Avatar ’ın ideolojisi
Kimisi yere goğe sığdıramıyor, kimisi “klişelerle dolu diye eleştiriyor Avatar ’ın, en azından uc boyutlu gorselliği ve muthiş gişe başarısıyla şimdiden sinema tarihine gectiği bir gercek Bense filmin ticari veya estetik başarılarından cok, iceriğiyle ilgiliyim Acaba hakikaten, mesela Taha Akyol ’un dediği gibi, “Somurgeciliğe yoneltilmiş muhteşem bir insani eleştiri mi bu film? Yoksa tam aksine, Batı merkezli, tuketimci, kapitalist, militarist, erkek egemen, beyaz ideolojinin yeniden uretimine “şık bir katkı mı?
James Cameron ’ın yonettiği Avatar, gosterime girmesinden 17 gun sonra dunya capında 1 milyar dolar gişe geliri elde ederek şimdiden tarihe gecti
Gişedeki başarısı ve gunumuz sinemasında yarattığı etki duşunulurse, Avatar ’ın En İyi Film dalında Oscar da kazanıp, yuzde 60 ’ı bilgisayar animasyonlarına dayanan bir eser olarak bir ilke daha imza atacağı ongorulebilir
Yaklaşık 300 milyon dolara malolan ve pazarlaması icin de 150 milyon dolar harcanan bir Hollywood yapımının, sadece sanatsal veya ekonomik saiklerle uretildiğini duşunmek “saflık olur
Tamam; Avrupa veya Uzakdoğu toplumlarını esas alan ve zımnen de olsa siyasi mesajlar veren populer filmler de yapılıyor Gecmişte analiz etmeye calıştığım “Ratatouille (bkz bunlardan ikisiydi Ama işin icine ABD girince durum biraz değişiyor
Avatar, yonetmeninin de kabul ettiği gibi, bazı siyasal ve toplumsal mesajlar taşıyor Bunlar, milyonlarca izleyicinin hem bilincine sunuluyor, hem de bilincaltına taşınıyor Ne yazık ki bu mesajlar, Cameron ’ın savunduğu turden, insanı “ozune donmeye davet eden, “kendisiyle ve ekolojik cevreyle barışık olmasını savunan iyi niyetli mesajlar değil bence
Peki nasıl mesajlar bunlar?
Gelin, Avatar ’a bir de bu acıdan, yani “ideolojisini goz onune alarak bakalım
* * *
Oncelikle filmi ozetleyelim:
İnsanoğlu, 2129 yılında ilk kez Dunya dışında akıllı varlıklar keşfeder Dunya ’ya beş ışık yılı uzaklıktaki Polifemus adlı gezegenin 14 uydusundan biri olan Pandora ’da, kendilerine Na ’vi adını veren, insandan daha buyuk ve guclu, mavi derili zeki canlılar yaşamaktadır
Bu insansıların Dunya ’daki “yerlileri andıran bir kabile hayatı surduğu Pandora ’da, insanoğlunun daha once bilmediği ve kilosu milyonlarca dolar eden bir maden de keşfedilir Kısa sure sonra insanoğlu Pandora ’yı “somurgeleştirmeye başlar
Pandora ’da RDA adlı ozel bir şirket tarafından kurulan insan kolonisinde sivil bir yonetim hakimdir Bu yonetim, diplomatik cozumler oneren bilimadamları ile guc kullanılmasında ısrarcı olan askerlerin surekli baskısı altındadır Teknolojik katkılarıyla koloninin devamını sağlayan bilim ekibi ile insanları dış saldırılardan koruyan askeri ekip arasında bir denge gozetilir
Bu arada insanoğlunun nefes alamadığı zehirli Pandora atmosferinde ozel bir maske kullanılması şarttır Hem bu nedenle, hem de Na ’vilerle arabuluculuk gerektiği icin yeni bir teknoloji uygulamaya konur İnsan DNA ’sı ile Na ’vi DNA ’sı eşleştirilip, laboratuar ortamında melez canlılar yaratılır Bu “bilincsiz bedenler, sadece kendi DNA ’larına sahip olan insanlar tarafından “uzaktan kumanda edilebilmektedir Bu bedenlere, Hinduizme atıfla “Avatar denir
Filmin kahramanı Jake Sully, bacakları felcli eski bir asker olarak 2154 yılında Pandora ’ya getirilir ve aslında bilimadamı olan olmuş ikiz kardeşinin DNA ’sından uretilmiş bir avatarın kontrolunu alır Ozel bir cihaz icinde uykuya dalarak uzaktan kumanda ettiği Avatar bedeninde bir tesaduf eseri Na ’vilerle tanışmasını, Na ’vi prensesine aşık olmasını ve Na ’vi yaşamını her yonuyle oğrenmesini film boyunca izleriz
Sonunda, Pandora ’daki madencilik operasyonlarını yuruten RDA, Sully ’nin aralarında olduğu, “diplomasiden yana olan bilim kesminin amaca ulaşmakta yetersiz kaldığına hukmeder Askeri yontemin tezlerini kabul eden RDA, tum zengin maden yataklarını zorla ele gecirmeye karar verir Na ’vilerin yaşadığı bolgeler bombalanır
Na ’vilerin umudunun tukendiği bir anda, artık kendisini onlardan biri olarak kabul ettirmiş bulunan Jake Sully sahneye cıkar Kabileleri tek başına orgutler, insana ait ustun silah teknolojilerini oğretir ve Na ’vilerin Tanrı bildiği “doğa ananın da desteğiyle somurgecileri Dunya ’ya puskurtur
Yonetmen Cameron, Avatar ’ın “Irak savaşını ve mekanize savaşın insanlıkdışı doğasını eleştirdiğini savunup ekliyor: “Belki de doğanın ve diğer canlıların uzerinde keyfimizi surerken, biraz da duşunmeliyiz
Filmin temel konusunun “somurgecilik ve “biyoceşitlilik olduğu doğru Ancak ben, ortalama bir sinema izleyicisinin, Cameron ’ın verdiğini iddia ettiği mesajları almadığını duşunuyorum Zira Avatar, ABD ’nin bugun Obama Yonetimi ile birlikte yeniden estetize edilen “resmi soyleminin dışında hicbir şey soylemiyor
Benzeri gorulmemiş ozel efektlere dayanan uc boyutlu muazzam gorselliği bir kenara, defalarca yazıldığı gibi, Son Mohikan ’dan Kurtlarla Dans ’a dek uzanan onca eski filmin klişelerini tekrarlayan bir film Avatar
Ama bu klişeler bilincli olarak tekrarlanıyor, zira egemen ideolojiye ait soylem son 50 yıldır yalnızca bicimsel olarak değişti Amerikan kultur endustrisi, iceriğinin ozunde aynı kalan bu soylemi yeniden uretip duruyor
Avatar, milyarlarca insana aynı fantaziyi dayatıyor: Batılı, Beyaz, Hristiyan, orta sınıf erkeğin fantazisi
İster “gizli ırkcı deyin, ister acıkca “maco, bu carpık fantaziye dayanan ve filmin kasten zayıf bırakılmış senaryosundan cıkan siyasi mesajlar bence şunlar:
* Temel fantazi, Batılı beyazların tarihi sucluluk duygusuyla ilgili Orneğin Kızılderililerin nasıl soykırıma uğratıldığı, Amerika ’nın el değmemiş doğasının sanayileşmeyle mahvedildiği, vs
* Pandora ’daki “paralı askerler acımasız Ozellikle de filmin kotu adamı, Albay Quaritch İnsan gercek dunyadaki Blackwater ’ı duşunmeden edemiyor…
* Ama filmi, paralı askerlerin değil, Amerikalı bir “gazinin bakış acısından izliyoruz Ustelik Amerikan ordusu icinde, Michelle Rodriguez ’in oynadığı kadın pilot karakteri gibi başka “iyilerin de olduğunu ve sonunda bunların isteklerinin gercekleştiği mesajı beynimize kazınıyor
* Fakat iyi olmak bile, topluma iceriden muhalefet etmeye yetmiyor Yani Jake kendi icinde bulunduğu duzeni zorlamak yerine, careyi ondan kacmakta, “otekine sığınmakta ve sonunda “otekini donuşturmekte buluyor
* Kim mi oteki? Kızılderili, Amazon, Doğu Afrika ve Guneydoğu Asya yerlilerini andıran ceşitli motiflerden esinlenerek yaratılmış Na ’viler Zaten Na ’vi karakterlerinin bilgisayar animasyonlarına aktarılması icin kullanılan “gercek aktorlerin buyuk bolumu siyah Kızılderili kokenli bir aktor olarak Wes Studi de dikkat cekiyor
* Yerli Na ’vilere kendisini kabul ettiren beyaz, herhalde onlardan daha akıllı, daha tecrubeli ve daha cesur olduğu icin liderliği eline alıp onları zafere taşıyor Jake sonunda Na ’vilerin tarihine ait bir hikayeyi, kendi hikayesi, daha doğrusu beyaz Amerikalıların hikayesi haline getiriyor
* Ama “kotu beyazları kesin olarak bozguna uğratmak icin bu da yeterli değil Oyle ya, yerliler asla, hatta “iyi bir beyazın liderliğinde bile yalnız başlarına “ustun beyazları yenemezler Bizzat Tanrı ’nın kendileri lehine devreye girmesi, “ebabilleri duşman ustune salması şarttır
* Yerliler, son teknoloji urunu makineli tufeklere karşı yay ve ok kullanmakta ve boyle boyle soykırıma uğramakta inatcı Cameron ’un sozde, sanayileşmeye karşı verdiği mesaj da işte bu Hic kimsenin inandırıcı bulmayacağı, ikiyuzlu bir mesaj: “Kendimizi savunamayacak duruma gelsek de doğaya donmeliyiz
* Peki filme gore yerlilerin, insan ve doğaya dair “buyuk mesajı nedir? “Tum canlılar arasında doğal bir enerji ağı var Ağacı hisset Allahaşkına, bu nasıl bir yuzeysellik boyle? Bırakın birini doğal yaşama ozendirmeyi, en hakiki New Age ’cileri, ekolojistleri bile kendinden soğutur
* Ustelik avcıtoplayıcı bu yerliler, eşitliğe dayalı “doğal bir toplum duzeni de kurmamıştır Bir kabile hiyerarşisi mevcuttur Vezir konumundaki şaman bir kadın olsa da, başroldeki karakterin yaşadıklarından da anladığımız gibi bu da bir “erkek toplumudur
Kimisi yere goğe sığdıramıyor, kimisi “klişelerle dolu diye eleştiriyor Avatar ’ın, en azından uc boyutlu gorselliği ve muthiş gişe başarısıyla şimdiden sinema tarihine gectiği bir gercek Bense filmin ticari veya estetik başarılarından cok, iceriğiyle ilgiliyim Acaba hakikaten, mesela Taha Akyol ’un dediği gibi, “Somurgeciliğe yoneltilmiş muhteşem bir insani eleştiri mi bu film? Yoksa tam aksine, Batı merkezli, tuketimci, kapitalist, militarist, erkek egemen, beyaz ideolojinin yeniden uretimine “şık bir katkı mı?
James Cameron ’ın yonettiği Avatar, gosterime girmesinden 17 gun sonra dunya capında 1 milyar dolar gişe geliri elde ederek şimdiden tarihe gecti
Gişedeki başarısı ve gunumuz sinemasında yarattığı etki duşunulurse, Avatar ’ın En İyi Film dalında Oscar da kazanıp, yuzde 60 ’ı bilgisayar animasyonlarına dayanan bir eser olarak bir ilke daha imza atacağı ongorulebilir
Yaklaşık 300 milyon dolara malolan ve pazarlaması icin de 150 milyon dolar harcanan bir Hollywood yapımının, sadece sanatsal veya ekonomik saiklerle uretildiğini duşunmek “saflık olur
Tamam; Avrupa veya Uzakdoğu toplumlarını esas alan ve zımnen de olsa siyasi mesajlar veren populer filmler de yapılıyor Gecmişte analiz etmeye calıştığım “Ratatouille (bkz bunlardan ikisiydi Ama işin icine ABD girince durum biraz değişiyor
Avatar, yonetmeninin de kabul ettiği gibi, bazı siyasal ve toplumsal mesajlar taşıyor Bunlar, milyonlarca izleyicinin hem bilincine sunuluyor, hem de bilincaltına taşınıyor Ne yazık ki bu mesajlar, Cameron ’ın savunduğu turden, insanı “ozune donmeye davet eden, “kendisiyle ve ekolojik cevreyle barışık olmasını savunan iyi niyetli mesajlar değil bence
Peki nasıl mesajlar bunlar?
Gelin, Avatar ’a bir de bu acıdan, yani “ideolojisini goz onune alarak bakalım
* * *
Oncelikle filmi ozetleyelim:
İnsanoğlu, 2129 yılında ilk kez Dunya dışında akıllı varlıklar keşfeder Dunya ’ya beş ışık yılı uzaklıktaki Polifemus adlı gezegenin 14 uydusundan biri olan Pandora ’da, kendilerine Na ’vi adını veren, insandan daha buyuk ve guclu, mavi derili zeki canlılar yaşamaktadır
Bu insansıların Dunya ’daki “yerlileri andıran bir kabile hayatı surduğu Pandora ’da, insanoğlunun daha once bilmediği ve kilosu milyonlarca dolar eden bir maden de keşfedilir Kısa sure sonra insanoğlu Pandora ’yı “somurgeleştirmeye başlar
Pandora ’da RDA adlı ozel bir şirket tarafından kurulan insan kolonisinde sivil bir yonetim hakimdir Bu yonetim, diplomatik cozumler oneren bilimadamları ile guc kullanılmasında ısrarcı olan askerlerin surekli baskısı altındadır Teknolojik katkılarıyla koloninin devamını sağlayan bilim ekibi ile insanları dış saldırılardan koruyan askeri ekip arasında bir denge gozetilir
Bu arada insanoğlunun nefes alamadığı zehirli Pandora atmosferinde ozel bir maske kullanılması şarttır Hem bu nedenle, hem de Na ’vilerle arabuluculuk gerektiği icin yeni bir teknoloji uygulamaya konur İnsan DNA ’sı ile Na ’vi DNA ’sı eşleştirilip, laboratuar ortamında melez canlılar yaratılır Bu “bilincsiz bedenler, sadece kendi DNA ’larına sahip olan insanlar tarafından “uzaktan kumanda edilebilmektedir Bu bedenlere, Hinduizme atıfla “Avatar denir
Filmin kahramanı Jake Sully, bacakları felcli eski bir asker olarak 2154 yılında Pandora ’ya getirilir ve aslında bilimadamı olan olmuş ikiz kardeşinin DNA ’sından uretilmiş bir avatarın kontrolunu alır Ozel bir cihaz icinde uykuya dalarak uzaktan kumanda ettiği Avatar bedeninde bir tesaduf eseri Na ’vilerle tanışmasını, Na ’vi prensesine aşık olmasını ve Na ’vi yaşamını her yonuyle oğrenmesini film boyunca izleriz
Sonunda, Pandora ’daki madencilik operasyonlarını yuruten RDA, Sully ’nin aralarında olduğu, “diplomasiden yana olan bilim kesminin amaca ulaşmakta yetersiz kaldığına hukmeder Askeri yontemin tezlerini kabul eden RDA, tum zengin maden yataklarını zorla ele gecirmeye karar verir Na ’vilerin yaşadığı bolgeler bombalanır
Na ’vilerin umudunun tukendiği bir anda, artık kendisini onlardan biri olarak kabul ettirmiş bulunan Jake Sully sahneye cıkar Kabileleri tek başına orgutler, insana ait ustun silah teknolojilerini oğretir ve Na ’vilerin Tanrı bildiği “doğa ananın da desteğiyle somurgecileri Dunya ’ya puskurtur
Yonetmen Cameron, Avatar ’ın “Irak savaşını ve mekanize savaşın insanlıkdışı doğasını eleştirdiğini savunup ekliyor: “Belki de doğanın ve diğer canlıların uzerinde keyfimizi surerken, biraz da duşunmeliyiz
Filmin temel konusunun “somurgecilik ve “biyoceşitlilik olduğu doğru Ancak ben, ortalama bir sinema izleyicisinin, Cameron ’ın verdiğini iddia ettiği mesajları almadığını duşunuyorum Zira Avatar, ABD ’nin bugun Obama Yonetimi ile birlikte yeniden estetize edilen “resmi soyleminin dışında hicbir şey soylemiyor
Benzeri gorulmemiş ozel efektlere dayanan uc boyutlu muazzam gorselliği bir kenara, defalarca yazıldığı gibi, Son Mohikan ’dan Kurtlarla Dans ’a dek uzanan onca eski filmin klişelerini tekrarlayan bir film Avatar
Ama bu klişeler bilincli olarak tekrarlanıyor, zira egemen ideolojiye ait soylem son 50 yıldır yalnızca bicimsel olarak değişti Amerikan kultur endustrisi, iceriğinin ozunde aynı kalan bu soylemi yeniden uretip duruyor
Avatar, milyarlarca insana aynı fantaziyi dayatıyor: Batılı, Beyaz, Hristiyan, orta sınıf erkeğin fantazisi
İster “gizli ırkcı deyin, ister acıkca “maco, bu carpık fantaziye dayanan ve filmin kasten zayıf bırakılmış senaryosundan cıkan siyasi mesajlar bence şunlar:
* Temel fantazi, Batılı beyazların tarihi sucluluk duygusuyla ilgili Orneğin Kızılderililerin nasıl soykırıma uğratıldığı, Amerika ’nın el değmemiş doğasının sanayileşmeyle mahvedildiği, vs
* Pandora ’daki “paralı askerler acımasız Ozellikle de filmin kotu adamı, Albay Quaritch İnsan gercek dunyadaki Blackwater ’ı duşunmeden edemiyor…
* Ama filmi, paralı askerlerin değil, Amerikalı bir “gazinin bakış acısından izliyoruz Ustelik Amerikan ordusu icinde, Michelle Rodriguez ’in oynadığı kadın pilot karakteri gibi başka “iyilerin de olduğunu ve sonunda bunların isteklerinin gercekleştiği mesajı beynimize kazınıyor
* Fakat iyi olmak bile, topluma iceriden muhalefet etmeye yetmiyor Yani Jake kendi icinde bulunduğu duzeni zorlamak yerine, careyi ondan kacmakta, “otekine sığınmakta ve sonunda “otekini donuşturmekte buluyor
* Kim mi oteki? Kızılderili, Amazon, Doğu Afrika ve Guneydoğu Asya yerlilerini andıran ceşitli motiflerden esinlenerek yaratılmış Na ’viler Zaten Na ’vi karakterlerinin bilgisayar animasyonlarına aktarılması icin kullanılan “gercek aktorlerin buyuk bolumu siyah Kızılderili kokenli bir aktor olarak Wes Studi de dikkat cekiyor
* Yerli Na ’vilere kendisini kabul ettiren beyaz, herhalde onlardan daha akıllı, daha tecrubeli ve daha cesur olduğu icin liderliği eline alıp onları zafere taşıyor Jake sonunda Na ’vilerin tarihine ait bir hikayeyi, kendi hikayesi, daha doğrusu beyaz Amerikalıların hikayesi haline getiriyor
* Ama “kotu beyazları kesin olarak bozguna uğratmak icin bu da yeterli değil Oyle ya, yerliler asla, hatta “iyi bir beyazın liderliğinde bile yalnız başlarına “ustun beyazları yenemezler Bizzat Tanrı ’nın kendileri lehine devreye girmesi, “ebabilleri duşman ustune salması şarttır
* Yerliler, son teknoloji urunu makineli tufeklere karşı yay ve ok kullanmakta ve boyle boyle soykırıma uğramakta inatcı Cameron ’un sozde, sanayileşmeye karşı verdiği mesaj da işte bu Hic kimsenin inandırıcı bulmayacağı, ikiyuzlu bir mesaj: “Kendimizi savunamayacak duruma gelsek de doğaya donmeliyiz
* Peki filme gore yerlilerin, insan ve doğaya dair “buyuk mesajı nedir? “Tum canlılar arasında doğal bir enerji ağı var Ağacı hisset Allahaşkına, bu nasıl bir yuzeysellik boyle? Bırakın birini doğal yaşama ozendirmeyi, en hakiki New Age ’cileri, ekolojistleri bile kendinden soğutur
* Ustelik avcıtoplayıcı bu yerliler, eşitliğe dayalı “doğal bir toplum duzeni de kurmamıştır Bir kabile hiyerarşisi mevcuttur Vezir konumundaki şaman bir kadın olsa da, başroldeki karakterin yaşadıklarından da anladığımız gibi bu da bir “erkek toplumudur