Batı Gokturk Kağanlığı
Batı Gokturk Devleti
Batı Gokturk Hakanlığı
582 yılında hakanlığın doğu kanadı ile resmen ilgisini kesen Tardu, her iki tarafı kendi idaresinde birleştirmek icin gayret sarf ediyordu Doğu hakanlığına baskı yapan Cin'in, Tulan hakana karşı, kardeşi T'uli (K'imin)'yi tutarak iki kardeşi carpıştırması uzerine Tardu Cin'e yurudu Kuzey Cin'de ilerlerken yukarıda adı gecen general diplomat C'angsun Şeng'in oyununa kurban oldu Bu Cinli, Turk ordusunun gececeği yollardaki suları, kuyuları, pınarları gizlice zehirletmişti Tardu boyle bir şeyin de yapılabileceğini hatırına getirmediği icin zayiat ve ağır at telefatı verdi , cekilmek zorunda kaldı (600) Bu tarihe kadar Tardu Kağan batıda buyuk başarılar kazanmış, Hoten bolgesini hakanlığa bağlamış, şehinşah Ormuzd IV Turkzade(579590) zamanında, BizansSasani savaşlarında, iran işlerine mudahale etmişti Bir Turk başbuğu (Hazar yabgusu?) Derbend'i kuşatırken, diğer GokTurk ordusu Herat, Badgis havalisine girmişti (5889) Bu orduyu durduran unlu Sasani kumandanı Bahram Cupin'in isyan ederek Ormuzd'ı tahttan indirip onun oğlu Husrev Perviz'i cıkarması, fakat bunun da kacması uzerine, Bahram'ın kendini Şehinşahilan etmesi Sasani imparatorluğunu karıştırmış, Bizans'ın mudahalesi ile mağlup edilen Bahram sonunda hakana sığınmıştı Boylece Tardu'nun, bir yandan, kısa muddet icin de olsa, her iki Turk hakanlığını kendi idaresinde birleştirmesi (598'e doğru), aynı zamanda tran uzerinde nufuzlu bir durum kazanması, onun, 598 yılında Bizans imparatoru Maurikios'a gonderdiği mektubun başlığında ifadesini bulmuş gorunmektedir: Dunyanın yedi ırkının buyuk başbuğu ve yedi ikliminin hukumdarı Hakan'dan Roma imparatoruna Cin kaynaklarına gore de, bu tarihte Tardu, Otuken, Kuzeybatı Moğolistan, Aral golu havalisi, Kaşgar, Maveraunnehir ve Merv'e kadar Horasan sahaları uzerinde hakim bulunmakta ve ulu hakan olarak Bilge Kağanunvanını taşımakta idi
Fakat Tardu GokTurk birliğini gercekleştirmek icin, Cin'in desteğindeki Doğu hakanları Tulan ve K'imin ile mucadeleleri dolayısıyla, cok şiddetli davranmış ve buna, şuphesiz Cin'in aleyhte propagandası eklenmişti Neticede başta Toles'ler olmak uzere bazı Turk boyları ve yabancılar ayaklandılar Tardu bunlarla başa cıkamadı ve mucadeleyi surdurduğu Kukunor havalisinde Moğol Tuyuhun'lar arasında kayıplara karıştı (603)
Tardu'nun sahneden cekilmesinden sonra, memlekette isyancıların sayısı arttı, nizam bozuldu Doğu hakanlığında yeni bir kudret olarak beliren Şipi Kağan'a karşı, Tardu'nun torunu Hosana ( C'ulo Kağan) Sui'lerle işbirliğine kalktığı ve hatta ulkesini bırakarak Cin sarayında yaşamayı tercih ettiği icin Şipi tarafından Cinliler'den teslim alınarak olduruldu (619)Devlet Meclisi'nin hakan ilan ettiği, Tardu soyundan, Şikoei zamanında durum duzelmeğe başladı Fakat asıl huzur, Tardu'nun kucuk torunu olan T'ongYabgu (Yabgu Kağan) devrinde (618630) goruldu Cin kaynağı T'angshu'ya gore akıllı ve cesurolan bu hakan mahir bir savaşcı ve seckin bir taktikciidi Orhun, Tola ırmakları ile Aral golu Kafkaslar arasına yayılmış bulunan Tolesleri kendine bağlamış, İranlıları mağlup etmiş, guneyde Gandahar'a kadar ilerlemişti Ordusu birkac yuz bin iyi yay kullanansuvariden kurulu idi Merkezi Talas şehrinin (bugun Evliyaata) 75 km kadar guneydoğusundaki unlu Binvul (Binbulak bin pınar) mevkiinde idi T'anshu'ya gore, O zamana kadar batıda onun derecesinde kuvvetli olanı gorulmemişti Cin ile dostane ilişkiler kurmuş olan T'ongYabgu cağında Hindistan'a gitmek uzere GokTurk imparatorluğunu bir baştan bir başa gecerek yollar, şehirler, dini ve kulturel hayat hakkında cok ilgi cekici bilgi veren Cınlı Budist rahip Hıuentsang, T'ongYabgu'yu da ziyaret etmiştir
GokTurk imparatorluğunun parlak bir devir yaşadığı bu yıllarda Nuşipiler ve Karluklar isyan ettiler Bunları, kendi mevkiini tehlikede zanneden Doğu hakanı Kieli teşvik etmiş olmalıdır T'ongYabgu'nun, hakanlığın batı kanadı Tolular eliği olan amcası ile mucadelede olmesi (630) ulkeyi karıştırdı Nuşipi boyları once kendileri ayrı bir hukumdar secmeyi tercih ettilerse de, sonra TongYabgu'nun oğlu SeYabgu uzerinde birleşildi Bu defa Toleslerin ayaklanması devletin Cin'e bağlanmasında birinci derecede etkili oldu
630 senesi, GokTurk tarihinin karanlık yılıdır Doğu hakanlığı bu sene Cin'e boyun eğmişti Batı hakanlığı da aynı tarihte aynı akıbete uğradı Bundan sonra da Aşına soyundan bir suru kağan, bazen aynı zamanda birkac kağanBatı Gokturk gruplarının başında goruluyorsa da, bunlar artık Cin'in birer memuru durumunda idiler Bir aralık, başta Turgişler ve Karluklar olmak uzere diğer Turk boylarının desteğinde şiddetli mucadelelere girişen hakan Holu(653659)'nun buyuk gayretlerine rağmen, Batı GokTurk arazisinin Cin kontrolune girmesi 658'de tamamlandı Cin imparatorları, oradaki Turgiş hakanlığı zamanında bile, coğu ismen olmak uzere, Onoklara kağantayin etmeğe devam ettiler
alıntı
Batı Gokturk Devleti
Batı Gokturk Hakanlığı
582 yılında hakanlığın doğu kanadı ile resmen ilgisini kesen Tardu, her iki tarafı kendi idaresinde birleştirmek icin gayret sarf ediyordu Doğu hakanlığına baskı yapan Cin'in, Tulan hakana karşı, kardeşi T'uli (K'imin)'yi tutarak iki kardeşi carpıştırması uzerine Tardu Cin'e yurudu Kuzey Cin'de ilerlerken yukarıda adı gecen general diplomat C'angsun Şeng'in oyununa kurban oldu Bu Cinli, Turk ordusunun gececeği yollardaki suları, kuyuları, pınarları gizlice zehirletmişti Tardu boyle bir şeyin de yapılabileceğini hatırına getirmediği icin zayiat ve ağır at telefatı verdi , cekilmek zorunda kaldı (600) Bu tarihe kadar Tardu Kağan batıda buyuk başarılar kazanmış, Hoten bolgesini hakanlığa bağlamış, şehinşah Ormuzd IV Turkzade(579590) zamanında, BizansSasani savaşlarında, iran işlerine mudahale etmişti Bir Turk başbuğu (Hazar yabgusu?) Derbend'i kuşatırken, diğer GokTurk ordusu Herat, Badgis havalisine girmişti (5889) Bu orduyu durduran unlu Sasani kumandanı Bahram Cupin'in isyan ederek Ormuzd'ı tahttan indirip onun oğlu Husrev Perviz'i cıkarması, fakat bunun da kacması uzerine, Bahram'ın kendini Şehinşahilan etmesi Sasani imparatorluğunu karıştırmış, Bizans'ın mudahalesi ile mağlup edilen Bahram sonunda hakana sığınmıştı Boylece Tardu'nun, bir yandan, kısa muddet icin de olsa, her iki Turk hakanlığını kendi idaresinde birleştirmesi (598'e doğru), aynı zamanda tran uzerinde nufuzlu bir durum kazanması, onun, 598 yılında Bizans imparatoru Maurikios'a gonderdiği mektubun başlığında ifadesini bulmuş gorunmektedir: Dunyanın yedi ırkının buyuk başbuğu ve yedi ikliminin hukumdarı Hakan'dan Roma imparatoruna Cin kaynaklarına gore de, bu tarihte Tardu, Otuken, Kuzeybatı Moğolistan, Aral golu havalisi, Kaşgar, Maveraunnehir ve Merv'e kadar Horasan sahaları uzerinde hakim bulunmakta ve ulu hakan olarak Bilge Kağanunvanını taşımakta idi
Fakat Tardu GokTurk birliğini gercekleştirmek icin, Cin'in desteğindeki Doğu hakanları Tulan ve K'imin ile mucadeleleri dolayısıyla, cok şiddetli davranmış ve buna, şuphesiz Cin'in aleyhte propagandası eklenmişti Neticede başta Toles'ler olmak uzere bazı Turk boyları ve yabancılar ayaklandılar Tardu bunlarla başa cıkamadı ve mucadeleyi surdurduğu Kukunor havalisinde Moğol Tuyuhun'lar arasında kayıplara karıştı (603)
Tardu'nun sahneden cekilmesinden sonra, memlekette isyancıların sayısı arttı, nizam bozuldu Doğu hakanlığında yeni bir kudret olarak beliren Şipi Kağan'a karşı, Tardu'nun torunu Hosana ( C'ulo Kağan) Sui'lerle işbirliğine kalktığı ve hatta ulkesini bırakarak Cin sarayında yaşamayı tercih ettiği icin Şipi tarafından Cinliler'den teslim alınarak olduruldu (619)Devlet Meclisi'nin hakan ilan ettiği, Tardu soyundan, Şikoei zamanında durum duzelmeğe başladı Fakat asıl huzur, Tardu'nun kucuk torunu olan T'ongYabgu (Yabgu Kağan) devrinde (618630) goruldu Cin kaynağı T'angshu'ya gore akıllı ve cesurolan bu hakan mahir bir savaşcı ve seckin bir taktikciidi Orhun, Tola ırmakları ile Aral golu Kafkaslar arasına yayılmış bulunan Tolesleri kendine bağlamış, İranlıları mağlup etmiş, guneyde Gandahar'a kadar ilerlemişti Ordusu birkac yuz bin iyi yay kullanansuvariden kurulu idi Merkezi Talas şehrinin (bugun Evliyaata) 75 km kadar guneydoğusundaki unlu Binvul (Binbulak bin pınar) mevkiinde idi T'anshu'ya gore, O zamana kadar batıda onun derecesinde kuvvetli olanı gorulmemişti Cin ile dostane ilişkiler kurmuş olan T'ongYabgu cağında Hindistan'a gitmek uzere GokTurk imparatorluğunu bir baştan bir başa gecerek yollar, şehirler, dini ve kulturel hayat hakkında cok ilgi cekici bilgi veren Cınlı Budist rahip Hıuentsang, T'ongYabgu'yu da ziyaret etmiştir
GokTurk imparatorluğunun parlak bir devir yaşadığı bu yıllarda Nuşipiler ve Karluklar isyan ettiler Bunları, kendi mevkiini tehlikede zanneden Doğu hakanı Kieli teşvik etmiş olmalıdır T'ongYabgu'nun, hakanlığın batı kanadı Tolular eliği olan amcası ile mucadelede olmesi (630) ulkeyi karıştırdı Nuşipi boyları once kendileri ayrı bir hukumdar secmeyi tercih ettilerse de, sonra TongYabgu'nun oğlu SeYabgu uzerinde birleşildi Bu defa Toleslerin ayaklanması devletin Cin'e bağlanmasında birinci derecede etkili oldu
630 senesi, GokTurk tarihinin karanlık yılıdır Doğu hakanlığı bu sene Cin'e boyun eğmişti Batı hakanlığı da aynı tarihte aynı akıbete uğradı Bundan sonra da Aşına soyundan bir suru kağan, bazen aynı zamanda birkac kağanBatı Gokturk gruplarının başında goruluyorsa da, bunlar artık Cin'in birer memuru durumunda idiler Bir aralık, başta Turgişler ve Karluklar olmak uzere diğer Turk boylarının desteğinde şiddetli mucadelelere girişen hakan Holu(653659)'nun buyuk gayretlerine rağmen, Batı GokTurk arazisinin Cin kontrolune girmesi 658'de tamamlandı Cin imparatorları, oradaki Turgiş hakanlığı zamanında bile, coğu ismen olmak uzere, Onoklara kağantayin etmeğe devam ettiler
alıntı