İnsanlık var olduğu günden beri içinde yaşadığı bu Dünya ismi verilen gezegeni anlamaya çalışmış ve bu gaye doğrultusunda pek çok bilim alanı ve alt bilim kolu kurmuştur. Yer kabuğunda neler olup bittiğini tarihi ve bilimsel taraftan araştırarak aydınlatmayı hedefleyen jeoloji yani yer biliminin pek çok alt kolundan biri olan litoloji ya da öteki ismiyle taş bilimi, etrafımızdaki taş ve kayaçları inceleyerek değerli çalışmalar yapar.
Litoloji çalışmaları, taşları ve kayaçları oldukları yerde incelemek üzerine heyetidir. Taşların kimyasal ve fizikî özellikleri incelenerek tarihi bir olay örgüsü simüle edilir ve böylelikle, sıradan bir taşın aslında milyonlarca yıl boyunca neler yaşadığı ortaya çıkarılır. Bu sayede kendi halinde bir taş ya da kayaçtan bile Dünyamızı daha düzgün tanıyacağımız bilgiler elde edilir. Gelin litoloji nedir, neyle ilgilenir gibi merak edilen soruları yakından inceleyelim.
Litoloji nedir, çalışma alanları ve inceledikleri:
Litoloji nedir, ne demek?
Litolojinin çalışma alanları: Litoloji neyle ilgilenir?
Litolojinin incelediği kaya tipleri ve özellikleri
Magmatik
Tortul
Metamorfik
Litolojinin tespit kriterlerinden bazıları
Tanecik yapısı
Mineral yapısı
Renk
Yüzeyi
Litoloji nedir, ne demek?
Litoloji ya da Türkçesi ile taş bilimi; yeryüzünde bulunan taşları ve kayaçları fiziksel özellikleri başta olmak üzere pek çok kriter üzerinden inceleyen bir bilim kısmıdır. Litoloji çalışmalarında taşların rengi, dokusu, tanecik yapısı ve bileşimleri üzere fizikî ve kimyasal yapıları incelenir. Taşların ve kayaçların ziyan görmesini önlemek için litoloji çalışmaları birçok vakit taş ve kayanın bulunduğu alanda taşınmadan yapılır.
Litoloji çalışmaları, tek bir taş ya da kayaç üzerine odaklı çalışmalar yapan petrolojiden farklıdır. Petroloji tek bi taş ya da kayaç üzerinde çalışmalar yapar ve etrafını görmezden gelir. Litoloji ise incelemeler yapmak için kendine bir bölge seçer. Seçilen bölgede bulunan tüm kayaç ve taşlar kimyasal ve fizikî özellikleri bakımından incelenerek kelam konusu bölgenin tarihî süreci simüle edilir.
Litolojinin çalışma alanları: Litoloji neyle ilgilenir?
Litoloji, Türkçe isminden da anlaşılacağı üzere taşlar, kayalar ve kayaçlarla ilgilenir. Üzerinde kimyasal ve fizikî özelliklerini keşfetmek için incelemeler yapılan taşlar, kayalar ve kayaçlar üzerinden hem inceleme yapılan objenin hem de objenin bulunduğu bölgenin tarihi süreç boyunca geçtiği etaplar tespit edilir.
Litoloji incelemeleri sonucu taşların, kayaların ve kayaçların isimlendirmeleri üç temel cins üzerinden yapılır. Yapılan incelemeler sonucu bir obje magmatik, tortul ya da metamorfik olarak isimlendirilir. Temel fizikî incelemeler ya da ayrıntılı kimyasal incelemeler ile hangi sınıfa ilişkin olduğu tespit edilen obje üzerinde sınıfına özel çalışmalar yapılarak öbür bulgulara ulaşılmaya çalışılır.
Litolojinin incelediği kaya cinsleri ve özellikleri:
- Magmatik
- Tortul
- Metamorfik
Magmatik:
Dünyamızın mantosunu oluşturan erimiş gereç magma boyunca oluşmuş olan taşlar, kayalar ve kayaçlar magmatik ya da volkanik olarak isimlendirilirler. Magmatik sınıfında bedellendirilen objeler, içinde gazlar ve sıvılar bulunan erimiş kayalardır. Yerin derinliklerinde bulunan magmanın volkanik patlamalar sonucu yüzeye çıkarak gaz kaybetmesi ve soğuması sonucu oluşurlar.
Volkanik patlamalar dışında da magma, birtakım derin çatlaklarda katılaşma eğilimi gösterir. Daha yavaş olan endojen kökenli bu objeler, magmatik kayaçlar olarak isimlendirilirler. Bileşimleri açısından kıymetlendirmek gerekirse iki tip magmatik kayaçtan bahsetmek mümkün;
- Yüksek oranda silika ile az ölçüde kuvars, demir ve magnezyum içeren asitli magmatik kayaçlar.
- Az ölçüde silika ile yüksek ölçüde demir ve magnezyum içeren ancak kuvars içermeyen bazik magmatik kayaçlar.
Dünya yüzeyinde aslında bulunmakta olan kayaların yaşadığı erozyon sonucu ortaya çıkan taş, kaya ve kayaçlar tortul olarak isimlendirilirler. Yeryüzünde bulunan gereçlerden oluştukları için eksojen kökenlidirler. Kalsiyum, kalker, mineral içeren tortullar çökelme ismi verilen bir süreç sonucunda var olan bir kayadan oluşurlar. Yani aslında esasen vardırlar.
Tortulların oluşmasında çökelme sürecini hızlandıran ya da yavaşlatan suyun, sıcaklık kıymetinin, rüzgarın ve sürüklenmenin büyük kıymeti vardır. Basit üzere görünse bile bu süreç milyonlarca yıl sürmektedir. Dış tesirler ve üst katmanların baskıları sonucu tortullar birikir ve sonunda güçlü bir tektonik hareket ile ortaya çıkarlar. Kireçtaşı, en bilinen tortul örneklerinden bir adedidir.
Metamorfik:
Metamorfik kayaçlar hem biraz magmatik hem de biraz tortuldur lakin aslında ikisi de değildir. Yer kabuğunun derin noktalarında ya da yüzeyde oluşabilirler. Bildiğimiz tortul üzere bir oluşum süreci vardır lakin çok daha yüksek basınca ve çok daha yüksek sıcaklığa maruz kalırlar. Derin bir noktada bulunan metamorfik kayacın oluşum sürecinde magma gazlarından bile kelam etmek mümkün.
Metamorfik kayaç oluşum sürecine bir örnek vermek gerekirse yüzeye çıkan magmanın yüzeyde bulunan bir kaya ile temas etmesini söylemek mümkün. Kontak metamorfizma ve dislokasyon metamorfizma üzere varyantları olan bu çeşidin oluşumuna öbür bir örnek, tektonik plakaların hareketleri sırasında tortulların ve magmatik kayaçların maruz kaldığı basınçtır. Bu basınç sonucunda da metamorfik kayaçlar ortaya çıkmaktadır.
Litolojinin tespit kriterlerinden kimileri:
- Tanecik yapısı
- Mineral yapısı
- Renk
- Yüzeyi
Tanecik yapısı:
Metamorfik ve magmatik kayaçların tanecik yapısı son derece değerlidir zira bu yapı, kayacın soğuma sürecini anlatan en değerli bulgudur. Büyük taneciklerden meydana gelen bir kayaç magmatik yapıdayken az tanecikli kayaç magmatik olsa bile oluşum süreci bakımından ayrılır. Benzeri bir durum tek mineralden oluşan kayaların tane boyutlarında da karşımıza çıkar.
Mineral yapısı:
Mineraloji olarak da isimlendirilen kayaçların mineral yapısı, bazen basit el merceği kullanılarak tespit edilebilecek kadar büyük yapılar olarak karşımıza çıkabilir. Mineral yapısı direkt olarak kayanın oluşum sürecinde geçirdiği evreleri bize gösterir. Damarlı mineral yapısı ya da tanecikli mineral yapısı üzere farklı yapılar da bu sürecin anlaşılmasını sağlar.
Renk:
Litoloji, en temel fizikî özelliklere bakarak bile kimi temel tespitler yapabilir. Bunların başında ise renk gelmektedir. İnceleme yapan bilim insanı sırf taşın, kayacın ya da kayacın dış kabuğunun rengine bakarak bile temel sınıflandırma yapabilir. Elbette onu oluşturan kesimlerin renkleri de son derece değerlidir.
Yüzeyi:
Bir taşın, kayanın ya da kayacın yüzey yapısı, onun oluşum süreci hakkında en temel bilgileri saklamaktadır. Örneğin tabakalanma olarak isimlendirilen bir yüzey yapısı, sedimanter kayaçların tipik bir özelliğidir. Tekrar bir örnek vermek gerekirse metamorfik kayaçlar birçok vakit epeyce düz ve doğrusal yapıda bir yüzeye sahiptirler.
Jeolojinin en kıymetli alt bilim kısımlarından biri olarak kabul edilen litoloji ya da Türkçesi ile taş bilimi nedir, neyle ilgilenir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve mevzu hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Bu çeşit sıra dışı bilim kolları hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.