Çağatay hanlığı, Moğol hükümdarı Cengiz hanın oğullarından Çağatay ’ın ismini alarak kurulan bir devlettirCengiz han ölmeden önce toprakları oğulları arasında paylaştırmış, Kaşgar civarı ile Maveünnehir ’in büyük bölümünü Çağatay ’a vermiştiBu devlet 12271370 arası bu topraklarda hüküm sürdü
Çağatay Han ’ın 1241 ’de vefatından sonra Çağatay hanlığı Moğol devletiyle mücadeleye girişti Çağatay ’ın torunlarını taht mücadelesi yüzünden Harzemşahlar Batı Afganistan ve Türkistanı da sınırlarına kattılar 1266 ’da tahta çıkan Mübarekşah İslam dinini kabul eden ilk Çağatay Hanı oldu Bundan önceki hanlar Şamanizm inancını benimsiyorlardı Çağatay hanlığının en parlak dönemi Kebek Han yönetiminde (13181326) yaşandı Kebek Han göçebe hayatı bırakıp Karesi ’de saray yaptırıp yerleşmişti Birincil Çağatay parası bu dönemde basıldı Bu yerleşme ile birlikte dil olarak Türkçe, din olarak da İslam benimsenmiştir Bu dönemde oluşan lehçenin adı Çağatay, Türk dili ve Türkî dil olarak açıklama edilmiştir
Cengiz Han ’ın oğulları kadar kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altınordu devletlerinin merkezlerinde çoğalan ve Timurlular devrinde zengin bir edebiyat vücuda getiren Orta Asya Edebî lehçesi olarak da belirlendiBu sahanın en büyük şairi Ali Şir Nevaî ’de Türk dili tabirini kullandı Çağatayca tabirini Çağatay sahasının dışındakiler belirlemiştir
Çağatay kültürünü almış bugün Özbek Türkleri bu dili 20Yüzyılın birincil çeyreğine değin yazı dili olarak Özbekçe adı ile devam ettirdiler Fakat Sovyet işgalinden sonradan 1921 yılında mahalli ağızlardan biri yazı dili olarak kabul edildi ve Çağatay yazı dili olarak kullanılmaz oldu
Çağatay Türkçesi gelişimi üç devrede incelenir:
1Klâsik Öncesi Tahsis; Bu edebiyatın başlangıcı kabul edilen 15 Yüzyılın başından , Ali Şir Nevaî ’nin birincil eserini verdiği 1465 ’e dek olan devrenin adıdır Bu devirde Çağatay Türkçesi Fars dili ve edebiyatının tesirinde kaldı Bu devrin önemli sanatçıları 15 Yüzyılın birincil çeyreğinde yaşamış Yusuf Emirîdir Çağatay Türkçesinin gelişmesi ve olgunlaşmasında manâlı bir yeri olan kişilik Atayî ’dir Bu şahsiyet ise 15 Yüzyılın ilk yarısında faaliyet gösterirBu döneme damgasını vuran isimlerden biride Sekkakî ’dirVe tekrar bu devirde Lütfî ,Gedaî,Yakinî,Ahmedî, gibi isimler mevcuttur
2Klâsik Atama;*14651600 yıllarında büyüyen edebiyatın sanat ve ulusal ruhun zirvede işlendiği bir devirdirSanatçıları İran edebiyatına aleyhinde Türkçe edebiyatını savunduO dönemde herkes eserlerini Türkçe olarak verdi Bu dönem Çağatay Türkçesinin altın devridir Bu devrin kayda değer şahsiyetleri Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevaî ve Babür Şahtır
Hüseyin Baykara ’nın hükmdarlığı vaktinde Herat , tam bir ilim ve kültür merkezi haline geldi Çağatay Türkçesinin bilim ve sanat dili haline gelmesinin sebebi Hüseyin Baykara ’nın Türkçe yazı kullanılmasını emretmesinden kaynaklıdır
3Klâsik Tahsis Sonrası; 16 Yüzyıl ortaları 17 Yüzyıl sonudur Bu devrede Orta Asya Hanlıklarının siyasi varlıkları birer bire ortadan kalkar Buna yan olarak Çağatay Türkçesi eski zirvesini kaybeder Farsçayla müşterek kullanılan dil bir vakit sonradan kullanıcısı ayrıntılarıyla azalırBu dönemin önemli temsilcisi Ebulgazi Bahadır Handır Soyağacıi Türk adlı eseri Özbek Hanlarının, Şeçerei Terakime ise Türkmenlerin tarihini anlatır
4Son Devir;*1819 asır aralarında olan dönemdir Bu ödev gerileme ve depresyon devridir Çağatay edebiyatı bu devirden daha sonra yerini Özbek edebiyatına bırakmıştır Dönemin şahsiyetleri Baha Rahim, Uveysî, Mukimî, Osman Öğretmen gibi isimlerdir
Litaratür:
Çağatayca El Kitabı,
Çağatay Han ’ın 1241 ’de vefatından sonra Çağatay hanlığı Moğol devletiyle mücadeleye girişti Çağatay ’ın torunlarını taht mücadelesi yüzünden Harzemşahlar Batı Afganistan ve Türkistanı da sınırlarına kattılar 1266 ’da tahta çıkan Mübarekşah İslam dinini kabul eden ilk Çağatay Hanı oldu Bundan önceki hanlar Şamanizm inancını benimsiyorlardı Çağatay hanlığının en parlak dönemi Kebek Han yönetiminde (13181326) yaşandı Kebek Han göçebe hayatı bırakıp Karesi ’de saray yaptırıp yerleşmişti Birincil Çağatay parası bu dönemde basıldı Bu yerleşme ile birlikte dil olarak Türkçe, din olarak da İslam benimsenmiştir Bu dönemde oluşan lehçenin adı Çağatay, Türk dili ve Türkî dil olarak açıklama edilmiştir
Cengiz Han ’ın oğulları kadar kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altınordu devletlerinin merkezlerinde çoğalan ve Timurlular devrinde zengin bir edebiyat vücuda getiren Orta Asya Edebî lehçesi olarak da belirlendiBu sahanın en büyük şairi Ali Şir Nevaî ’de Türk dili tabirini kullandı Çağatayca tabirini Çağatay sahasının dışındakiler belirlemiştir
Çağatay kültürünü almış bugün Özbek Türkleri bu dili 20Yüzyılın birincil çeyreğine değin yazı dili olarak Özbekçe adı ile devam ettirdiler Fakat Sovyet işgalinden sonradan 1921 yılında mahalli ağızlardan biri yazı dili olarak kabul edildi ve Çağatay yazı dili olarak kullanılmaz oldu
Çağatay Türkçesi gelişimi üç devrede incelenir:
1Klâsik Öncesi Tahsis; Bu edebiyatın başlangıcı kabul edilen 15 Yüzyılın başından , Ali Şir Nevaî ’nin birincil eserini verdiği 1465 ’e dek olan devrenin adıdır Bu devirde Çağatay Türkçesi Fars dili ve edebiyatının tesirinde kaldı Bu devrin önemli sanatçıları 15 Yüzyılın birincil çeyreğinde yaşamış Yusuf Emirîdir Çağatay Türkçesinin gelişmesi ve olgunlaşmasında manâlı bir yeri olan kişilik Atayî ’dir Bu şahsiyet ise 15 Yüzyılın ilk yarısında faaliyet gösterirBu döneme damgasını vuran isimlerden biride Sekkakî ’dirVe tekrar bu devirde Lütfî ,Gedaî,Yakinî,Ahmedî, gibi isimler mevcuttur
2Klâsik Atama;*14651600 yıllarında büyüyen edebiyatın sanat ve ulusal ruhun zirvede işlendiği bir devirdirSanatçıları İran edebiyatına aleyhinde Türkçe edebiyatını savunduO dönemde herkes eserlerini Türkçe olarak verdi Bu dönem Çağatay Türkçesinin altın devridir Bu devrin kayda değer şahsiyetleri Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevaî ve Babür Şahtır
Hüseyin Baykara ’nın hükmdarlığı vaktinde Herat , tam bir ilim ve kültür merkezi haline geldi Çağatay Türkçesinin bilim ve sanat dili haline gelmesinin sebebi Hüseyin Baykara ’nın Türkçe yazı kullanılmasını emretmesinden kaynaklıdır
3Klâsik Tahsis Sonrası; 16 Yüzyıl ortaları 17 Yüzyıl sonudur Bu devrede Orta Asya Hanlıklarının siyasi varlıkları birer bire ortadan kalkar Buna yan olarak Çağatay Türkçesi eski zirvesini kaybeder Farsçayla müşterek kullanılan dil bir vakit sonradan kullanıcısı ayrıntılarıyla azalırBu dönemin önemli temsilcisi Ebulgazi Bahadır Handır Soyağacıi Türk adlı eseri Özbek Hanlarının, Şeçerei Terakime ise Türkmenlerin tarihini anlatır
4Son Devir;*1819 asır aralarında olan dönemdir Bu ödev gerileme ve depresyon devridir Çağatay edebiyatı bu devirden daha sonra yerini Özbek edebiyatına bırakmıştır Dönemin şahsiyetleri Baha Rahim, Uveysî, Mukimî, Osman Öğretmen gibi isimlerdir
Litaratür:
Çağatayca El Kitabı,