Disleksi, çocuğun yaşına, eğitimine ve zekasına nazaran okuma muvaffakiyetinin beklenenin altında olması halinde tanımlanır. ‘Dis' - ‘güçlük, 'leksia ‘- “sözcükler” sözlerinin birleşiminden oluşan disleksinin, söz manası okuma zahmeti demektir. Aslında disleksi öğrenme bozukluklarından yalnızca bir adedidir. Fakat toplumda en çok bilinen ve yaygın olan öğrenme bozukluğu tipidir.
Öğrenme Bozukluğu Nedir.
Rastgele bir fizikî ya da nörolojik bozukluk, otizm, zeka geriliği olmaksızın okul becerilerindeki yetersizliklere öğrenme bozukluğu ismi verilir. Öğrenme bozukluklarının aşağıda bahsedileceği üzere okul öncesinde de birtakım belirtileri görülse de asıl sorun ilkokula başladığında ortaya çıkmaktadır.
Öğrenme Bozukluğu Belirtileri Nelerdir
Bu çocuklar okula başladığında okumayı sökmekte, sayıları, matematik süreçlerini öğrenmekte zorlanmaktadırlar. Okul hünerlerinde geri kalmaları özgüven kaybı, korku bozuklukları ve depresyon gelişimine yol açabilmektedir. Bilhassa tahtada yazılanı deftere geçirmekte zorlanırlar. Zira bunun için evvel tahtadaki yazıyı okumaları, akılda tutmaları ve son olarak deftere yazmaları gerekir. Bu üç etabın üçünde de külfet yaşadıkları için genelde yazmayı yetiştiremezler. Bu nedenle de aileler sıklıkla ödevlerini defterine yazmadığından ve başka arkadaşlarından yahut sınıf annesinden ödevlerini almak zorunda kaldıklarından şikayet ederler.
Bu teşhisin konulabilmesi için gerekli teşebbüslerde bulunulmasına karşın öğrenme zahmetleri en az 6 aydır sürüyor olmalıdır.
Yaygınlık
Öğrenme bozukluğu okul çocuklarının yaklaşık %5’inde gözlenir ve bu çocukların %50’ye yakını özel eğitime gereksinim duyarlar. Erkek çocuklarda görülme oranı kızların iki katıdır.
Disleksi çeşitleri
Okuma esnasında ortografik, fonolojik ve semantik kelamlık birlikte çalışır. Bu sözleri şu formda tanımlayabiliriz. Beynimizi bilgisayar olarak düşünürsek ortografi yazılı metin evrakı, fonoloji ses evrakı, semantik kelamlık ise sözün ne manaya geldiğini belirten evrak ya da sözlüktür. Okuma esnasında bu üç evrakın birebir anda çalışması gerekir.
Ortografik kelamlık âlâ çalışmazsa yüzeyel disleksi görülür. Bu cins disleksisi olanlar heceleyerek okur ve sözcük oluşturmada kahır yaşarlar ve hasebiyle okuma suratları düşük olur. Lakin okuduklarını anlamada sorun olmayabilir.
Fonolojik sözlükte kahır yaşayan çocuklar tipik olarak sessiz okumada daha süratli iken sesli okumada zorlanırlar. Bilgisayar lisanıyla, yazılı metin belgesi ile birebir anda ses evrakının çalışmamasına benzeyen bu duruma ise fonolojik disleksi ismi verilir.
Semantik olarak sorun yaşayan çocuklar ise okuduğunu anlamada badire yaşarlar. Örneğin “elma” sözünü okuduğunda çocuğun zihninde elmanın tadı, rengi, büyüklüğü, bir meyve olduğu üzere bilgilerin canlanması gerekir. Okuma esnasında bu olmadığında okuduğunu manaya güçleşir. Bu kümedeki çocuklar akıcı bir biçimde okuyabilse bile okuduğunu anlamakta zorlanırlar. Bahsettiğimiz bu üç sözlükten birinde ya da üçünde birden sorun olabilir.
Disleksi Belirtileri Nelerdir
Disleksik olan çocuklar okumayı sökmekte, harfleri öğrenmekte, harflerden hece, hecelerden söz oluşturmakta zorlanırlar. Okurken çok sık yanılgı yaparlar. Kusurlar; atlamalar, eklemeler ve sözlerin çarpıtılması stilindedir. Örneğin “Yaklaşmıştı – kayalmıştı” biçiminde hece döndürme, “görev-ödev” biçiminde eşanlamlısını okuma üslubunda yanılgılar görülür. Metni okurken okuduğu söze geri dönme, satır atlama ya da birebir satırı tekrar okuma şeklinde kusurları olur. Çocuğun okuma suratı yavaş ve sıklıkla manaya meseleleriyle birliktedir. İlkokulda çocukların ortalama dakikada okudukları söz sayısı 1. Sınıfta 45, 2. Sınıfta 73, 3. Sınıfta 91, 4. Sınıfta 97 olması beklenir. Okuma suratının yavaş olup olmadığını belirlemek için bu bilgiler referans alınmaktadır.
Ses ayrım bozuklukları ve sözleri art geriye söyleme zahmetleri yaşarlar. Mesela “S ve Ş” harflerini tıpkı formda duyar ve o biçimde kullanırlar. Sağ-sol ayırımını düzgün yapamadıklarından harflerin yerlerini de değiştirirler. Okuma bozukluğu olan birçok çocuk okumaktan ve yazmaktan hoşlanmaz ve kaçınır.
Okul öncesi belirtiler
Öğrenme zahmeti olan çocuklarda ilkokul öncesinde de kimi belirtiler görülebilmektedir. Konuşma gecikmesi ve sözcük dağarcığının yaşıtlarından geri olduğu görülür. Ayrıyeten konuşurken söylemek istediği uygun kelimeyi bulmada, bildikleri obje, kavram ve aksiyon sözcüklerini isimlendirmede, ses ya da hecelerin ardışıklığını (başka-bakşa vb.) öğrenmede zorlanırlar. Konuşma esnasında harflerin söyleminde zahmet (para-pala), yanlış harfleri kullanma, tekerlemeleri ve müzikleri öğrenmede zorlanma, , yönergeleri hatırlamada ve takip etmede meseleler görülebilir. Sağını solunu karıştırmaları sık görülür. Öykü anlatmaya yahut dinlemeye ilgi duymaz. dayı-amca, hala-teyze-yenge üzere isimleri karıştırırlar. Günleri, haftaları, ayları, bilhassa de saati, saat hesaplamalarını kavramakta zorlanırlar. Bunun dışında büyük-küçük, uzun-kısa üzere kavramları, birbirine karıştırırlar, renkleri ve sayıları öğrenmekte zorlanırlar.
Yazılı anlatım Bozukluğu (Disgrafi)
Yazarken bilhassa b-p-d, m-n üzere harfleri sık karıştırırlar. Harfleri farklı taraflara eğik halde müellifler. Yazıda yavaşlık ve yetiştirememe sıktır. Bilhassa kalemi fazla sıkı tuttukları için yazarken çabuk yorulurlar. Dikte ettirilerek yazmada harf ve hece eksiklikleri noktalama işaretleri, büyük küçük harf kullanımı ile ilgili kusurlar sık görülür. Okuma da olduğu üzere yazmayı da sevmezler.
Matematik bozukluğu ( Diskalkuli)
Çarpım tablosunu ezberleyememe, gerçek ve akıcı hesaplamada zorlanma görülür. Sayıları, bunların büyüklüğünü ve bağlantısını kavrayamayabilir, sayısal hesapların ortasında kaybolur ve süreci değiştirebilir. Sorun sorulduğunda hangi sürecin yapılacağını karıştırır. Sayısal akıl yürütmede zorlanır. Örneğin bir sorunda 20 lira verdin 2 ekmek aldın para üstü ne kadar alman gerekir diye sorulduğunda, 25 lira olarak bulduğu karşılığın çelişkisini fark etmeyebilir.
Disleksinin nedenleri nelerdir
Disleksi de dahil öğrenme bozuklukları DEHB, Otizm üzere nörogelişimsel bozukluktur. Yani gebelik süreci dahil erken çocukluk periyotlarında beyin gelişimindeki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Genetik % 30 – 40’ında müspet aile hikayesi vardır. Tek yumurta ikizlerinde % 80 aşan oranda her iki kardeşte de görülür. Çok sayıda genin etkileşimi ile kalıtıldığı varsayılmaktadır.
Öğrenme bozukluklarında bilginin duyu organları ile algılanması, işlenmesi, kaydedilmesi, çıktı verilmesi yani tabir edilmesi evrelerinin birinde yahut bir kaçında meseleler görülebilir.
Disleksinin Nörolojik nedenleri
Disleksinin yani okuma zahmetinin temelinde fonolojik sürece kusuru yatmaktadır. Bu kurama nazaran, bilgisayar lisanıyla anlatmak gerekirse, disleksili bireylerde beynin sol yarısında bulunan ve yazı belgelerinin (grafem) ses (fonem)’e çevrilmesinden sorumlu bölgedeki kusur disleksiye sebep olmaktadır. Fonolojik sürece kusurları harf-fonem alakasının öğrenilmesini güçleştirir. En çok kabul gören ve disleksiyi en düzgün açıklayan teori budur. Bahsedilen harf-fonem bağından sorumlu olan beyin bölgesi olağanda sol beyinde daha büyük iken disleksi olanlarda sağda daha büyük yahut sağ sol eşittir.
Okuma esnasında olağan okuyanlarda beynin art tarafında iki bölge etkin çalışırken, disleksi olanlarda daha çok beynin ön alt bölgesi faal çalışmaktadır. Tekrar okuma sırasında dislektik beyinlerin olağanlara nazaran 5 kat daha çok çalışmaktadır. Bu da okurken zorlanmalarıyla uyumludur. Çünkü bu çocuklar sözleri adeta kök söker üzere zorlanarak okurlar.
Beyincik kazandığımız hünerlerin otomatikleşmesini ve hızlanmasını sağlar. Öğrenme bozukluğunda beyinciğin misyonlarıyla ilgili olarak vakit kıymetlendirme kusurları, el yazısı ve söylem, ince motor maharetleri üzere alanlarda bozulma görülür. Bilgi işlenmesinin sürat ve akıcılığını etkileyerek, okuma bozukluğunda tesirli olmaktadır. Birebir vakitte ince motor marifet gerektiren işlerde sakarlık yapmalarına yol açmaktadır.
Disleksi tanısı nasıl konulur
Teşhiste en değerli araç klinik muayene, çocuğun detaylı hikayesi, aile ve öğretmenlerinden alınan bilgilerin birlikte kıymetlendirilmesi ile konur. Görüşmede okuma, okuduğunu manaya, dikte ile yazma, aritmetik maharetleri kıymetlendirilir, defterleri incelenerek yazım kusurları incelenir. Öğrenme bozukluğu belirti ölçeği ile aile ve öğretmenden bilgi alınır. Bunun yanı sıra Bender-Gestalt, GISD (görsel-işitsel sayı dizileri), Gessel gelişim figürleri testi, saat çizimi üzere nöro-bilişsel testlerle teşhis desteklenir.
Değerlendirmede bir başka araç ise zeka testindeki Sözel Zeka Puanı (SZP) ile Performans Zeka Puanının (PZP) karşılaştırılmasıdır. Olağanda her iki puan pahası birbirine yakındır. Öğrenme bozukluğu olanlarda bu iki alan ortasında dengesizlik görülebilir. SZB, PZB’den 15 puan düşükse lisan alanında (sol hemisfer işlevi), PZB, SZB‘den 15 puan düşükse görsel-motor-algısal (sağ hemisfer işlevi) alandasorun olduğu düşünülebilir.
Disleksi Tedavisi
Tedavi olarak çocuk hangi alanda meşakkat yaşıyorsa ona yönelik eğitsel çalışmalar yapılmalıdır. Örneğin harf ve sayıları karıştıranlar için karıştırdığı harf yahut sayısı metinde bulma, benzeri ve farklı harf ve sayıları bulma, oyun hamuru ile harf ve sayıları yapma biçiminde etkinlikler yapılabilir.
Sesleri ayırt etmede sorun yaşayan çocuklar için şu üslup etkinlikler yararlı olur: “Kas ve kaz sözcüklerinden hangisinde “sss” sesi duyuyorsun”, “Sel ve pil sözcüklerindeki hangi ses ortak, ser-ver-ses sözlerinden hangisi farklı sesle başlıyor”, “bak-kot-tak sözlerinden hangisi farklı sesle bitiyor” biçiminde aktifliklerin yanısıra saç-kaç, ton-son, sür-tür üzere kafiyeli sözcük üretme oyunlarıyla ses ayırt etme çalışması yapılabilir.
Sözcüklerdeki ses sırasını (kitap-tipak) karıştırma sorunu için ise “Tarak sözünün seslerini sırayla söyle, sırasıyla k, a, l seslerini birleştirirsek hangi söz oluşur, kitap-tipak sözlerinden hangisi gerçek, sel sözünün ortadaki e harfinin yerine diğer harf ekleyerek hangi sözleri üretebiliriz” üzere etkinliklerle sorunu azaltılabilir.
Kavramları karıştıran çocuklarla “ hangisi büyük-küçük, az-çok, ağır-hafıf, uzun-kısa, kalın-ince, benzer-farklı” sorularıyla ölçü ilgili kavramlar, “hangisi içinde-dışında, üzerinde-altında, uzağında-yakınında, yüksekte-alçakta, önünde-arkasında, sağında- solunda-arasında” üzere etkinliklerle mekânsal pozisyonla ilgili kavramlar çalışılabilir.
Tarafları karıştırma sorunu olanlarda bir objeyi saklayıp sağ-sol, yukarı-aşağı üzere ipuçları vererek bulma çalışması yapılabilir.
Okumayı hızlandırmak için mühlet tutarak tıpkı sayfayı tekrar tekrar okutmak faydalı olacaktır. Bu teknikle çocuğun sözleri bir bütün olarak görebilmesi için aşinalığı artacak ve her kezinde dakikada okuduğu söz sayısı artacağı için motivasyonu da yükselecektir. Bu ortada küçük de olsa bu artışlar takdir edilmelidir.
Koro halinde okuma bilhassa yazıyı sese çevirme yani fonolojik ezası olan çocuklar için yararlı bir sistemdir. Gözüyle okuduğunu yanındakinden duymak sesli okumasına yardımcı olur.
Yazılı anlatım bozukluğunda dikte çalışması yapmak ve yazım yanlışlarını kendine buldurma harflerle ilgili farkındalığı artıracaktır.
Sıralama sorunu olan çocuklarda, haftanın günleri, ayları, mevsimleri, sayıları, alfabeyi sırayla sayabilme, bir vakit diliminin öncesini ve sonrasını (Cumadan evvel hangi gün gelir, temmuzdan sonra hangi ay gelir gibi) söyleme, çalışmaları yapılmalıdır.
Ferdi takviyelere karşın ilerleme kaydedemeyen çocuklar ise özel eğitime yönlendirilmelidir.