CANLILARDA YÜKSELME
Canlıların müşterek özelliklerinden biri de çoğalmadır Belirli büyüklüğe ve olgunluğa erişen bütün canlılar, nesillerinin devamı için kendilerine aynı canlılar oluştururlar Bu olaya çoğalma denir
Canlılarda eşeysiz ve eşeyli almak üzere iki değişiklik artma görülür
1 Eşeysiz Büyüme
Kolay bir çoğalma şeklidir İlkel canlılarda görülür eşeysiz çoğaltma yumurta yada sperm olmaksı zın yani gametlere gereklilik duyulmadan gerçekleştirilen yükselme şeklidir İkiye bölünerek büyüme, çok parçaya bölünerek büyüme, tomurcuklanma ve sporlanma gibi çeşitleri vardır
Bölünme ile artiş : Bakteri yosun, bir hücrelilerden terliksi hayvan, amip ve kamcılı hayvan gibi canlı larda görülen çoğaltma şeklidir Hücrenin ikiye bölünmesi ile gerçekleşir Bölünmenin temelini mitoz bö lünme oluşturur
Tomurcuklanma ile yükselme : Bira mayası, bazı bir hücresel canlılar, süngerler ve sölenterlerde (tatlı su hidrası, mercan) görülen çoğalma şeklidir
Belli Başlı canlı vücudunun herhangi bir uygun zamanla bir çıkıntı oluşur Bu çıkıntının büyüyüp geli şerek yeni bir canlı oluşturmasına tomurcuklanma denir
Sporla artma : Algler, kara yosunları sporla gelişen çok hücre organizmalardır Sıkma etkeni olan plazmodyumun hayat döngüsünde sporla yükselme görülür Sporlar yerinde koşullarda açılarak gelişir ve yeni canlılar oluşturur Bu şekildeki çoğalmaya sporla artiş denir
Bu eşeysiz artiş şekillerinden diğer yumru ve çelikleme biçiminde de çoğalmalar vardır Pata tes,yer elması gibi bitkiler yumruları ile çoğalır Keza bir takım basit yapılı canlılarda yenilenme (rejeneras yon) şeklinde yükselme görülebilir
Planarya adı bahşedilen, tatlı sularda yaşamış yassı solucanlar enine ve boyuna parçalara kesilirlerse her bir parça gelişerek yeni bir planarya oluşur Deniz yıldızı kopan kollarını yenileyebilir Merkezi disk deri parça almak kaydıyla kopan her kol bir deniz yıldızına dönüşebilir
2 Eşeyli çoğalma
Süngerler, solucanlar, böcekler, balıklar, sürüngenler, memeliler eşeyli çoğalan hayvanlara misal tir Ahali da eşeyli çoğalır Çiçekli ur ve kara yosunu, eğrelti otu gibi çiçeksiz bitkilerde eşeyli ço ğalan bitkilerdir Eşeyli artiş ile büyüyen canlının iki atası bulunur İki ataya ait bu ayrı eşey hücrele rinin birleşmesiyle oluşan artiş şekline eşeyli yükselme denir
Öbür iki ataya ait kalıtsal özellikler, eşeyli artiş ile oluşan bireyde ortaya çıkar Bu Nedenle canlı çeşitliliği artar Daha enerjik bireyler oluşur
3 İnsanda büyüme
İnsanda erkek üreme hücresine sperm dişi üreme hücresine yumurta denir İnsan vücudunda üre me, hücrelerini yaratıcı organlar vardır Sperm, er benzerlerinde (testislerde), yumurta, yumurtalıklarda (ovaryumda) oluşur Yumurta hücresi bol sitoplazmalı, büyük ve hareketsizdir Sperm hücresi ise yumur ta hücrelerine kadar minik, az sitoplazmalı ve kamçılıdır Kamcı, spermin akıcı organda hareketlerini sağlar
Döllenme : Sperm ve yumurta gözenekli olan çekirdeklerini birleşmesine döllenme denir döllenme dişinin fallop borularında gerçekleşir Döllenmiş yumurtaya zigot denir Dut meyvesi görünümünde olan bu hücreli gru buna morula denir Zigotun mitoz bölünme sonucu gelişimini sürdürdüğü, birincil yedi haftalık evredeki hali ne cenin denir Bu evreden daha sonra cenin ufak, bir insan minyatürü, halini alır Yedinci haftadan do ğuma dek geçen sürede canlıya fetüs (embriyo) denir
Embriyonun Gelişiminde Plâsentanın Rolü : Embriyoyu döl yatağına bağlayan, döl yatağı duvar doku larından oluşmuş özel yapıya plâsenta denir Cenin geliştikçe plâsenta da büyür Plâsenta ile cenin nun bağlantısı göbek kordonu ile olur Gelişmekte olan embriyonun beslenme sonulum ve boşaltım göre vlerini plâsenta, ile göbek kordonu, gerçekleştirir Fetüs, döl yatağı, içerisinde, gelişimini tamamladıktan sonra doğum olayı gerçekleşir
Annenin dinç bir bebeğe sahip olabilmesi için hamileliği boyunca; Dengelenmiş ve düzenli beslenmeli dir Gebe bir bayanın beslenmesi bebeği gelişimini etkiler Beceriksiz beslenen hamilelerde bebeğin geli şimi geri kalır Bol proteinli, vitamin ve özellikle demir, kalsiyum gibi mineralleri yeterince içeren besin ler almalıdır Hamilelik süresince gaz yapıcı, fazla şekerli ve yağlı yiyecekler yenmelidir Hamileler, dok tor izni olmadan ilaç almamalılar röntgen ışıklarına maruz kalmamalılardır Ağır ağırlık kaldırmamalılar dok tor kontrolünde olmalılar *
Canlıların müşterek özelliklerinden biri de çoğalmadır Belirli büyüklüğe ve olgunluğa erişen bütün canlılar, nesillerinin devamı için kendilerine aynı canlılar oluştururlar Bu olaya çoğalma denir
Canlılarda eşeysiz ve eşeyli almak üzere iki değişiklik artma görülür
1 Eşeysiz Büyüme
Kolay bir çoğalma şeklidir İlkel canlılarda görülür eşeysiz çoğaltma yumurta yada sperm olmaksı zın yani gametlere gereklilik duyulmadan gerçekleştirilen yükselme şeklidir İkiye bölünerek büyüme, çok parçaya bölünerek büyüme, tomurcuklanma ve sporlanma gibi çeşitleri vardır
Bölünme ile artiş : Bakteri yosun, bir hücrelilerden terliksi hayvan, amip ve kamcılı hayvan gibi canlı larda görülen çoğaltma şeklidir Hücrenin ikiye bölünmesi ile gerçekleşir Bölünmenin temelini mitoz bö lünme oluşturur
Tomurcuklanma ile yükselme : Bira mayası, bazı bir hücresel canlılar, süngerler ve sölenterlerde (tatlı su hidrası, mercan) görülen çoğalma şeklidir
Belli Başlı canlı vücudunun herhangi bir uygun zamanla bir çıkıntı oluşur Bu çıkıntının büyüyüp geli şerek yeni bir canlı oluşturmasına tomurcuklanma denir
Sporla artma : Algler, kara yosunları sporla gelişen çok hücre organizmalardır Sıkma etkeni olan plazmodyumun hayat döngüsünde sporla yükselme görülür Sporlar yerinde koşullarda açılarak gelişir ve yeni canlılar oluşturur Bu şekildeki çoğalmaya sporla artiş denir
Bu eşeysiz artiş şekillerinden diğer yumru ve çelikleme biçiminde de çoğalmalar vardır Pata tes,yer elması gibi bitkiler yumruları ile çoğalır Keza bir takım basit yapılı canlılarda yenilenme (rejeneras yon) şeklinde yükselme görülebilir
Planarya adı bahşedilen, tatlı sularda yaşamış yassı solucanlar enine ve boyuna parçalara kesilirlerse her bir parça gelişerek yeni bir planarya oluşur Deniz yıldızı kopan kollarını yenileyebilir Merkezi disk deri parça almak kaydıyla kopan her kol bir deniz yıldızına dönüşebilir
2 Eşeyli çoğalma
Süngerler, solucanlar, böcekler, balıklar, sürüngenler, memeliler eşeyli çoğalan hayvanlara misal tir Ahali da eşeyli çoğalır Çiçekli ur ve kara yosunu, eğrelti otu gibi çiçeksiz bitkilerde eşeyli ço ğalan bitkilerdir Eşeyli artiş ile büyüyen canlının iki atası bulunur İki ataya ait bu ayrı eşey hücrele rinin birleşmesiyle oluşan artiş şekline eşeyli yükselme denir
Öbür iki ataya ait kalıtsal özellikler, eşeyli artiş ile oluşan bireyde ortaya çıkar Bu Nedenle canlı çeşitliliği artar Daha enerjik bireyler oluşur
3 İnsanda büyüme
İnsanda erkek üreme hücresine sperm dişi üreme hücresine yumurta denir İnsan vücudunda üre me, hücrelerini yaratıcı organlar vardır Sperm, er benzerlerinde (testislerde), yumurta, yumurtalıklarda (ovaryumda) oluşur Yumurta hücresi bol sitoplazmalı, büyük ve hareketsizdir Sperm hücresi ise yumur ta hücrelerine kadar minik, az sitoplazmalı ve kamçılıdır Kamcı, spermin akıcı organda hareketlerini sağlar
Döllenme : Sperm ve yumurta gözenekli olan çekirdeklerini birleşmesine döllenme denir döllenme dişinin fallop borularında gerçekleşir Döllenmiş yumurtaya zigot denir Dut meyvesi görünümünde olan bu hücreli gru buna morula denir Zigotun mitoz bölünme sonucu gelişimini sürdürdüğü, birincil yedi haftalık evredeki hali ne cenin denir Bu evreden daha sonra cenin ufak, bir insan minyatürü, halini alır Yedinci haftadan do ğuma dek geçen sürede canlıya fetüs (embriyo) denir
Embriyonun Gelişiminde Plâsentanın Rolü : Embriyoyu döl yatağına bağlayan, döl yatağı duvar doku larından oluşmuş özel yapıya plâsenta denir Cenin geliştikçe plâsenta da büyür Plâsenta ile cenin nun bağlantısı göbek kordonu ile olur Gelişmekte olan embriyonun beslenme sonulum ve boşaltım göre vlerini plâsenta, ile göbek kordonu, gerçekleştirir Fetüs, döl yatağı, içerisinde, gelişimini tamamladıktan sonra doğum olayı gerçekleşir
Annenin dinç bir bebeğe sahip olabilmesi için hamileliği boyunca; Dengelenmiş ve düzenli beslenmeli dir Gebe bir bayanın beslenmesi bebeği gelişimini etkiler Beceriksiz beslenen hamilelerde bebeğin geli şimi geri kalır Bol proteinli, vitamin ve özellikle demir, kalsiyum gibi mineralleri yeterince içeren besin ler almalıdır Hamilelik süresince gaz yapıcı, fazla şekerli ve yağlı yiyecekler yenmelidir Hamileler, dok tor izni olmadan ilaç almamalılar röntgen ışıklarına maruz kalmamalılardır Ağır ağırlık kaldırmamalılar dok tor kontrolünde olmalılar *