Daha evvel hiç görmediğiniz bir mağazanın önünden geçerken o tanımlayamadığınız tanıdıklık hissi oluşmuştur. Ya da yakın arkadaşınızla derin bir sohbet içindeyken bir anda güya yaşadığınız bir anın tekrarıymış hissine kapılmışsınızdır. Bu sadece imajlarla de olmaz. Bazen bir koku ya da yediğiniz bir yiyeceğin tadı da size bu halde hissettirebilir.
Bunun 'dejavu' olarak nitelendirildiğini hepimiz biliyoruzdur. Lakin bu tuhaf yanılsamaların neden ve nasıl oluştuğunu düşündünüz mü hiç? Bu içeriğimizde sizlere, dejavuya dair birkaç teoriden bahsedeceğiz.
Kaynak:
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
...Fransızca bir terim olan 'dejavu' ya da Türkçe tabiriyle 'bu anı daha evvel görmüştüm'ün, birçok varyasyonları var.
Deja vecu: daha evvel deneyimlemiştim
Deja senti: daha evvel düşünmüştüm
Deja visite: daha evvel ziyaret etmiştim, bunlardan birkaçı...
South Methodist Üniversitesi'nde psikoloji profesörü Alan Brown'ın dejavu için üç kategorisi var. Epilepsi üzere biyolojik fonksiyon bozukluğunun, örtük aşinalığın ve bölünmüş algının dejavuya neden olduğuna inanıyor.
1983'te Seattle Pasifik Nöropsikiyatri Enstitüsü Müdürü Dr. Vernon Neppe, epileptik, öznel paranormal, şizofrenik ve çağrışımsal/ilişkisel dahil olmak üzere dejavunun alt kategorileri olarak sıralıyor.
Ancak biz, mevcut araştırma ve kaynaklara çok geniş bir göz atarak, dejavu tecrübelerini iki kategoriye ayırabilir ve akabinde araştırmacıların ortaya koyduğu daha ince farklılıkları görebiliriz:
Bunlardan birincisi olan 'çağrışımsal/ilişkisel dejavu' olağan, sağlıklı insanların yaşadığı en yaygın dejavu tipi. Birçok araştırmacı bu cins bir dejavunun hafızaya dayalı bir tecrübe olduğunu düşünür ve beynin hafıza merkezlerinin bundan sorumlu olduğunu varsayar.
Bir oburu, 'biyolojik dejavu' temporal lob epilepsisi olan bireylerde görülür. Bu şahıslar, nöbet geçirmeden çabucak evvel ekseriyetle güçlü bir dejavu hissi yaşarlar. Buna bakarak, bilim insanları beynin bu çeşit farklı dejavu sinyallerinin nereden geldiğini belirleyebildiler.
Bunu yaşayan bireylerin 'dejavu oldum' hissiyatından çok yaşadıkları şeyin nitekim evvelce yaşandığı kanısına kapıldıklarını tespit ettiler.
Dejavuyu incelemek kestirim edileceği üzere epeyce sıkıntı, zira çoğunlukla çok kısa periyodiktir. O denli ki, yüzyıllardır, psişik araştırmacı Emile Boirac'ten Freud'a birçok uzman kişi bu gizemi çözmeye çalışıyor.
Freud, bu tecrübelerin, insanların artık olağan hafıza olarak erişemediği gerilimli bir olayla ilgili bastırılmış dileklerinden yahut anılarından kaynaklandığını teorileştirdi. Bilim insanları, 20. yüzyılın büyük bir kısmında dejavuyu açıklamak için 'paramnesia' ismi verilen bu teoriyi kullandılar.
Son vakitlerde ise araştırmacılar, anıların nasıl oluştuğu, depolandığı ve alındığı hakkında daha fazla şey keşfetmek umuduyla beyin görüntüleme teknolojisini kullanmaya başladılar. İçinde parahippokampal girus, renal korteks ve amigdala bulunan 'medial temporal lobun' şuurlu hafızamızda yer aldığını belirlediler.
Stanford Üniversitesi'nden John D.E. Gabrieli, 1997'de hipokampüsün olayları şuurlu olarak hatırlamamızı sağladığını ortaya koydu. Ayrıyeten, parahipokampal girusun/jirusun neyin tanıdık olduğunu ve neyin olmadığını (belirli bir bellek olmadan) belirlememizi sağladığını da buldu.
Dejavu tecrübelerinin, yaşla birlikte azaldığına işaret eden bulgular da var. Yüksek gelir ve eğitim seviyesi, açık fikirli olma, daha fazla seyahat etme ve faal hayal gücü ise dejavu olayını artıran etkenlerden...
Bazı araştırmacılar, ne kadar yorgun yahut gerilimli olursanız, dejavu yaşama olasılığınızın o kadar yüksek olduğunu da söylüyorlar. Fakat başka araştırmacılara nazaran ne kadar tazelenmiş ve rahatlamış olursanız, dejavuyu deneyimleme olasılığınızın o kadar yüksek oluyor. Anlıyacağınız bu mevzuda hala ortak ve net bir karara varılmış değil.
Dr. Alan Brown, dejavuya benzediğini düşündüğü bir süreci yine yaratmaya çalıştı. Bir küme öğrenciye, hangi yerlerin tanıdık olduğunu sormak amacıyla çeşitli yerlerin fotoğraflarını gösterdiler. Lakin onlara kimi fotoğrafları göstermeden evvel, fotoğrafları bilinçaltı süratlerde (yaklaşık 10 ila 20 milisaniye) ekrana yansıttılar; bu, beynin fotoğrafı kaydetmesi için gereğince uzun bir müddetti.
Gerçekte bu yerlere gitmemiş olup bilinçaltına işlenen manzaralar, gitmiş olanlara oranla çok daha yüksek oranda tanıdık geliyordu.
Bu fikre dayanarak Alan Brown, 'cep telefonu teorisi: bölünmüş dikkat'i öne sürdü.
Bu, dikkatimiz dağıldığında, etrafımızdakileri bilinçaltında ele aldığımız, fakat onu nitekim şuurlu olarak kaydetmeyebileceğimiz; ne yaptığımıza odaklanabildiğimizde ise, olmaması gerektiğinde bile bize etraftakilerin/olayların tanıdık geliyor üzere görünmesine dayalıydı.
Diğer bir teori olan 'hologram teorisine' ve teoriyi öne süren psikiyatrist Hermon Sno'ya nazaran anılar hologram üzere. Yani üç boyutlu imgenin tamamını, bütünün rastgele bir modülünden yine yaratabilirsiniz. Bununla birlikte, modül ne kadar küçükse, bütün fotoğraf o kadar bulanık olur.
Dejavuda da durum birebir; ayrıntılar geçmişimize ilişkin bir hatıra kalıntısına misal ve beynimiz o kesimden bütün bir sahneyi yine yaratır.
Başka bir teori, Robert Efron'ın 1963'te Boston'daki Gaziler Hastanesi'nde test ettiği ve bugün geçerli olan bir fikrine dayanıyor: Gecikmiş bir nörolojik karşılığın dejavuya neden olması...
Efron, gelen bilgilerin sıralanmasından beynin sol yarım küresinin temporal lobunun sorumlu olduğunu buldu. Ayrıyeten temporal lobun bu gelen bilgiyi iletimler ortasında milisaniyelik bir gecikmeyle iki kere aldığını buldu.
Bu ikinci transfer biraz daha gecikirse, beyin bu bilgi modülüne yanlış vakit damgası koyabildiği ve daha evvel işlendiği için onu evvelki bir bellek olarak kaydedebildiği için dejavu oluşuyordu.
'Diğer kaynaklardan alıntılar' teorisi ise sırf kendi tecrübelerimiz değil, tıpkı vakitte gördüğümüz sinemalar, fotoğraflar ve okuduğumuz kitaplar da dahil olmak üzere hayatımızın birçok tarafından gelen ve derinlerde kalan birçok anıya sahip olduğumuzu öne sürüyor.
Okuduğumuz ya da nitekim deneyimlemeden gördüğümüz şeyler hakkında çok güçlü anılarımız olabilir ve vakitle bu anılar aklımıza geri itilebilir. Bu anılardan birine çok benzeyen bir şey gördüğümüzde yahut deneyimlediğimizde, bir dejavu hissi yaşayabiliriz.
Dolayısıyla çocukken ünlü bir restoranda sahnesi olan bir sinema gördüğümüzde ve bir yetişkin olarak sineması hatırlamadan birebir yeri ziyaret ettiğimizde tanıdıklık hissiyatı hissetmemiz çok olağandır.
İsviçreli bilim insanları ve kimi araştırmacılar, 'önsezisel rüyaların' birçok dejavu tecrübesinin kaynağı olduğuna kesin olarak inanıyorlar.
Dünya Savaşı'nda uçak tasarlayan bir havacılık mühendisi olan J.W. Dunne, 1939'da Oxford Üniversitesi öğrencilerini kullanarak yaptığı çalışmalara nazaran, deneklerinin hayallerinin %12,7'sinin gelecekteki olaylarla benzerliklere sahip olduğunu buldu. 1988'de Nancy Sondow'un da dahil olduğu çalışmalar da emsal sonuçlandı.
Bu araştırmacılar ayrıyeten, bir günden sekiz yıl sonrasına kadar rastgele bir yerde meydana gelen dejavu tecrübelerini önsezilerle alakalı düşlere bağladılar. Tecrübelerin neden tipik olarak sıradan günlük şeyler olduğu sorusu gündeme geldiğinde ise Funkhouser, daha heyecan verici bir şeyin hatırlanma mümkünlüğünün daha yüksek olması ve bir dejavu tecrübesini daha az mümkün hale getirmesi olarak açıkladı.
Déjà vu yüz yıldan fazla bir müddettir bir fenomen olarak çalışılmış ve araştırmacılar nedeni hakkında onlarca teori geliştirmiş olsalar da, bunun ne manaya geldiğine yahut neden olduğuna dair kolay bir açıklaması hala yok.
Belki teknoloji daha da ilerledikçe ve beynin nasıl çalıştığı hakkında daha fazla şey öğrendikçe, bu garip olayı neden yaşadığımız hakkında da daha fazla ve daha anlaşılır bilgiler sahibi olacağız umarız ki.