morfeus
Yeni Üye
Cinsiyet, bireyi erkek ya da dişi olarak belirleyen, cinsel organların çeşidi, baskın hormonların çeşidi, doğum yapabilme, emzirebilme üzere fizyolojik özellikleri içeren; bu tarifte bahsedildiği biyolojik istikameti dışında toplumsal tarafı de olan bir kavramdır (Özpolat ve İşgör, 2013). Cinsiyetin toplumsal tarafında ise, toplumun bayan ve erkeğe yüklediği roller sistemi üzerinde durulur ve toplumsal cinsiyetin hayattaki gelişmelerle eşzamanlı oluştuğu savunulur (Vatandaş, 2007).
Cinsiyetin tanınmaya başlanması erken çocukluk devrine denk gelir. Yeni doğmuş bir çocuk kendini toplumsal bir ortamın içinde bulur ve birinci olarak anne babasıyla toplumsal bağlantılar kurmaya başlar. Anne babasını gözlemleyerek onların sergiledikleri davranışları inceler, anne babasının farklı davrandığını görür ve cinsiyete ait rolleri tanımlamaya başlar (Bağçeli Kahraman ve Arabacıoğlu, 2018). Thomson (1975), çocuğun cinsiyete ait bu rolleri kazanma sürecinin birinci olarak, çocuğun kendi cinsel kimliğini tanımasıyla başladığını savunur (Ünlü, 2012). Bu bağlamda cinsiyeti anlamak için cinsiyet rolleri, cinsel gelişim, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği üzere kavramların açıklanmasının yerinde olacağı düşünülmektedir.
Cinsiyet Rolleri
Cinsiyet rolleri, cinsiyet kavramının bayandan ve erkekten beklediği davranış, tavır, vazife, hak ve yükümlülüktür ve cinsiyetin tariflerinde bahsedilen toplumsal cinsiyetle bağlantılıdır (Dökmen, 2010; akt. Yağhan Güder, 2014). Çocuklar doğuştan sahip oldukları cinsel donanımları doğrultusunda gelişirken, çocuk sahip olduğu bu donanımı desteklediği sürece kız ya da erkek kimliğini üstlenecektir (Şenyüz ve ark, 1995; akt. Eser, 2008). Pekala çocuk kendi cinsine has duyuş, tavır ve davranış özelliklerini nasıl kazanır? Bu noktada cinsiyet rollerinin nasıl geliştiğine dair farklı teorileri savunan kuramlardan kelam etmek yerinde olacaktır:
1. Psikanalitik Kuram:
Freud, yetişkinlikte sahip olduğumuz kişiliğimizin şekillenmesi için çocukluğumuzda birtakım gelişimsel devirlerden geçtiğimizi ve cinsel gelişimin de bu sürecin temelinde yer aldığını savunmuştur. Bahsettiği bu süreci psikoseksüel gelişim kuramı çerçevesinde açıklamıştır. Bu periyotlar; oral devir, anal periyot, fallik periyot, latent (gizil) periyot ve genital devirlerdir. Freud, 3-6 yaş aralığına denk gelen fallik periyottaki anne-erkek çocuk, baba-kız çocuk ilgisinin oedipal ve elektra kompleksiyle çözümlenerek, kişilik gelişiminin şekillendiğini belirtmektedir (Bilir,1994; akt. Eser, 2008). Freud’un ileri sürdüğü özdeşleşme kuramına nazaran aile içinde çocuklar tıpkı cinsten ebeveynleri ile özdeşleşmektedir ve cinsel rol ve eğilimleri dâhil olmak üzere, özdeşleştiği yetişkinin bütün özelliklerini edinir (Alkan, 1992; akt. Ünlü, 2012).
Psikanalitik kuramın; bir başka temsilcisi olan Erikson ise, çocuğun cinsel rol davranışlarını geliştirirken tıpkı cinsiyetteki ebeveynle özdeşim kurduğuna katılır lakin özdeşim sonucunda çocuğun ebeveyninin davranışlarını kendi cinsel kimliğiyle içselleştirdiğini vurgular (Tok, 2001).
2. Toplumsal Öğrenme Kuramı:
Bandura, çocukların yeni davranışları, etraflarındaki bireyleri gözlemleyerek öğrendiklerini ve bu davranışları taklit ettiklerini; şayet taklit ettikleri davranışlar ödüllendirilirse de davranışı içselleştirme yoluna gittiklerini söz etmektedir. Çocuk anne- babasının istediği üzere cinsiyetine
uygun davrandığında ödüllendiriliyorsa, bu davranışı taklit etmeye devam eder. Medya üzere çevresel faktörlerin de bu süreci etkilediğini savunur. Böylelikle erkek çocuk erkek olmayı, kız çocuk da bayan olmayı öğrenmektedir (Berk, 2003; Cherney ve Dempsey, 2010; Kail, 2004; Ülken, 2011, akt. Bağçeli Kahraman ve Arabacıoğlu, 2018). Toplumsal öğrenme kuramcılarının odak noktası, çocukların etraflarında gördükleri ve kendilerine model aldıkları şahıslardan birtakım yaşantılar edinmeleri ve bu yaşantıların da davranışlarına yansıdığıdır. Dolayısı ile cinsiyete ait kalıp yargıların biçimlenmesinde de edinilen izlenimlerin hissesi büyüktür (Tok, 2001)
3. Bilişsel Gelişim Kuramı:
Bu kuram, cinsiyet rolünün toplumsallaşmasında çevreyi değil çocuğu faal etken olarak görmektedir. Yani çocuğun yaptığı tek şey etrafını gözlemlemek değildir, çocuk bu süreç içinde şahsen rol alır. Kuramın temeline cinsiyetleri ayrıştırma sürecinin, bilişsel gelişimin kozmik unsurlarını takip etmesi vardır (Özen, 1992). Kohlberg’in cinsel gelişim kuramı, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramını ve toplumsal öğrenme kuramını temel alarak genişletilmiştir. Kohlberg, çocuğun cinselliği anlamayı tamamlaması için zihinsel olarak üç evreyi geçmesi gerektiğini savunmaktadır; bunlardan birincisi ‘temel cinsellik kimliği’dir. Bu etap çocuğun kız ya da erkek olduğuna dair fizikî farklılığa varması evresidir. İkinci evre ‘cinsiyetin sabitliği’ etabı, çocukların cinsiyetlerinin her vakit birebir kalacağı, erkek ve bayan olarak büyüyeceklerini düşündükleri evredir. Son basamak ise ‘cinsiyetin tutarlığı’ etabıdır. Çocuklar bu kademede insanların görünüşte kimi farklılıklara sahip olsalar da cinsiyetlerinin değişmeyeceğine inanır (Özdemir, 2019). Örneğin kısa saçlı bir bayan gördüklerinde onun erkek olmadığını farkındalardır.
Bilişsel gelişim yaklaşımına nazaran, çocuk 3 yaşlarına geldiğinde kendisinin ve oburlarının cinsiyetlerini hakikat olarak bilmektedir. 4 yaşlarına geldiğinde cinsiyetin değişmeyeceği konusunda kısmen bir fikri vardır. Cinsiyet korunumu yaşından evvel, yani okulöncesi periyotta çocuklar cinsiyet rolleri ortasında geçiş yapabileceklerine inanmaktadırlar. Kurama nazaran cinsel kimlik bir kere geliştikten sonra, çocuk davranışlarını bu kimlik etrafında toplayacaktır (Temel ve Aksoy; 2001; akt. Ünlü, 2012).
4. Cinsiyet Şema Kuramı:
Kuram, Sandra Bem önderliğinde şekillenmiştir. Bem (1981)’ e nazaran zihinde günlük davranışları organize etmek için şemalar bulunmaktadır. Bu şemalardan kimileri cinsiyet rollerine aittir ve cinsiyet rollerine ait olan bu şemalar çocukların kız ve erkek rolleriyle örtüşen bilgilerini içermektedir. Bunun bilgiler sayesinde çocuklar, zihinlerinde kız ve erkek özelliklerine ilişkin şemaları oluşturmakta ve kendi cinsiyetine uygun olan rolü sorular yoluyla benimsemeye çalışmaktadırlar (Bayhan ve Artan, 2007; akt. Ünlü, 2012). Cinsiyet şeması çocuğun 3 yaşına gelip, bayan ve erkek ortasındaki temel farklılıkları fark etmesiyle ve kendi cinsiyetini tanımaya başlamasıyla gelişmeye başlar. Cinsiyet şemaları, çocuğun bayan ve erkekler için neyin uygun ve karakteristik olduğuyla ilgili bilgilerini sınıflandırmasına yardım eder. Çocuklar her iki cinsiyet için de şemalar geliştir (Ünlü, 2012).
Cinsiyet Şema Kuramına nazaran; çocuklar öncelikle davranışın ya da objenin kıza mı yoksa erkeğe mi has olduğuna karar vermektedirler. Bu bağlamda çocuklarda gözlenen kalıplaşmış inanışlar ya da makul aktiflik tercihleri, onların cinsiyet şema kanısına ziyadesiyle sahip olduğunu göstermektedir (Berk, 2003; Kail, 2004; akt. Bağçeli Kahraman ve Arabacıoğlu, 2018).
Cinsel Gelişim
Cinsellik, cinsiyetin tanınmasıyla başlayıp bireyin hayatının sonuna kadar devam eden ve yaşadığı topluma nazaran farklılık gösteren kıymetleri, hisleri, tavırları, davranışları ve bunlara paralel olarak şekillendirdiği dış görünüşü tabir etmektedir (Özdemir, 2019). Cinsel gelişim ise bireyin cinsel büyümesine karşı sağlıklı tavır takınması, cinsel problemlerini yenebilmesi ve olumsuz cinsel dürtülerini kontrol altına alabilmesinde bilgili sahibi olmasıdır (Başaran,1992). Cinsel gelişim çocukluk çağında başlar ve çocuğun etrafına ahenk sağlaması, ruh sıhhatinin yerinde olması, duygusal istikrarı üzere durumlarla bağlantılıdır (Eser, 2008). Cinsel gelişim, cinsiyet farkındalığıyla ve yaşla paralel olarak ilerlemektedir. Pekala çocuklarda cinsel gelişim etapları nelerdir? Cinsel gelişim çocuğun cinsiyetinin belirli olmasıyla başlar.
Çocuklarda cinsiyetin belirlenmesi döllenme sırasında gerçekleşmektedir. Bayanın cinsiyet kromozomu olan X kromozomu, şayet erkeğin X kromozomu ile eşleşirse doğacak çocuk kız (XX); şayet erkeğin Y kromozomu ile eşleşirse doğacak çocuk erkek (XY) olmaktadır (Özpolat ve İşgör, 2013).
Doğumdan sonraki birinci süreç olan 0-1 yaş devrinde, bebek tanımadığı bir bedene sahiptir ve dünyaya yabancıdır. Bu sebeple birinci aylarda bedenini tanımaya çalışmaktadır. Karnının doyması, bedenine ılık suyun değmesi, altının değişmesi üzere durumlar çocuğun haz kaynaklarıdır (Yavuzer, 1997 ve Yılmaz, 2017).
1-3 yaşa geldiğinde çocuklar kız yahut erkek olduklarının tam olarak farkında değillerdir. Bu periyot çocukların bedenlerini keşfetmeye başladıkları devirdir (Özkızıklı ve Okutan, 2014; akt. Özdemir, 2019). Tuvalet eğitimi nedeniyle annenin ilgisi çocuğun cinsel organındadır ve çocuk da ilgisini kendi cinsel organına yöneltir (Yavuzer, 1997). 2 yaşından itibaren çocuklar hem kendi cinsiyetlerine hem de karşı cinse ait farklılıkları sezmeye başlayıp bu farklılıklara ait sorular sormaktadır (Yılmaz, 2017).
3-6 yaş aralığına gelindiğinde, çocuklar birbirinden farklı iki cinsiyetin olduğunu kavramışlardır. Sorularla cinsiyetler ortasındaki farkları bulmaya çalışırlar. Kız çocukları anneyi, erkek çocukları babayı taklit ederek onların davranışlarını sergilemektedir. Onların taklitlerini yaparak, onların eşyalarını kullanarak kendi cinsiyetlerine ait davranışları edinmeye başlarlar (Özkızıklı ve Okutan, 2014; akt. Özdemir, 2019). Dokunma yoluyla kendisini ve cinsel organını tanırlar (Yılmaz, 2017). Ekseriyetle oyuncak ve oyun tercihlerinde cinsiyet farklılıkları artar (Cook ve Cook, 2005).
6-8 yaş aralığında ise, 3 – 6 yaş devrinde ağır olarak yaşanan cinsiyet bahislerine ait merak, okul periyodunun başlamasıyla yerini zihinsel ve toplumsal yoğunluğa bırakmaktadır (Yılmaz, 2017). Sabit ya da artan cinsiyet farklılıkları televizyon programı tercihlerinde, spor etkinliklerinde, oyunlarda ve hobilerde fark edilir. Örneğin erkekler daha fazla çizgi sinema ve macera programları izler (Cook ve Cook, 2005).
Cinsel Yönelim
Cinsel yönelim, bireyin erotik ve romantik ilgilerini ya da cinselliğini rastgele bir cinsiyete yönlendirmesi ya da rastgele bir cinsiyet tarafından cinsel olarak uyarılması olarak tanımlanır. Kişi cinsel yönelimine nazaran heteroseksüel, homoseksüel, biseksüel ya da aseksüel olabilir (Özsungur, 2010). Amerikan Psikoloji Derneği (2009), cinsel yönelimin tercihe bağlı bir durum olmadığını, yönelim olarak isimlendirilen ve aşık olmak üzere ağır duygusal durumları içeren ruhsal dürtüler ve biyolojik sistem ile irtibatlı bir durum olduğunu savunmaktadır (Eşel, 2006). Freud (1961)’a nazaran yetişkinlikte yaşanan cinsel deneyim ve romantik ilgilerin temeli birinci çocukluk yıllarındaki yaşantılarla atılmaktadır ve yetişkinlik çağında da birinci çocukluk deneyimleriyle biçimlenmektedir (Okci, 2017).
Cinsiyet Kimliği
Cinsel kimlik ya da cinsiyet kimliği, bireye ilişkin bir özdeşim duygusudur ve kişinin kendini bayan ya da erkek cinsiyetine ilişkin hissetmesi olarak tanımlanmaktadır. Çocuğun kız ya da erkek olduğunun farkına varması, kendi vücudunu ve benliğini bir ahenk içinde kabullenmesi ve kız ya da erkek olmaktan huzur ve itimat duyabilmesidir (Özsungur, 2010). Birden fazla çocuk cinsiyet kimliğini ve kabulünü 3 yaşına geldiğinde kazanmaktadır (Santrock, 2017). Çocuğun cinsiyet kimliği kazanmasında anne ve baba ile büyüme, çocuklara verilen oyuncaklar, kitap ve medya yayınları, annenin çalışması, erkek çocuk beklentisi ya da kız çocuk beklentisi, babanın yokluğu, babanın ve annenin cinsel rollerinin gereğini yerine getirmemesi, kocanın erkeklik anlayışının abartılmış olması faktörleri tesirlidir (Ersoy, 2003; akt. Ünlü, 2012).
Anne ve baba ile büyüme, çocuğun cinsel kimliğini kazanmasında değerlidir zira çocuğun etrafındaki birinci modeller anne ve babadır (Temel ve Aksoy, 2001; akt. Ünlü, 2012). Lakin anne ve babanın kendi cinsiyetlerine ilişkin rollerini güzel yapmaları ve bunu faal biçimde çocuğa göstermeleri gerekir (Alkan, 1992; akt. Eser, 2008). Aksi takdirde özdeşim modellerinin yokluğu ya da niteliği, anne baba psikopatolojisi, anne baba ilgi meseleleri (birbirini aşağılama, saymama), aile içi şiddet, ihmal ve cinsel istismar, bayan cinsiyetinin kötülenmesi, babanın kızını sevmemesi, oğlunu ileri derecede ürkütmesi ya da ihmal etmesi üzere nedenlerle sağlıklı özdeşim engellenmektedir (Öztürk 2001; akt. Özsungur, 2010).
Çocuklara verilen oyuncakların da onların cinsel kimliklerini kazanma sürçlerinde tesirli olduğu düşünülmektedir. Birinci aylardan başlayarak ebeveynler bebeğin cinsiyetine uygun davranmaya itina gösterir. Kız çocuğu bebekler ve oyuncak mesken gibisi oyuncaklarla; erkek çocuğu otomobiller ve savaş oyuncaklarıyla oynatılır. Yani ebeveynler tarafından çocuğun cinsiyetine nazaran oyuncak seçimi yapılır (Baran, 1995; akt. Ünlü, 2012). Bir erkek çocuk oyuncak otomobiliyle oynadığında anne baba keyifli olur, gülümser, çocuğa ilgi gösterir ve genel olarak çocuğun bu seçimi pekiştirilir. Ancak erkek çocuk bir oyuncak bebekle oynamayı seçtiğinde, anne ve babası olumsuz şeyler söyleyebilir ve hatta onu direkt cezalandırabilir, bebeği elinden alıp uzaklaştırabilir. Her iki durumda da çocuk kendi cinsiyetine ilişkin, cinsiyet damgalı oyuncakları seçmeyi öğrenir (Vatandaş, 2007). Meğer oyuncaklarda cinsiyet ayrımı yapılmamalıdır. Oyuncaklar çocuğa ‘kız oyuncağı’ ya da ‘erkek oyuncağı’ olarak etiketlenmiş biçimde tanıtılmamalıdır. Çocuk oyun oynarken kendisine ilişkin yeni bir dünya kurar, bize düşen bu dünyada çocuğu özgür bırakmak olmalıdır.
Kitap ve medya yayınları cinsel kimliğin oluşmasında bir öteki araçtır. Çocukların dinledikleri öyküler, seyrettikleri sinemalar ve televizyon programları cinsel kimlik gelişimlerine büyük katkıda bulunurlar lakin çocukların omurlarındaki beşerler kadar tesirli değillerdir (Aral ve ark., 2000; akt. Ünlü, 2012). Çocukların kitap tercihlerinin de cinsiyete nazaran formlandığı düşünülmektedir. Burada ebeveynlerin dikkat etmesi gereken nokta, tekrar
oyuncaklar üzere masallarda da çocuğun özgür bırakılmasıdır. Kız çocuğunu yalnızca kurtarılmayı bekleyen, bir erkeğin yardımına muhtaç; erkek çocuğunu ise güçlü, asla ağlamayan, hislerini göstermekten kaçınan masal figürlerine yönlendirmek, çocuğun bayan ya da erkek cinsiyetiyle ilgili farklı algılara ulaşmasına sebep olabilir. Çocuğa bayan ya da erkek olmasından evvel bir insan olduğu öğretilmeli ve seçimlerinde özgür bırakılması sağlanmalıdır.
Annenin çalışan bir ebeveyn olmasının da çocuğun cinsiyet kimliği kazanımını etkilediği düşünülmektedir. Çalışan ve çalışmayan anneler, çocuklarına birbirlerinden farklı rol model sunabilir ve farklı çocuk yetiştirme yolları benimseyebilirler (Konuk 2003; akt. Eser, 2008). Annenin duygusal durumu da çalışıp çalışmamasına bağlı olarak değişebilmektedir.
Çalışma durumu anneye memnunluk ya da suçluluk üzere hisler yaşatabilmektedir. Bu da çocuğun annesini model alırken içselleştirdiği davranışları tesirler (Konuk, 2003; akt. Ünlü, 2012). Lakin annenin çalışan bir ebeveyn olması, çocuğuyla kaliteli vakit geçirmesi önünde bir pürüz değildir.
Ailenin erkek çocuk ya da kız çocuk beklentisi de çocuğun cinsiyet kimliği kazanım sürecini etkileyebilmektedir. Çocuğun kız ya da erkek olarak beklenmesi, kız çocuğunun erkek üzere yetiştirilmesine, erkek çocuğunun da kız üzere yetiştirilmesine neden olabilmektedir (Eser, 2008). Böylelikle çocuğun cinsiyetle ilgili şemaları karmaşık bir hal alabilir.
Babanın yokluğu çocuğun cinsiyet kimliği gelişimini etkileyebilen bir öteki faktördür. Babanın cinsiyet gelişiminde kıymetli bir rolü olduğu bilinmektedir. Babanın hayatta olmadığı ya da uzun mühlet meskenden uzak olduğu ailelerde cinsiyet rolüne uygun davranımlarda birtakım aksaklıklar olabilmektedir (Temel ve Aksoy, 2001). Bayan rol modellerinin bol olduğu fakat erkek rol modellerinin olmadığı ya da hudutlu olduğu konutlarda, erkek çocuğu kendi cinsiyet kimliğinden uzaklaşabilmektedir (Alkan, 1992; akt. Ünlü, 2012). Tıpkı biçimde erkek rol modellerinin fazla olduğu ancak bayan rol modellerinin bulunmadığı meskenlerdeki kız çocukları da bu noktada cinsiyet kimliği gelişiminde olumsuz etkilenebilmektedir.
Babanın yahut annenin cinsel rollerinin gerektirdiği halde davranmaması ve kocanın erkeklik anlayışının abartılı olduğu bir konutta bulunmak da cinsiyet kimliği kazanım sürecini etkilemektedir (Alkan, 1992; akt. Eser, 2008). Ebeveynler aile içinde birbirine bedel vermeli ve kendilerini eşit formda ortaya koymalıdır. Çocuklarının kendilerini gözlemlemesine fırsat vermelidir.
Çocukların cinsiyet davranışlarının şekillenmesinde ayrıyeten anne babanın çocuğa karşı tavırları, anne babanın cinsellikle ilgili yaklaşımları, anne babanın boşanmış olması, ailenin dağılmış olması, anne ya da babanın mevti, çocuğun cinsiyet ya da cinsellikle ilgili sorularına verilen karşılıklar, çocuğun nerede ve kiminle uyuduğu üzere faktörler de kıymetlidir (Eser, 2008). Kelamı edilen durumlarda çocuğa sergilenen yanlış haller, çocuğun cinsiyetle ilgili olumsuz şemalar geliştirmesine neden olabilir.