Dağların Oluşumu
Dağlar Nasıl Oluşmuştur
Dış kuvvetler aşındırma sonucu kopardıkları maddeleri sürükleyerek okyanus, deniz ve göl çanakları gibi çukurluklarda biriktirirler Milyonlarca sene her tarafında aralıksız bu olay ardından kalınlığı binlerce metreyi bulan kalın bir tortul tabakası oluşur Bu tortul tabakalarının yer aldığı fazla geniş alanlı derin deniz çukurluklarına jeosenklinal denir
Kıvrılma: Kıtaların yer değiştirmesiyle jeosenklinaller yüksek basınca uğrarlar Eğer bunlar elastik yapıda ise kıvrılırlar ve kıvrımlı dağlar meydana kazanç Bu oluşan kıvrımlar kubbe şeklinde ise antiklinal, çukur yapıda ise senklinal adı verilir
Avrupa ’da alp, Asya ’da Himalaya dağ sırası böyle oluşmuştur
Kırılma:
Jeosenklinallerde, bağlı basınçlara uğrama sonucu her zaman kıvrılma olmaz Ara Sıra katman kıvrılamayacak değin sert yapıdadır Bu durumda kırılmalar meydana kazanç Bu kırıklar her tarafında bir kısım yer, tamamen yükselirken bazı kısımlar da alçakta kalır veya çöker Kırık yerlere fay adı verilir İki kırık boyunca yanlardaki bloklar çöker de ortadaki blok yüksekte kalırsa buna horst, ortadaki blok çökerse buna da graben denir
Dünyanın en uzun kırık hattı, yaklaşık 5 bin km uzunluğundaki doğu Afrika grabenidir Bu grabenin kuzey ucu Kahramanmaraş ’a dek devam eder
Türkiye ’de Dağ Oluşumu Haraketleri:
Türkiye ’de kıvrım dağları kuzeyde ve güneyde iki kuşak halinde uzanır Bu dağlar yüksek dağhimalaya kıvrım sisteminin birer kolu yükseklikleri kimi yerde 1500 m Den, kimi yerde ise 3500 m den fazladır Kuzeyde, kuzey Anadolu dağları, güneyde toros dağları adını alır
Yüksek Dağ orojenezi esnasında yurdumuzdaki esnek yapılı olmayan tortulanma alanları kırılmalara uğramış yer yer çökmeler ve yükselmelerle birçok dağ ve çukur bölge meydana gelmiştir Eğe bölgesinde bakırçay, menderes ve Gediz ovaları ile akdenizdeki Hatay çukurluğu birer GRABEN, kozak dağı, yund dağı, bozdağlar, açık fikirli dağları ve menteşe dağları birer horst ’tur
Volkanizma:
Mağmanın, yerkabunun güçsüz yerlerinden (kırık, çatlak vb) yeryüzüne çıkmasıyla volkanizma olayları meydana kazanç
Volkanik olaylarla katı, akıcı ve gaz elde etmek üzere dağıtılmış maddeler yeryüzüne çıkarmaktadır Volkanlardan çıkan katı maddeler tüf ya da volkan bombasıdır Değişken maddeler lav olarak adlandırılır Keza değişik gazlar da volkanizma ile yeryüzüne çıkar
Fazla akan lavlar püskürten volkanlarda, bu lavlar geniş bir alana yayıldıklarından, volkan konisi yayvan (tabla) şekilde olur Güneydoğu anadolu ’aki Karacadağ volkanı böyledir
Lavların çok akıcı olmadığı volkanlarda ise volkan konisi dikey ve yüksek olur Yurdumuzdaki ağrı, Erciyeş, hasan dağı, nemrut volkanları gibi
Kül, kum, çakıl vb maddelerin püskürmesiyle de tüf konileri oluşmaktadır Ege Bölgesi ’nde Kula Yöresi ve Konya ’da Karapınar çevresindeki koniler bu oluşumlara örnektir
Volkanizmayla oluşan yerşekilleri şunlardır:
Volkan konisi: volkanik etkinlik sırasında çıkan katı ve değişken materyallerin tekrar tekrar birikmesiyle oluşan koniye aynı kabartılardır Tek dağların büyük kısmı birer volkan konisidir Sızı, süphan, Erciyes vb dağlar bu türdendir
Krater: volkanik patlama esnasında oluşan, volkanik dağların üst kısımlarındaki çukurlulardır Bu çukurluklar ara sıra sularla dolarak yanardağ ağzı göllerini oluşturmaktadırlar
Kaldera: kraterlerin, patlama ya da çökmelerle fazla genişlemiş şeklidir Kalderaların diplerinde de göller oluşabilmektedir Nemrut gölü bunlardır
Maar: volkanik düzlüklerde patlama sonucu oluşan çukurluklardır Çapları birkaç yüz metre ile birkaç kilometre aralarında değişen, daire ya da oval biçimdeki çanaklardır Bu çanakların da bazıları sularla dolarak göl haline gelmektedir Konya karapınardaki Acıgöl ve meke tuzlası bu türdendir
Katılaşım kayaları ve volkanik set gölleri de volkanizma sonucu oluşur
Yeryüzünde 500 ’e yakın etkin volkan vardır Bu etkili volkanların üste ikisi büyük okyanus çevresinde, genç kıvrımlı dağların bulunduğu yerlerde sıralanmıştır Bu özelliğinden dolayı büyük okyanus kıyalarına “Pasifik ateş çemberi denilmektedir Geri kalan etkin volkanlar atlas okyanusunda Akdeniz ülkelerinde ve Doğu Afrikadadır *
Dağlar Nasıl Oluşmuştur
Dış kuvvetler aşındırma sonucu kopardıkları maddeleri sürükleyerek okyanus, deniz ve göl çanakları gibi çukurluklarda biriktirirler Milyonlarca sene her tarafında aralıksız bu olay ardından kalınlığı binlerce metreyi bulan kalın bir tortul tabakası oluşur Bu tortul tabakalarının yer aldığı fazla geniş alanlı derin deniz çukurluklarına jeosenklinal denir
Kıvrılma: Kıtaların yer değiştirmesiyle jeosenklinaller yüksek basınca uğrarlar Eğer bunlar elastik yapıda ise kıvrılırlar ve kıvrımlı dağlar meydana kazanç Bu oluşan kıvrımlar kubbe şeklinde ise antiklinal, çukur yapıda ise senklinal adı verilir
Avrupa ’da alp, Asya ’da Himalaya dağ sırası böyle oluşmuştur
Kırılma:
Jeosenklinallerde, bağlı basınçlara uğrama sonucu her zaman kıvrılma olmaz Ara Sıra katman kıvrılamayacak değin sert yapıdadır Bu durumda kırılmalar meydana kazanç Bu kırıklar her tarafında bir kısım yer, tamamen yükselirken bazı kısımlar da alçakta kalır veya çöker Kırık yerlere fay adı verilir İki kırık boyunca yanlardaki bloklar çöker de ortadaki blok yüksekte kalırsa buna horst, ortadaki blok çökerse buna da graben denir
Dünyanın en uzun kırık hattı, yaklaşık 5 bin km uzunluğundaki doğu Afrika grabenidir Bu grabenin kuzey ucu Kahramanmaraş ’a dek devam eder
Türkiye ’de Dağ Oluşumu Haraketleri:
Türkiye ’de kıvrım dağları kuzeyde ve güneyde iki kuşak halinde uzanır Bu dağlar yüksek dağhimalaya kıvrım sisteminin birer kolu yükseklikleri kimi yerde 1500 m Den, kimi yerde ise 3500 m den fazladır Kuzeyde, kuzey Anadolu dağları, güneyde toros dağları adını alır
Yüksek Dağ orojenezi esnasında yurdumuzdaki esnek yapılı olmayan tortulanma alanları kırılmalara uğramış yer yer çökmeler ve yükselmelerle birçok dağ ve çukur bölge meydana gelmiştir Eğe bölgesinde bakırçay, menderes ve Gediz ovaları ile akdenizdeki Hatay çukurluğu birer GRABEN, kozak dağı, yund dağı, bozdağlar, açık fikirli dağları ve menteşe dağları birer horst ’tur
Volkanizma:
Mağmanın, yerkabunun güçsüz yerlerinden (kırık, çatlak vb) yeryüzüne çıkmasıyla volkanizma olayları meydana kazanç
Volkanik olaylarla katı, akıcı ve gaz elde etmek üzere dağıtılmış maddeler yeryüzüne çıkarmaktadır Volkanlardan çıkan katı maddeler tüf ya da volkan bombasıdır Değişken maddeler lav olarak adlandırılır Keza değişik gazlar da volkanizma ile yeryüzüne çıkar
Fazla akan lavlar püskürten volkanlarda, bu lavlar geniş bir alana yayıldıklarından, volkan konisi yayvan (tabla) şekilde olur Güneydoğu anadolu ’aki Karacadağ volkanı böyledir
Lavların çok akıcı olmadığı volkanlarda ise volkan konisi dikey ve yüksek olur Yurdumuzdaki ağrı, Erciyeş, hasan dağı, nemrut volkanları gibi
Kül, kum, çakıl vb maddelerin püskürmesiyle de tüf konileri oluşmaktadır Ege Bölgesi ’nde Kula Yöresi ve Konya ’da Karapınar çevresindeki koniler bu oluşumlara örnektir
Volkanizmayla oluşan yerşekilleri şunlardır:
Volkan konisi: volkanik etkinlik sırasında çıkan katı ve değişken materyallerin tekrar tekrar birikmesiyle oluşan koniye aynı kabartılardır Tek dağların büyük kısmı birer volkan konisidir Sızı, süphan, Erciyes vb dağlar bu türdendir
Krater: volkanik patlama esnasında oluşan, volkanik dağların üst kısımlarındaki çukurlulardır Bu çukurluklar ara sıra sularla dolarak yanardağ ağzı göllerini oluşturmaktadırlar
Kaldera: kraterlerin, patlama ya da çökmelerle fazla genişlemiş şeklidir Kalderaların diplerinde de göller oluşabilmektedir Nemrut gölü bunlardır
Maar: volkanik düzlüklerde patlama sonucu oluşan çukurluklardır Çapları birkaç yüz metre ile birkaç kilometre aralarında değişen, daire ya da oval biçimdeki çanaklardır Bu çanakların da bazıları sularla dolarak göl haline gelmektedir Konya karapınardaki Acıgöl ve meke tuzlası bu türdendir
Katılaşım kayaları ve volkanik set gölleri de volkanizma sonucu oluşur
Yeryüzünde 500 ’e yakın etkin volkan vardır Bu etkili volkanların üste ikisi büyük okyanus çevresinde, genç kıvrımlı dağların bulunduğu yerlerde sıralanmıştır Bu özelliğinden dolayı büyük okyanus kıyalarına “Pasifik ateş çemberi denilmektedir Geri kalan etkin volkanlar atlas okyanusunda Akdeniz ülkelerinde ve Doğu Afrikadadır *