Türkçe’de bunama demektir. Unutkanlıkla birlikte becerilerde gerileme, konuşma bozuklukları ve huy değişiklikleri görülür.
Bunama neden olur?
Yaşla birlikte bütün organlarda bozulmalar meydana gelir. Beyin de yaşlanır ve çeşitli nedenlerle yıpranır.
Kaç tür bunama vardır?
Başlıca üç tür bunama vardır. Bu üç tür bunama sıklıkla bir arada görülür.
Bunama denilince ilk akla gelen Alzheimer Bunamasıdır. Genellikle 70’li yaşlarda unutkanlıkla başlar. Nedeni tam olarak bilinmemektedir ama beyin hücrelerinin bir kısmı öncelikle etkilenir. İlk etkilenen bu hücreler, çalışmasını sürdürmesi için asetil-kolin denilen iletici bir maddeye ihtiyaç duyar. Bunamada kullanılan ilaçlar ilk olarak bu maddeyi takviye eder.
İkinci en sık görülen bunama türü damarsal bunamadır. Damarsal bunamaya serebro vasküler demans denir. Yaş ilerledikçe damarlar da yaşlanır ve damar sertliği veya damar kireçlenmesi denilen bir durum ortaya çıkar. Tüm vücuttaki damarlar etkilenir ama kalp ve beyin damarlarında görülen tıkanıklıklar hemen belirti verir. Damar sertliğine neden olan yüksek tansiyon, şeker hastalığı, kan yağlarında yükseklik ve sigara damarsal bunama riskini artırır. Beyni besleyen damarların sertleşmesi sonucu beyindeki hücreler ölmeye başlar. Bazen bu tıkanıklıklar aniden gelişerek felç ya da inmeye neden olur. Sinsi gelişen damar tıkanıkları ise daha sık görülür ve yavaş yavaş bunamaya yol açar.
Üçüncü sıradaki bunama Levy Cisimcikli Bunama olarak bilinir. Parkinson Hastalığına benzeyen belirtilerle başlar ve unutkanlık eklenir. Bazen ilk görülen belirtiler huy değişiklikleri ve uygunsuz davranışlardır. Hastanın yürümesi de bozulur ve sık sık düşmeye başlar.
Alzheimer Bunaması veya Levy Cisimcikli Bunama sıklıkla damarsal bunama ile birlikte görülür.
Bunama önlenebilir mi?
Bunamayı geciktirmek mümkün olabilir. Ancak bu rahatsızlıkta da genler önemlidir. Özellikle Alzheimer ve Levy Cisimcikli Bunamada soyaçekim daha önemlidir. Damar sertliğinin önlenmesi tüm bunamalar için önemlidir. Bu nedenle düzenli spor, fazla kilodan kaçınma, sigara kullanmama ve şeker hastalığı ya da yüksek tansiyonun tedavi edilmesi her türlü bunama için koruyucu olabilir.
Bunların dışında düzenli egzersiz yapmanın beyinde yeni hücre oluşmasını artırdığı bilinmektedir. Yeni bir dil öğrenme, müzik aleti çalma veya dans öğrenme gibi beceriler de bunamayı geciktirmede yardımcı olur. Daha uzun süre okul hayatı olan kişilerin daha geç bunamayla karşılaştıkları bilinmektedir.
Unutkanlığım var, bunadım mı?
Hatırlamamız gereken çok sayıda şifre, tanıdığımız çok sayıda insan, bulmamız gereken karmaşık ve kalabalık yollar bundan yüz yıl önce yoktu. Hayat daha sakindi ve aklımızda tutmamız gereken daha az şey vardı. Günümüzde hayatın çok hızlı olması, hatırlamamız gereken bilgilerin fazla olması ve stresli yaşam unutkanlığa neden olmaktadır. Bu türden bir unutkanlık bunama demek değildir.
Bununla birlikte unutkanlık ileri yaşlarda bunamanın sıklıkla ilk belirtisidir. 65 yaş üzerinde unutkanlığı olan kişilerin bir psikiyatri ya da nöroloji uzmanıyla görüşmesi unutkanlığın nedenini anlamak için uygun olacaktır.
Bunama nasıl anlaşılır?
İlerlemiş olan bunamayı tanımak kolaydır çünkü ileri derecede bir unutkanlık vardır.
Bunamayı erken evrede tanımak daha zordur. İlk olarak unutkanlığa yol açabilecek nedenleri araştırmak gerekir. Tiroid hormonlarına bakılarak guatr hastalığı olup olmadığı araştırılmalıdır. Vitamin eksiklikleri, kalp hastalıkları veya beyin tümörleri de bunamaya benzer bir görüntü oluşturabilir. Bunamadan şüphe edilmesi durumunda kan tahlili ve beyin görüntüleme ile bir araştırma yapılmalıdır. Eğer bu durumlardan birisi varsa tedavi ile unutkanlık düzelebilir çünkü bu tür durumlar gerçek bunama değildir.
Depresyon veya kaygı da bunamaya benzer görüntü verebilir. Depresyon ve kaygı halinin tedavi edilmesi durumunda unutkanlık da azalacaktır. Bu tür durumlar da gerçek bunama değildir.
Bazı durumlarda ise depresyon, kaygı, huzursuzluk ve gerginlik unutkanlıkla birlikte bunamanın ilk belirtisi de olabilir. Böyle bir şüphe varsa hastaya tedavi başlanarak uzun dönemde karar vermek daha doğru olacaktır.
Beyin filminden bunama anlaşılır mı?
Bunamanın ilk dönemlerinde Alzheimer Bunamasını anlamak çok güçtür. Hastalık ilerledikçe beyinin iç bölgelerinde değişiklikler görülmeye başlar. Hastalığın ağırlaştıkça beyinde küçülme gözlenir.
Damarsal bunamada ise beyin küçülmese de beyindeki damar tıkanıklıkları ve beslenme bozuklukları beyin MR’ı ile saptanabilir.
Bunama için bir test var mı?
Bunama tanısını koymak için test şart değildir. Hastalığın ileri evrelerinde unutkanlığın ağırlığı zaten tanı koymaya çoğunlukla yeterli olur. Yine de hastalığın seyrini izlemek için çeşitli testler yapılabilir.
Hastalığın erken evresinde bunamayı tanıyacak testler rutin olarak uygulanmamaktadır. Bilimsel araştırma amacıyla Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Bölümündeki SoCAT laboratuarında Alzheimer ile ilgili ileri testler yapılmaktadır. SoCAT laboratuarında yapılan testler tüm dünyada şu anda yapılan en ileri testlerdir ancak bilimsel araştırma amacıyla uygulanmaktadır.
Bunama nasıl tedavi edilir?
Bunamada öncelik asetil-kolin maddesinin yetersizliğini azaltmaya yöneliktir. Bu amaçla asetil-kolin esteraz inhibitörleri olarak bilinen ilaçlara başlanır. Bunamayı durdurmak bugünkü tedavilerle mümkün değildir ve beyin her geçen gün yıpranmaktadır. Bu nedenle yıpranmayı da geciktirmek amacıyla memantin isimli koruyucu bir ilaç da tedaviye eklenir.
Hastada bazı durumlarda huy değişiklikleri, huzursuzluk ve uygunsuz davranışlar da görülür. Bu durumda tedaviye anti-depresan ilaçlar eklenir. Anti-depresan ilaçlar hastayı uyutmak ya da uyuşturmak amacıyla verilmez ve hastanın depresyonda olması da gerekmez. Bu tür ilaçlar bunamadaki uygunsuz davranışları özel bir mekanizma ile engelleyebilmektedir.
Bunaması olan yaşlılar için nasıl önlemler alınmalıdır?
Bunama tedavi edilebilir bir durum değildir ve her geçen gün hastanın durumu kötüye gider. Bu nedenle hastanın hayatını kolaylaştıracak önlemler vakit kaybetmeden alınmalıdır.
Unutkanlık nedeniyle hasta kaybolabilir. Kaybolması durumunda bulunabilmesi için sürekli giydiği kıyafetlerine kimlik bilgileri ve yakınlarının telefon numarasını yazmak yararlı olur.
Bunama başlayan kişiler yaşadıkları ortam değişince huzursuz olurlar ve hastalıkları daha hızlı ilerleyebilir. Bu nedenle ev değişiklikleri veya seyahatlerden mümkün olduğunca uzak durmak yararlıdır. Benzer şekilde bunama hastasına bakan kişiler de sık sık değişmemelidir. Bu tür değişiklikler kafa karışıklığı ve huzursuzluğa neden olur.
Bunamanın ilerleyen dönemlerinde tuvalet ve banyoyu karıştırma görülebilir. Hasta tuvaletin yerini unuttuğu için ihtiyacını uygunsuz bir yerde görebilir. Temizliğini sağlayamadığı için kolaylıkla hastalanabilir. Önlem olarak büyük harflerle tuvalet ve banyo kapılarına yazılar asılması uygun olur. Balkon ve sokak kapıları da kilitli tutularak kayıp ya da düşmelere karşı önlem alınmalıdır.
Yaralanması durumunda farkında olmayacağı için yaraları mikrop kapabilir. Bu nedenle sık sık vücudu kontrol edilmeli ve temizlenmelidir.
Bunamanın ilerleyen dönemlerinde yenmeyecek şeyler, bozuk veya kirli gıdaları yeme nedeniyle zehirlenmeler görülebileceğinden hastanın tuvalet ve çöpe erişimine dikkat edilmesi gerekir.
Bunaması olan hastanın yakınlarına öneriler nelerdir?
Bunaması olanlara bakan kişilerin çok büyük bir kısmında depresyon görülür. Bakımı üstlenen kişinin üzerindeki yükün paylaşılması ve nefes alma imkanı sağlanması gerekir. Bakımı üstlenen kişinin düzenli spor yapmak üzere dışarıda zaman geçirmesi, beslenmesine dikkat etmesi ve depresyon belirtileri varsa tedavi için başvurması önerilir.