Dünyada yaklaşık 100 ülkede başlayan aşı programlarıyla, 210 milyon dozun üzerinde koronavirüs aşısı yapıldı. Aşı olanlara ek haklar sağlamanın mümkün olup olmadığı ise tartışma konusu.
Koronavirüs aşıları, belirlenen risk kategorilerine nazaran "gönüllü" olarak yapılıyor. Fakat salgının bastırılması için toplumun büyük kısmının aşılanması gerektiği konusunda bilim insanları genel olarak uzlaşıyor. Aşıların salgın karşısındaki tesirini artırmak ve iktisatların toparlanmasını kolaylaştırmak hedefiyle gündeme gelen bir teklif, "dijital seyahat sertifikası" ya da "aşı pasaportu" üzere isimler altında geliştirilecek evrakın kullanıma sokulması.
Buna nazaran, aşı yoluyla ya da hastalığı geçirerek koronavirüs bağışıklığı kazanan ve bunu belgeleyen bireyler ek haklara sahip olabilir ya da kimi kısıtlamalardan muaf tutulabilir.
Bu haklar ortasında, seyahat mahzurlarına tabi tutulmamak, kafe, bar ve restoranlara girebilmek üzere "ayrıcalıklar" gündeme gelebiliyor. Hatta birtakım şirketlerin işe alımlarda benzeri bir belgeyi talep etmesi de lisana getiriliyor.
Hangi alanlarda uygulanabilir?
BBC'nin haberine nazaran Avustralya'nın en büyük havayolu şirketi Qantas, uçağa binecek yolculardan "bağışıklık pasaportu" istemeyi gündeme getiren birinci şirketlerden oldu. Buna nazaran yolculardan Covid-19 antikor testi sonuçlarını gösteren bir taşınabilir uygulama kullanmaları istenebilir.
Akabinde New York Times gazetesi ortalarında United Airlines, JetBlue ve Lufthansa'nın da yer aldığı şirketlerin, "CommonPass" isimli sıhhat pasaportu uygulamasını devreye sokmayı planladığını yazdı.
Aşı sertifikaları hangi alanlarda uygulanabilir?
Yolcu nakliyatı
United Airlines, JetBlue, Lufthansa üzere şirketler, "CommonPass" isimli sıhhat pasaportunu devreye sokmayı planlıyor.
Hizmet kesimi
Kafe, bar, restoran, otel üzere işletmelerin aşı olan herkese açık tutulmasının ekonomiyi canlandıracağı savunuluyor.
Kitlesel buluşmalar
Stadyumlardaki spor karşılaşmaları ve ibadethane üzere yerlerdeki toplu buluşmalarda da sertifika istenebilir.
İşe alım süreçleri
ABD'de birtakım şirketler, Covid-19 aşısını çalışanları için mecburi yapma eğiliminde. Çalışanlardan sertifika istenebilir.
Şirketlerin çalışanları için "aşı olma zorunluluğu" getirmesi de tartışılmaya başlandı. ABD'li çalışma avukatı Rogge Dunn, "Bazı şirketler Covid-19 aşısını mecburi yapma eğiliminde" dedi. ABD maddeleri patronların çalışanlarını aşı olmaya zorlamasına müsaade veriyor. Bu, aşı yaptırmayan çalışanların işlerini kaybedebilecekleri manasına geliyor.
Memleketler arası Hava Nakliyeciliği Birliği (IATA) ise dijital Covid Seyahat Kartı uygulamasının birkaç hafta içinde çıkacağını duyurdu. Dijital kartlar, iOS ve Android platformlardan fiyatsız olarak indirilebilecek. Bu kartta yolcuların Covid-19 testi ve aşı bilgileri bulunacak.
Tüm dünyada çeşitli alanlarda bahsi geçen aşı sertifikaları konusunda, Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) şimdiye kadar net bir bildiri vermiş değil. WHO, ülkelere bu istikamette resmi bir teklif getirmese de, teknolojinin bu alanda nasıl kullanılabileceğini incelemeye devam ediyor.
Bilgi güvenliği ve 'ayrımcılık' riski
Covid sertifikalarının yasal ve etik istikametten eleştirildiği iki temel nokta var: Kullanıcıların data güvenliğinin tehlikeye atılması ve toplumda var olan eşitsizliklerin ve ayrımcılığın daha da derinleşmesi riski.
Exeter Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi Dr. Ana Beduschi, dijital sıhhat pasaportlarının Covid-19 salgınının idaresine uzun vadede katkıda bulunabileceğini lakin bilgi güvenliği ve insan haklarıyla ilgili kıymetli soru işaretleri barındırdığını belirtiyor:
"Bireyler sıhhat bilgilerinin toplanması, kaydedilmesi ve dijital pasaportlarda kullanılmasına onay verseler bile, bu uygulamalar özel bir bilgi muhafaza sistemiyle tasarlanmalı. Hükümetler, dijital pasaport geliştiren firmaların dataların korunması tarafındaki kanunlara uyduklarını denetlemeli."
'Aşı herkes için erişilebilir olmalı'
Beduschi, kelam konusu uygulamanın toplumda yaratabileceği ayrımcılığı da şu sözlerle açıklıyor:
"Yetkililerin, restoranlara, toplu taşıma araçlarına ya da kamusal alanlara girmek isteyen herkesten tertipli olarak bağışıklık durumlarını göstermelerini istediği bir tabloyu düşünelim. Aşı olanların serbestçe dolaşabildiği, oburlarının engellendiği bir durumda, aşıya ya da Covid-19 testlerine erişemeyenlerin ya da buna maddi olarak gücü yetmeyenlerin özgürlüğü fiilen kısıtlanacaktır.
"Şimdiyek adar salgından daha çok etkilenen birtakım kesitler için bu durum daha da orantısız bir tesir yaratır. Aşı ya da testlerin herkes için erişilebilir olmadığı durumda dijital pasaportlar toplumda var olan eşitsizlikleri daha da derinleştirir."
Uzmanların bu meseleye ait tahlil önerisi, dijital aşı pasaportu üzere uygulamalar kullanıma girmeden evvel, Covid-19 testlerinin ve aşının herkes için erişilebilir olmasının garanti edilmesi.
'Kısıtlanan özgürlüğü kısmen geri getirebilir'
Oxford Üniversitesi Uehiro Uygulamalı Etik Merkezi'nden Dr. Rebecca Brown ise bağışıklık sertifikası uygulamalarının "kısıtlanan özgürlükleri kısmen geri getirebileceği" görüşünde:
"Covid-19 salgınıyla başa çıkabilmek için şimdiye kadar insanların özgürlüğünün ciddi formda kısıtlanması gerekti. Bu kısıtlamalar virüsün yayılmasını tedbire ve insanları müdafaa amacıyla temellendirildi. Bağışıklık kazanan bireyler, virüsü kapma ve yayma açısından daha az risk teşkil ediyorlarsa, onların seyahat özgürlüğü diğerlerinin sıhhati üzerinde artık risk oluşturmuyor demektir.
"Bu noktada, insanların hareketini kısıtlamanın münasebeti ortadan kalkmış olur. Bağışıklık kazanmış bireyleri karantina altında tutmak için rastgele bir münasebet bulunmuyor."
Brown'a nazaran, insanların özgürlüğünü kısıtlayan şey aşı pasaportları değil, karantina uygulaması. Koronavirüs kısıtlamalarının mecburilik olduğunu kabul eden Brown, "Söz konusu pasaportlar kısıtlanan hakları bir nebze geri getirebilir. Bu nedenle ek bir mani olarak görülmemeli, bağışık bireylerin kısıtlamalardan muaf olmasını sağlamanın bir yolu olarak düşünülmeli" diyor.
'Geçiş kartı olarak kullanılması hak ihlali yaratır'
Öte yandan, seyahat kısıtlamalarına yönelik kullanılacak aşı sertifikası yeni bir fikir değil. Birinci kez 18. yüzyılda ortaya çıkan ve hala Afrika ve Güney Amerika'da görülen sarı humma salgınına karşı da emsal bir uygulama yürürlükte. Sarı hummanın bulunduğu bölgelere gidenlerden yahut bu bölgelerden öbür ülkelere geçenlerden sarıhumma aşısı olduklarını belgelendirmeleri istenebiliyor. Aşı sertifikası aşıdan 10 gün sonra ve ömür uzunluğu geçerli oluyor.
Kanada Dalhousie Üniversitesi'nden biyoetik uzmanı Dr. Francoise Baylis, benzeri bir seyahat düzenlemesi için aşı pasaportlarının kullanılması durumunda bunun "ayrımcı olmaması ve bireylerin haklarını gözetmesi gerektiğine" vurgu yapıyor.
Baylis, aşı sertifikasının günlük hayatta bir çeşit "geçiş kartı" üzere kullanılmasının yeni bir fikir olduğunu söyleyerek buna karşı çıkıyor:
"Dijital aşı sertifikasının kamusal alanda, iş yerlerinde, tiyatrolarda, spor salonlarında, ibadethanelerde bir cins geçiş kartı olarak kullanılmasını reddetmek için sayısız münasebet bulabiliriz. Varlıklı ve yoksul bireyler ve ülkeler ortasındaki eşitsizliklerin derinleşmesi tehlikesi var. Aşıya ulaşamayan bireyler ve ülkelerin ayrımcılığa uğraması tehlikesi var. Herkesin akıllı telefonu olmamasına dayanan bir ayrımcılık tehlikesi var. Tüm ülkelerin dijital güvenliği sağlayacak altyapıya sahip olmaması riski var. Hükümetlerin, şirketlerin ve öbür otoritelerin şahsî datalara ulaşarak kapalılığı ihlal etmesi tehlikesi var. Liste uzayıp gidiyor."
Covid-19 salgını için aşılamanın sihirli değnek olmayacağına işaret eden Baylis, "Enerjimizi sıhhat alanındaki global eşitsizliklere ağırlaştırırsak daha uygun bir tercih yapmış oluruz" diyor.
Bulaştırmaya tesiri tam olarak bilinmiyor
Bağışıklık sertifikalarının tıbbi olarak gereğince olgunlaşmamış bir fikir olduğunu düşünen uzmanlar da mevcut.
İngiliz İmmünoloji Topluluğu yöneticisi Prof. Deborah Dunn-Walters, "aşı sertifikası" ile "bağışıklık sertifikası" ortasında bir ayrım yaparak, bir cins "aşı karnesine" sahip olabileceğimizi fakat bağışıklık kaydı tutmanın şimdi pek mümkün olmadığını savunuyor:
"Ne zaman hangi aşıları olduğumuzu gösterecek bir 'aşı sertifikası' geliştirmek hayli kolay. Lakin 'bağışıklık sertifikası' geliştirmek için şimdi bilmediğimiz çok nokta var. Örneğin bireylerin geliştireceği bağışıklık seviyesi, hem aşıya nazaran, hem de bireylerin yapılarına nazaran değişebiliyor. Kimi bireyler vardır ki ağır hasta olmazlar lakin hastalığı bulaştırabilirler. Aşılamanın yüzde 100 bağışıklık sağlayacağına ait şu evrede bilgimiz olmadığından 'bağışıklık sertifikası' kullanmak şu an için mümkün görünmüyor."
Türkiye'de aşı pasaportu: 'Eşitsizlik derinleşir'
Gündemdeki uygulamanın Türkiye'de nasıl sonuçlar ortaya çıkarabileceğini sorduğumuz Türk Tabipleri Birliği (TTB) Covid-19 İzleme Konseyi Üyesi Doç. Dr. Osman Elbek ise bilhassa ferdî bilgilerin korunumu ve eşitsizliklerin derinleşmesi konusunda önemli sıkıntılar yaşanabileceğini belirtiyor.
Elbek, "Aşılama konusunda elde edilen birinci bulgular hastalık konusunda yaşanan eşitsizliğin aşı temini ve aşıya erişim konusunda da yaşanacağına işaret etmektedir" diyor ve ekliyor:
"Hal böyleyken bu eşitsizliği kaygı etmek yerine aşı olabilen bireylere ek haklar getirmek, ekonomik, toplumsal ve entelektüel sermayesi yüksek bölümün avantajlı pozisyonunu 'ötekilerin' aleyhine genişletmek manasına gelecektir. Hem de aşıların beşerler ortasında COVID-19 bulaşını önlediği bile gösterilmemişken..."
Türkiye'de yürürlükte olan Sıhhatte İstatistik ve Nedensel Tahliller (SİNA) isimli sistemde tüm bilgilerin depolandığını ve bilgilerin birbirleriyle etkileştiğini belirten Elbek, şunları söylüyor:
"Peki bu bilgiler ne işe yarıyor? Örneğin; Türkiye Cumhuriyeti yurttaşları, en ufak bilgiyi dahi izleyip depolayan bu sistem sayesinde COVID-19 salgınının Türkiye toplumundaki tesiri hakkında gerçek bilgilere ulaşabildi mi? Bırakınız toplumu, Bilim Şurası üyeleri dahi salgın konusunda devletin onlara verdiği ve birçok vakit tahrif edilmiş bilgiler ile yetinmek zorunda kaldılar. Mevcut durum böyleyken bir de 'dijital sertifikalar' gündeme gelirse yurttaşın hayatı mı, yoksa yurttaşını potansiyel bir tehdit ya da gerçek dışı bilgilerle algısı değiştirilmesi gereken bir yığın olarak gören devletin gözü ve kulağı mı daha çok yetkinleşir?"