deyim ornekleri
deyim ne demek
deyimler hakkında bilgi
deyim ne demektir
Coğunlukla gercek anlamından ayrı bir anlam taşıyan, en az iki sozcukten oluşan kalıplaşmış soz ya da sozcuk gruplarıeşTabir Genellikle gercek anlamından az cok ayrı bir anlamı olan, ilgi cekici bir anlatımı bulunan, ifadeyi daha zengin kılan, iki veya daha fazla kelimeden meydana gelen, kalıplaşmış soz topluluklarına deyim (tabir)denir
Deyimlerin Ozu:
Genellikle gercek anlamından sıyrılarak başka bir anlama burunurler:
“Dilinde tuy bitmek, “El ağzı ile kuş tutmak gibi
Kimi deyimlerde, asıl anlamlarından tamamıyla sıyrılmazlar Yerine gore asıl anlamından da alınabilir, daha başka bir anlama da gelebilir Bunu cumle icindeki kullanılış şeklinden anlarız
Orneğin “Baltayı taşa vurmak deyimiyle ilgili olarak: Gercekten de bir balta taşa vurulabilir; bu soz asıl anlamından ayrı olarak “ağzından dokunaklı, incitici bir laf kacırmak gibi mecazlı bir anlama da gelebilir Bunu cumle icinde sozlerin gelişinden anlarız
“Kırk yıllık oduncu, baltasını taşa vurmasın mı?
“Kendini bilmezin biri baltayı oyle bir taşa vurdu ki
“Baltayı taşa vurmak deyimi, birinci cumlede gercek; ikinci cumlede ise mecazi anlamında kullanılmıştır
Kimi deyimler de, sadece kendi sozluk anlamlarında (gercek, asıl anlamında) kullanılır, başka bir anlam taşımazlar
Ornek: “Hem suclu hem guclu
“İyiye iyi, kotuye kotu demek
Sozdizimi:
Deyimler, sozdizimi bakımından uc grupta ele alınabilir:
1) Sonları bir mastarla (makmek) biten deyimler:
İğne ile kuyu kazmak
Cam devirmek
2) Cumle şekline deyimler:
Ağzını bıcak acmıyor
Kaleminden kan damlıyor
Dostlar alışverişte gorsun
3) Yukarıdaki iki ture de girmeyen, daha cok birleşik sozcuklere benzeyen deyimler:
İlk gozağrısı Bağrı yanık
Kaşla goz arasında Bir icim su
Kalıpların Ozelliği:
Deyimler kalıplaşmış sozlerdir Şekli, sozdizimi, sozcukleri değiştirilemez Orneğin, “Yok devenin başı deyimi “Devenin başı yok bicimine sokulamaz Yine “Kırdığı ceviz kırkı gecti yerine, bir sozcuğu değiştirilerek “kırdığı fındık kırkı gecti denilemez
Deyimler kalıplaşmış olmakla beraber, bazı deyimlerin kalıpları busbutun donmuş sayılmaz Sonları bir mastarla bağlananlarla, cumle biciminde olan bazı deyimler, birleşik fiiller gibi cekilebilir Cekimi gore de zamirleri değişir, sozcukleri değişmez Orneğin, “gozden duşmek deyimi: “Gozden duştum, gozden duştun, gozden duştu; gozden duştuk, gozden duştunuz, gozden duştuler şeklinde cekilir
Kalıpları busbutun donmuş sayılan ya da tarihi bir anekdota bağlı bulunan deyimler kesinlikle cekime gelmez; “eski camlar bardak oldu gibi
Coğunlukla fiil olarak (mslvakit almak) gorulen deyimler, zaman zaman sıfat (msl Kabak kafalı), zarf (msloğle uzeri) bicimlerinde; bazen de soru cumlesi (mslne dese beğenirsin?) ve unlem cumlesi (msl Vay anam vay) bicimlerinde gorunurler
Deyimlerin Başka Verimlerle İlişkileri:
Deyimler, cok kez, başka turlu halk verimlerine ve daha başka anlatım araclarına karıştırılır; atasozlerine, birleşik sozcuklere, Turkce terimlere ve argo denilen sozlere
Bir karşılaştırma yapacak olursak:
Atasozleri, az sozcukle cok şey anlatan ozlu sozlerdir Anlattıkları denenmiş, doğruluğuna inanılmış dustur (genel kural, kaide) niteliğindedirler
Deyimler ise, kalıplaşmış anlatım araclarıdır Cumle şeklinde olanlar bile bir anlam butunluğu taşımaz Asıl anlamlarını icinde bulundukları cumleden alırlar; aldıkları anlam da değişmez bir kural niteliğinde değildir Orneğin:
Denize duşen yılana sarılır (Atasozu)
Dort yanı deniz kesildi (Deyim)
Her iki sozde bir caresizliği belirtiyor Ancak birinci soz inanılmış, benimsenmiş bir duşunce, değişmez bir kural İkinci soz ise, bir anlam butunluğu taşımıyor Ancak şoyle bir cumle icinde: “Varını yoğunu kaybedince dort yanı deniz kesildi, tutunacak bir dal bulamadı denilirse, bir caresizlik anlamı ortaya cıkıyor ama, bu da değişmez bir kaide değil; varını yoğunu kaybeden herkesin dort yanı deniz kesilmez ki Tutunacak bir el, tutunacak bir dal bulanlar da olur O halde bu bir deyimdir
Deyimleri oteki anlatım araclarından da ayırabiliriz:
Deyimler, terimlere benzer Terimler, anlamları daraltılmış bilimsel sozlerdir Deyimler ise, anlamları genişletilmiş mecazlı sozlerdir ve en az iki sozcukten meydana gelirler
Deyimler argoya da benzemez Argo (bkz), halkın geneli tarafından kullanılmayan, yalnızca belli cevrelerin kullandıkları, genel dilden ayrı, bir ceşit kulhanbeyi ağzıdır Deyimler ise, toplumun geneline mal olmuş, halk yapısı soz gruplarıdır
Bu bakımdan: Diktorgen terimdir; cızlamı cekmek argodur; deyim değildir
Deyimler,dort gramer yapısından oluşmaktadır:
1 Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına gore dikkate alınarak
2 Bileşil fiillerin kendisinden once gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle
3 İsmin fiile hakim oluşuyla
4 Her iki oğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir
Deyimlerin ana karakterini anlamak icin cumle icindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekirYukarıda sıralanan nitelikler goz onune alınarak,deyimlerin gruplandırılması şoyle yapılabilir:
1ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:
a Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
Ornek: Ayran budalası
b Bir hukum ifade edip atasozu değerine ulaşanlar:
Ornek: Atı alan Uskudar'ı gecti
c Hikaye karakteri gosterenler:
Ornek: Hoppala
d Fiilin hakim olduğu deyimler:
Ornek: Akıldan yana zuğurt olmak
2HİKAYE DEYİMLERİ:
a Tasviri mahiyette olanlar:
Ornek: Adet yerini bulsun
b Dua mahiyetinde olanlar:
Ornek: Bereket versin
c Hitap olarak kullanılanlar
Ornek: Ayol
d Uzuntuyu,eseflenmeyi ifade edenler:
Ornek: Ah aksi şeytan
e Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
Ornek: Ha,ne diyordum
fTeselli mahiyetinde kullanılanlar:
Ornek: Adam sen de
3TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER:
a Tasviri olanlar:
Ornek: Kuyu anası
b Fiilin hakim olduğu deyimler:
Ornek: Alcak gonullu olmak
4MUBALAĞA DEYİMLERİ:
a Tasviri mahiyette olanlar:
Ornek: Ağzı acık kalmak
b Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
Ornek: Dananın kuyruğunu koparmak
c Kucumseme,tahkir ve ihtar unsurlarını icine alanlar:
Ornek: Yureğinde dağ acılmak
5DUA DEYİMLERİ:
a Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
Ornek: Allah bir arada kocatsın
b Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
Ornek: Nemrut'un ateşini Hzİbrahim'e gulzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin
c İstihza yollu soylenen ve dalkavukluk ceşnisi ile bulunan deyimler:
Ornek: Allah akıl versin,cok yaşa
d Allah'a şukur anlamında yapılan deyimler:
Ornek: Hamdolsun,bin şukur
e Buyu,tılsım bozmak veya yapmak icin kullanılan deyimler:
Ornek: Uzerliksin hevasın,her dertlere devasın
6İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:
a Saray cevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk icin kullanılan deyimler:
Ornek: Devletli,efendizadem
b Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
Ornek: A canım,canımın ici,ciğerimin koşesi,elmasım
c Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir icin kullanılanlar:
Ornek: Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı
d Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa soylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
Ornek: Keremin arpa tarlası gibi yanmak
e Aşırı bir alcakgonulluluk veya kendini kucultmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
Ornek: Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah omurler versin
7BEDDUALAR:
a Uzuvlar uzerine yapılan beddualar:
Ornek: Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun
b Soyut anlam taşıyanlar:
Ornek: Adı batsın,Aklı kurusun
c Vasıtala Beddualar:
Ornek: Ziftin pekini ye
d Alay yollu beddualar:
Ornek: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gozun bir delikten fırlasın
8İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:
a Tek kelimeden ibaret olanlar:
oravul,yıkıl vb
b Soyut anlam taşıyanlar:
Ornek: Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm
c Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
Ornek: Ağzını duzelt,dilini tut
d Vasıtalı ihtarlar:
Ornek: Eşek sudan gelinceye kadar dovmek
9KUFUR VE HAKARET DEYİMLERİ:
a Tek kelime halinde olan,icinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan kufur ve hakaret deyimleri:
Ornek: Alık,balkabağı,marsık,kınamsık
b Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
Ornek: Zıbarmak,kudurtmak
c Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
orBoyundan buyuk işe kalkışmak
d Tasvir unsuru hakim olanlar:
Ornek: Ayran budalası,duz taban,cenesi duşuk
e Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır kufur ve hakaret deyimleri:
Ornek: Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,kopoğlu vb
10SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER:
Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler Bunlarda amac,tasvir ettikleri semantik manadırSoz konusu ses taklidi bir kelimeyle acıklanır
Ornek: Bıcı bıcı yapmak
deyim ne demek
deyimler hakkında bilgi
deyim ne demektir
Coğunlukla gercek anlamından ayrı bir anlam taşıyan, en az iki sozcukten oluşan kalıplaşmış soz ya da sozcuk gruplarıeşTabir Genellikle gercek anlamından az cok ayrı bir anlamı olan, ilgi cekici bir anlatımı bulunan, ifadeyi daha zengin kılan, iki veya daha fazla kelimeden meydana gelen, kalıplaşmış soz topluluklarına deyim (tabir)denir
Deyimlerin Ozu:
Genellikle gercek anlamından sıyrılarak başka bir anlama burunurler:
“Dilinde tuy bitmek, “El ağzı ile kuş tutmak gibi
Kimi deyimlerde, asıl anlamlarından tamamıyla sıyrılmazlar Yerine gore asıl anlamından da alınabilir, daha başka bir anlama da gelebilir Bunu cumle icindeki kullanılış şeklinden anlarız
Orneğin “Baltayı taşa vurmak deyimiyle ilgili olarak: Gercekten de bir balta taşa vurulabilir; bu soz asıl anlamından ayrı olarak “ağzından dokunaklı, incitici bir laf kacırmak gibi mecazlı bir anlama da gelebilir Bunu cumle icinde sozlerin gelişinden anlarız
“Kırk yıllık oduncu, baltasını taşa vurmasın mı?
“Kendini bilmezin biri baltayı oyle bir taşa vurdu ki
“Baltayı taşa vurmak deyimi, birinci cumlede gercek; ikinci cumlede ise mecazi anlamında kullanılmıştır
Kimi deyimler de, sadece kendi sozluk anlamlarında (gercek, asıl anlamında) kullanılır, başka bir anlam taşımazlar
Ornek: “Hem suclu hem guclu
“İyiye iyi, kotuye kotu demek
Sozdizimi:
Deyimler, sozdizimi bakımından uc grupta ele alınabilir:
1) Sonları bir mastarla (makmek) biten deyimler:
İğne ile kuyu kazmak
Cam devirmek
2) Cumle şekline deyimler:
Ağzını bıcak acmıyor
Kaleminden kan damlıyor
Dostlar alışverişte gorsun
3) Yukarıdaki iki ture de girmeyen, daha cok birleşik sozcuklere benzeyen deyimler:
İlk gozağrısı Bağrı yanık
Kaşla goz arasında Bir icim su
Kalıpların Ozelliği:
Deyimler kalıplaşmış sozlerdir Şekli, sozdizimi, sozcukleri değiştirilemez Orneğin, “Yok devenin başı deyimi “Devenin başı yok bicimine sokulamaz Yine “Kırdığı ceviz kırkı gecti yerine, bir sozcuğu değiştirilerek “kırdığı fındık kırkı gecti denilemez
Deyimler kalıplaşmış olmakla beraber, bazı deyimlerin kalıpları busbutun donmuş sayılmaz Sonları bir mastarla bağlananlarla, cumle biciminde olan bazı deyimler, birleşik fiiller gibi cekilebilir Cekimi gore de zamirleri değişir, sozcukleri değişmez Orneğin, “gozden duşmek deyimi: “Gozden duştum, gozden duştun, gozden duştu; gozden duştuk, gozden duştunuz, gozden duştuler şeklinde cekilir
Kalıpları busbutun donmuş sayılan ya da tarihi bir anekdota bağlı bulunan deyimler kesinlikle cekime gelmez; “eski camlar bardak oldu gibi
Coğunlukla fiil olarak (mslvakit almak) gorulen deyimler, zaman zaman sıfat (msl Kabak kafalı), zarf (msloğle uzeri) bicimlerinde; bazen de soru cumlesi (mslne dese beğenirsin?) ve unlem cumlesi (msl Vay anam vay) bicimlerinde gorunurler
Deyimlerin Başka Verimlerle İlişkileri:
Deyimler, cok kez, başka turlu halk verimlerine ve daha başka anlatım araclarına karıştırılır; atasozlerine, birleşik sozcuklere, Turkce terimlere ve argo denilen sozlere
Bir karşılaştırma yapacak olursak:
Atasozleri, az sozcukle cok şey anlatan ozlu sozlerdir Anlattıkları denenmiş, doğruluğuna inanılmış dustur (genel kural, kaide) niteliğindedirler
Deyimler ise, kalıplaşmış anlatım araclarıdır Cumle şeklinde olanlar bile bir anlam butunluğu taşımaz Asıl anlamlarını icinde bulundukları cumleden alırlar; aldıkları anlam da değişmez bir kural niteliğinde değildir Orneğin:
Denize duşen yılana sarılır (Atasozu)
Dort yanı deniz kesildi (Deyim)
Her iki sozde bir caresizliği belirtiyor Ancak birinci soz inanılmış, benimsenmiş bir duşunce, değişmez bir kural İkinci soz ise, bir anlam butunluğu taşımıyor Ancak şoyle bir cumle icinde: “Varını yoğunu kaybedince dort yanı deniz kesildi, tutunacak bir dal bulamadı denilirse, bir caresizlik anlamı ortaya cıkıyor ama, bu da değişmez bir kaide değil; varını yoğunu kaybeden herkesin dort yanı deniz kesilmez ki Tutunacak bir el, tutunacak bir dal bulanlar da olur O halde bu bir deyimdir
Deyimleri oteki anlatım araclarından da ayırabiliriz:
Deyimler, terimlere benzer Terimler, anlamları daraltılmış bilimsel sozlerdir Deyimler ise, anlamları genişletilmiş mecazlı sozlerdir ve en az iki sozcukten meydana gelirler
Deyimler argoya da benzemez Argo (bkz), halkın geneli tarafından kullanılmayan, yalnızca belli cevrelerin kullandıkları, genel dilden ayrı, bir ceşit kulhanbeyi ağzıdır Deyimler ise, toplumun geneline mal olmuş, halk yapısı soz gruplarıdır
Bu bakımdan: Diktorgen terimdir; cızlamı cekmek argodur; deyim değildir
Deyimler,dort gramer yapısından oluşmaktadır:
1 Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına gore dikkate alınarak
2 Bileşil fiillerin kendisinden once gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle
3 İsmin fiile hakim oluşuyla
4 Her iki oğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir
Deyimlerin ana karakterini anlamak icin cumle icindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekirYukarıda sıralanan nitelikler goz onune alınarak,deyimlerin gruplandırılması şoyle yapılabilir:
1ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:
a Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
Ornek: Ayran budalası
b Bir hukum ifade edip atasozu değerine ulaşanlar:
Ornek: Atı alan Uskudar'ı gecti
c Hikaye karakteri gosterenler:
Ornek: Hoppala
d Fiilin hakim olduğu deyimler:
Ornek: Akıldan yana zuğurt olmak
2HİKAYE DEYİMLERİ:
a Tasviri mahiyette olanlar:
Ornek: Adet yerini bulsun
b Dua mahiyetinde olanlar:
Ornek: Bereket versin
c Hitap olarak kullanılanlar
Ornek: Ayol
d Uzuntuyu,eseflenmeyi ifade edenler:
Ornek: Ah aksi şeytan
e Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
Ornek: Ha,ne diyordum
fTeselli mahiyetinde kullanılanlar:
Ornek: Adam sen de
3TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER:
a Tasviri olanlar:
Ornek: Kuyu anası
b Fiilin hakim olduğu deyimler:
Ornek: Alcak gonullu olmak
4MUBALAĞA DEYİMLERİ:
a Tasviri mahiyette olanlar:
Ornek: Ağzı acık kalmak
b Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
Ornek: Dananın kuyruğunu koparmak
c Kucumseme,tahkir ve ihtar unsurlarını icine alanlar:
Ornek: Yureğinde dağ acılmak
5DUA DEYİMLERİ:
a Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
Ornek: Allah bir arada kocatsın
b Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
Ornek: Nemrut'un ateşini Hzİbrahim'e gulzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin
c İstihza yollu soylenen ve dalkavukluk ceşnisi ile bulunan deyimler:
Ornek: Allah akıl versin,cok yaşa
d Allah'a şukur anlamında yapılan deyimler:
Ornek: Hamdolsun,bin şukur
e Buyu,tılsım bozmak veya yapmak icin kullanılan deyimler:
Ornek: Uzerliksin hevasın,her dertlere devasın
6İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:
a Saray cevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk icin kullanılan deyimler:
Ornek: Devletli,efendizadem
b Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
Ornek: A canım,canımın ici,ciğerimin koşesi,elmasım
c Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir icin kullanılanlar:
Ornek: Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı
d Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa soylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
Ornek: Keremin arpa tarlası gibi yanmak
e Aşırı bir alcakgonulluluk veya kendini kucultmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
Ornek: Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah omurler versin
7BEDDUALAR:
a Uzuvlar uzerine yapılan beddualar:
Ornek: Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun
b Soyut anlam taşıyanlar:
Ornek: Adı batsın,Aklı kurusun
c Vasıtala Beddualar:
Ornek: Ziftin pekini ye
d Alay yollu beddualar:
Ornek: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gozun bir delikten fırlasın
8İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:
a Tek kelimeden ibaret olanlar:
oravul,yıkıl vb
b Soyut anlam taşıyanlar:
Ornek: Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm
c Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
Ornek: Ağzını duzelt,dilini tut
d Vasıtalı ihtarlar:
Ornek: Eşek sudan gelinceye kadar dovmek
9KUFUR VE HAKARET DEYİMLERİ:
a Tek kelime halinde olan,icinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan kufur ve hakaret deyimleri:
Ornek: Alık,balkabağı,marsık,kınamsık
b Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
Ornek: Zıbarmak,kudurtmak
c Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
orBoyundan buyuk işe kalkışmak
d Tasvir unsuru hakim olanlar:
Ornek: Ayran budalası,duz taban,cenesi duşuk
e Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır kufur ve hakaret deyimleri:
Ornek: Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,kopoğlu vb
10SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER:
Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler Bunlarda amac,tasvir ettikleri semantik manadırSoz konusu ses taklidi bir kelimeyle acıklanır
Ornek: Bıcı bıcı yapmak
