapıldığını veya olduğunu; isim cumlesinde ise sozu edilen kavramın bulunduğunu, var olduğunu, bahsedilen şekilde olduğunu bildiren cumlelerdir
Bursa bu mevsimde soğuktur
Yarın daha erken gelmelisin
Bu binanın yerinde şeftali bahcesi vardı
Vapur rıhtımdan kalkıp ta Marmara'ya doğru uzaklaşmaya başlayınca, yolcuyu gecirmeye gelenler, uzerlerinden ağır bir yuk kalkmış gibi ferahladılar:
Cocukcağız Arabistan'da rahat ederdediler, hayırlı bir iş yaptıklarına herkesi inandırmış olanların uydurma neşesiyle, fakat gonulleri isli, evlerine donduler
Zaten babadan yetim kalan kucuk Hasan, anası da olunce uzak akrabaları ve konu komşunun yardımıyla halasının yanına, Filistin'in ucra bir kasabasına gonderiliyordu
Hasan vapurda eğlendi; gırıl gırıl işleyen vinclere, ustleri yazılı cankurtaran simitlerine, kurutulacak camaşırlar gibi iplere asılı sandallara, vardiya değiştirilirken calınan kampanaya bakarak cok eğlendi Beş yaşında idi; peltek, şirin konuşmalarıyla da guverte yolcularını epeyce eğlendirmişti
2 Olumsuz Cumle
Fiil cumlesinde işin, oluşun yapılmadığını, yapılmayacağını veya olmadığını; isim cumlesinde ise sozu edilen kavramın bulunmadığını, var olmadığını, bahsedilen şekilde olmadığını bildiren cumlelerdir
Fiil cumleleri, olumsuzluk ekiyle ve nenebağlacıyla; isim cumleleri de yok, değilkelimeleriyle, nenebağlacıyla ve sİzolumsuzluk ekiyle kurulur
Yarın daha erken gelmemelisin
Buraları daha once hic gormemiştim
Ateşle oyun olmaz
Bursa bu mevsimde soğuk değildir
Bu binanın yerinde şeftali bahcesi yoktu
Sokakta ne araba ne de insan var
Ankara bugun hem elektriksiz hem susuz
Bazı cumleler yapı bakımından olumsuz olduğu halde anlamca olumlu olabilir
Cocuklarının okumasını istemiyor değildi İstiyordu
Cezaya carptırılanlar sucsuz değildiler Sucluydular
Yangından korkmayan yoktur
Beni sevindiren onun iyi haberlerini almaktan başka bir şey değildi
Soru eki, olumsuz cekimlenmiş bir fiille birlikte anlamca olumlu cumle; olumlu cekimlenmiş bir fiille birlikte anlamca olumsuz cumle yapabilir:
Senin ne kadar zorluğa katlandığını bilmez miyim? Bilirim
Anlattıklarına inanmaz olur muyum? İnanırım
Sen cağırırsında o gelmez mi? Gelir
Mazisi yıkık milletin atisi olur mu? Olmaz
İnsanları kendine inandırmak kolay mı? Kolay değil
Bu kadar eşyayı almaya para mı yeter? Yetmez
O kucucuk cocuğa bu ağır işler yaptırılır mı? Yaptırılmaz
Yeşilden daha guzel renk olur mu? Olmaz
Bir cumle aynı anlamı verecek şekilde hem olumlu hem de olumsuz kullanılabilir:
Uygarlığın başlıca ozelliği bilime dayanması ve bilimle beslenmek zorunda olmasıdır Uygarlığın bilime dayanmaması ve bilimle beslenmemesi duşunulemez
Diğer cumle turleri de şunlardır ki bu cumleler ya olumlu ya da olumsuz olacaklardır
3 Soru Cumlesi
İcinde soru anlamı bulunan; bir konuda bilgi edinmek, şupheleri gidermek ve duşunceleri onaylatmak icin kurulan cumlelere soru cumlesi denir
Cumlenin oğelerini bulmaya yonelik tum soru kelimeleriyle soru cumleleri yapılabilir
Elimdekinin ne olduğunu kim soyleyecek? Ozne
Babası cocuğa ne getirmiş? nesne
Yarın kimi goreceksiniz? nesne
Ankara'ya ne zaman yerleştiniz? Zarf tuml
Burayı nasıl buldunuz? Zarf tuml
Daha sonra nereye gidecekler? Dolaylı tuml
Cumlelerde soru anlamı soru sıfatları, soru zarfları, soru zamirleri, soru edatları, soru eki ve tonlama yoluyla sağlanır
mİsoru ekiyle:
Soru eki sadece yuklemin değil, diğer oğelerin ve unsurların da sorusunu hazırlar
Son sozunuz bu mu anneciğim?
Alt mı ust mu?
Hic mi anlatacak bir şeyin yok?
Tarlamı bana zorla mı sattıracaksınız?
Sular mı yandı, neden tunca benziyor mermer?
Acaba yanlış mı aklımda kaldı?
Soru eki değişik anlamlar katabilir:
Beni biraz dinler misiniz? İstek, rica
Sessiz olabilir miyiz? uyarı
Bu su da icilir mi? beğenmeme
Butun bunları ben mi soylemişim? İnkar, kabullenmeme
Soru eki her zaman cevap almaya yonelik değildir Bazen cevap sorunun icinde de olabilir
Senin ne kadar zorluğa katlandığını bilmez miyim? Bilirim
Anlattıklarına inanmaz olur muyum? İnanırım
Sen cağırırsında o gelmez mi? Gelir
Mazisi yıkık milletin atisi olur mu? Olmaz
İnsanları kendine inandırmak kolay mı? Kolay değil
Bu kadar eşyayı almaya para mı yeter? Yetmez
O kucucuk cocuğa bu ağır işler yaptırılır mı? Yaptırılmaz
Yeşilden daha guzel renk olur mu? Olmaz
Soru sıfatlarıyla:
Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?
Kac gun sonra geleceksin?
Eve giderken hangi otobuse bineceğiz?
Kacıncı sınıfta okuyor?
Ne gun geleceğini soyledi mi?
Kacar kişilik gruplar halinde gideceğiz?
Kacta kac hisse istersin?
Ne gun geleceksin?
Ne iş yapıyordunuz?
Soru zarflarıyla
Neden coşkun suların sesi gittikce dindi?
Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya?
Bu sonbahar sabahının donuk ince rengini nasıl anlatabilirim?
Daha ne kadar bekleyeceğiz?
Soru zamirleriyle:
Yanında ne getirdin?
Bunları sana kim anlattı?
Hangisi sizinle geldi?
Soruların kacı cevaplandı?
Buraya nereden geldiniz?
Nereden gelip nereye gidiyoruz?
Burada kimi bekliyorsun?
Bu masa neden yapılmış? (¦tahtadan)
Kimin yanında bozuk para var?
Bu da neyin nesi?
Bizim neyimiz eksik?
Nereden buldun bunu?
Kim attı bu resimleri?
Cocuklarını alıp buraya gelsen de neyle gecineceğiz biz ikimiz?
Tonlama yoluyla
*Bu mektup sana
*Bana mı? Kimden?
*Evden olacak
*Evden? Ne munasebet! Evden mi?
4 Emir Cumlesi
Yuklemi emir kipiyle cekimlenmiş veya anlamca emir ozelliği taşıyan cumlelerdir
Fiilin yapılmasını emir biciminde bildirir
Oraya otur ve yerinden kalkma
Bu raporu akşama kadar yetiştir
On dakika sonra hazır ol!
Gurultu etme!
*Emir kipiyle cekimlenmediği halde anlamca emir ifade eden cumleler de vardır
Bu yazıyı arşive gotureceksin!
Yarın herkes burada olmalı
Burayı hemen boşaltalım!
*Bazen dilek, istek anlamları ve başka anlamlar da taşır
Korkma, sonmez bu şafaklarda yuzen al sancak temin etme
Catma, kurban olayım, cehreni ey nazlı hilal! istek
Kahraman ırkıma bir gul istek
Her şey gonlunuzce olsun dilek, dua
Allah'ım bizi affet! yakarma
Peki, oyle olsun Razı olma
Zannetme ki bunları unuturum Uyarma
Gayret edin; başaracaksınız Teşvik
Hele bir kere sozumu dinlemesin korkutma
Bizi arayan Selim olmasın? Olabilirlik
Şu adamın yaptıklarına bak Şikayet
5 Unlem Cumlesi
Sevgi, korku, şaşma, hayret, seslenme, coşkunluk, heyecan ve sitem ifade eden cumlelere unlem cumlesi denir
Unlem cumleleri, unlemlerle, bazı sıfatlarla, emir kipiyle, kibağlacıyla, haykırmalarla ve ses tonuyla kurulur
Yapma!
Oyle yorgunum ki!
İşte şimdi yandık!
Ne guzel tesaduf!
Hişt! Buraya gel!
Şşt! Sus bakayım!
Ee, yeter artık!
Ah, ne yaptım!
Hah, şimdi oldu!
Eyvah! Gec kaldım!
İmdat! Boğuluyorum!
Cok ilginc!
Ne kadar guzel!
Cabuk eve git!
Ne olur yardım et!
Cık dışarı!
*Unlem ifade eden sozler her zaman cumle halinde değildir:
Ey Turk Gencliği!
Hemşehrilerim!
Tanrım!
Mehmet!
Ay, elim!
Hay Allah!
Vah zavallı!
Vay sersem!
Aman dikkat!
Komşular!
Babacığım!
Simitci!
6 Şart Cumlesi
İcinde şart ve koşul anlamı bulunan cumlelere şart cumlesi denir Şart cumlelerinin yuklemleri şart kipine gore cekimlenmiştir ve yardımcı cumle oluşturmuştur Yani bir cumleyi şart cekimiyle bir yardımcı cumle yapabiliriz
Eve geldiyse bizi beklesin
Ankara'ya gidersen Kızılay'dan bana kaset al
Beni arayan Dursun ise gelmediğimi soyleyin