Disleksi, çocuğun yaşına, eğitimine ve zekasına göre okuma başarısının beklenenin altında olması şeklinde tanımlanır. ‘Dis' - ‘güçlük, 'leksia ‘- “sözcükler” kelimelerinin birleşiminden oluşan disleksinin, kelime anlamı okuma güçlüğü demektir. Aslında disleksi öğrenme bozukluklarından sadece bir tanesidir. Ancak toplumda en çok bilinen ve yaygın olan öğrenme bozukluğu tipidir.
Öğrenme Bozukluğu Nedir.
Herhangi bir fiziksel ya da nörolojik bozukluk, otizm, zeka geriliği olmaksızın okul becerilerindeki yetersizliklere öğrenme bozukluğu adı verilir. Öğrenme bozukluklarının aşağıda bahsedileceği üzere okul öncesinde de bazı belirtileri görülse de asıl sorun ilkokula başladığında ortaya çıkmaktadır.
Öğrenme Bozukluğu Belirtileri Nelerdir
Bu çocuklar okula başladığında okumayı sökmekte, rakamları, matematik işlemlerini öğrenmekte zorlanmaktadırlar. Okul becerilerinde geri kalmaları özgüven kaybı, kaygı bozuklukları ve depresyon gelişimine yol açabilmektedir. Özellikle tahtada yazılanı deftere geçirmekte zorlanırlar. Çünkü bunun için önce tahtadaki yazıyı okumaları, akılda tutmaları ve son olarak deftere yazmaları gerekir. Bu üç aşamanın üçünde de sıkıntı yaşadıkları için genelde yazmayı yetiştiremezler. Bu nedenle de aileler sıklıkla ödevlerini defterine yazmadığından ve diğer arkadaşlarından veya sınıf annesinden ödevlerini almak zorunda kaldıklarından şikayet ederler.
Bu tanının konulabilmesi için gerekli girişimlerde bulunulmasına rağmen öğrenme güçlükleri en az 6 aydır sürüyor olmalıdır.
Yaygınlık
Öğrenme bozukluğu okul çocuklarının yaklaşık %5’inde gözlenir ve bu çocukların %50’ye yakını özel eğitime ihtiyaç duyarlar. Erkek çocuklarda görülme oranı kızların iki katıdır.
Disleksi çeşitleri
Okuma esnasında ortografik, fonolojik ve semantik sözlük birlikte çalışır. Bu kelimeleri şu şekilde tanımlayabiliriz. Beynimizi bilgisayar olarak düşünürsek ortografi yazılı metin dosyası, fonoloji ses dosyası, semantik sözlük ise kelimenin ne anlama geldiğini belirten dosya ya da sözlüktür. Okuma esnasında bu üç dosyanın aynı anda çalışması gerekir.
Ortografik sözlük iyi çalışmazsa yüzeyel disleksi görülür. Bu tür disleksisi olanlar heceleyerek okur ve sözcük oluşturmada sıkıntı yaşarlar ve dolayısıyla okuma hızları düşük olur. Ancak okuduklarını anlamada sorun olmayabilir.
Fonolojik sözlükte sıkıntı yaşayan çocuklar tipik olarak sessiz okumada daha hızlı iken sesli okumada zorlanırlar. Bilgisayar diliyle, yazılı metin dosyası ile aynı anda ses dosyasının çalışmamasına benzeyen bu duruma ise fonolojik disleksi adı verilir.
Semantik olarak sorun yaşayan çocuklar ise okuduğunu anlamada sıkıntı yaşarlar. Örneğin “elma” kelimesini okuduğunda çocuğun zihninde elmanın tadı, rengi, büyüklüğü, bir meyve olduğu gibi bilgilerin canlanması gerekir. Okuma esnasında bu olmadığında okuduğunu anlama güçleşir. Bu gruptaki çocuklar akıcı bir şekilde okuyabilse bile okuduğunu anlamakta zorlanırlar. Bahsettiğimiz bu üç sözlükten birinde ya da üçünde birden sorun olabilir.
Disleksi Belirtileri Nelerdir
Disleksik olan çocuklar okumayı sökmekte, harfleri öğrenmekte, harflerden hece, hecelerden kelime oluşturmakta zorlanırlar. Okurken çok sık hata yaparlar. Hatalar; atlamalar, eklemeler ve kelimelerin çarpıtılması tarzındadır. Örneğin “Yaklaşmıştı – kayalmıştı” şeklinde hece döndürme, “görev-ödev” tarzında eşanlamlısını okuma tarzında hatalar görülür. Metni okurken okuduğu kelimeye geri dönme, satır atlama ya da aynı satırı tekrar okuma tarzında hataları olur. Çocuğun okuma hızı yavaş ve sıklıkla anlama sorunlarıyla birliktedir. İlkokulda çocukların ortalama dakikada okudukları kelime sayısı 1. Sınıfta 45, 2. Sınıfta 73, 3. Sınıfta 91, 4. Sınıfta 97 olması beklenir. Okuma hızının yavaş olup olmadığını belirlemek için bu bilgiler referans alınmaktadır.
Ses ayrım bozuklukları ve kelimeleri arka arkaya söyleme güçlükleri yaşarlar. Mesela “S ve Ş” harflerini aynı şekilde duyar ve o şekilde kullanırlar. Sağ-sol ayırımını iyi yapamadıklarından harflerin yerlerini de değiştirirler. Okuma bozukluğu olan birçok çocuk okumaktan ve yazmaktan hoşlanmaz ve kaçınır.
Okul öncesi belirtiler
Öğrenme güçlüğü olan çocuklarda ilkokul öncesinde de bazı belirtiler görülebilmektedir. Konuşma gecikmesi ve sözcük dağarcığının yaşıtlarından geri olduğu görülür. Ayrıca konuşurken söylemek istediği uygun kelimeyi bulmada, bildikleri nesne, kavram ve eylem sözcüklerini adlandırmada, ses ya da hecelerin ardışıklığını (başka-bakşa vb.) öğrenmede zorlanırlar. Konuşma esnasında harflerin telaffuzunda güçlük (para-pala), yanlış harfleri kullanma, tekerlemeleri ve şarkıları öğrenmede zorlanma, , yönergeleri hatırlamada ve takip etmede sorunlar görülebilir. Sağını solunu karıştırmaları sık görülür. Hikâye anlatmaya veya dinlemeye ilgi duymaz. dayı-amca, hala-teyze-yenge gibi isimleri karıştırırlar. Günleri, haftaları, ayları, özellikle de saati, saat hesaplamalarını kavramakta zorlanırlar. Bunun dışında büyük-küçük, uzun-kısa gibi kavramları, birbirine karıştırırlar, renkleri ve rakamları öğrenmekte zorlanırlar.
Yazılı anlatım Bozukluğu (Disgrafi)
Yazarken özellikle b-p-d, m-n gibi harfleri sık karıştırırlar. Harfleri farklı yönlere eğik şekilde yazarlar. Yazıda yavaşlık ve yetiştirememe sıktır. Özellikle kalemi fazla sıkı tuttukları için yazarken çabuk yorulurlar. Dikte ettirilerek yazmada harf ve hece eksiklikleri noktalama işaretleri, büyük küçük harf kullanımı ile ilgili hatalar sık görülür. Okuma da olduğu gibi yazmayı da sevmezler.
Matematik bozukluğu ( Diskalkuli)
Çarpım tablosunu ezberleyememe, doğru ve akıcı hesaplamada zorlanma görülür. Sayıları, bunların büyüklüğünü ve ilişkisini kavrayamayabilir, sayısal hesapların ortasında kaybolur ve işlemi değiştirebilir. Problem sorulduğunda hangi işlemin yapılacağını karıştırır. Sayısal akıl yürütmede zorlanır. Örneğin bir problemde 20 lira verdin 2 ekmek aldın para üstü ne kadar alman gerekir diye sorulduğunda, 25 lira olarak bulduğu cevabın çelişkisini fark etmeyebilir.
Disleksinin nedenleri nelerdir
Disleksi de dahil öğrenme bozuklukları DEHB, Otizm gibi nörogelişimsel bozukluktur. Yani gebelik süreci dahil erken çocukluk dönemlerinde beyin gelişimindeki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Genetik % 30 – 40’ında pozitif aile öyküsü vardır. Tek yumurta ikizlerinde % 80 aşan oranda her iki kardeşte de görülür. Çok sayıda genin etkileşimi ile kalıtıldığı varsayılmaktadır.
Öğrenme bozukluklarında bilginin duyu organları ile algılanması, işlenmesi, kaydedilmesi, çıktı verilmesi yani ifade edilmesi aşamalarının birinde veya bir kaçında sorunlar görülebilir.
Disleksinin Nörolojik nedenleri
Disleksinin yani okuma güçlüğünün temelinde fonolojik işleme kusuru yatmaktadır. Bu kurama göre, bilgisayar diliyle anlatmak gerekirse, disleksili bireylerde beynin sol yarısında bulunan ve yazı dosyalarının (grafem) ses (fonem)’e çevrilmesinden sorumlu bölgedeki kusur disleksiye sebep olmaktadır. Fonolojik işleme kusurları harf-fonem ilişkisinin öğrenilmesini güçleştirir. En çok kabul gören ve disleksiyi en iyi açıklayan teori budur. Bahsedilen harf-fonem ilişkisinden sorumlu olan beyin bölgesi normalde sol beyinde daha büyük iken disleksi olanlarda sağda daha büyük veya sağ sol eşittir.
Okuma esnasında normal okuyanlarda beynin arka tarafında iki bölge aktif çalışırken, disleksi olanlarda daha çok beynin ön alt bölgesi aktif çalışmaktadır. Gene okuma sırasında dislektik beyinlerin normallere göre 5 kat daha çok çalışmaktadır. Bu da okurken zorlanmalarıyla uyumludur. Zira bu çocuklar kelimeleri adeta kök söker gibi zorlanarak okurlar.
Beyincik kazandığımız becerilerin otomatikleşmesini ve hızlanmasını sağlar. Öğrenme bozukluğunda beyinciğin görevleriyle ilgili olarak zaman değerlendirme kusurları, el yazısı ve telaffuz, ince motor becerileri gibi alanlarda bozulma görülür. Bilgi işlenmesinin hız ve akıcılığını etkileyerek, okuma bozukluğunda etkili olmaktadır. Aynı zamanda ince motor beceri gerektiren işlerde sakarlık yapmalarına yol açmaktadır.
Disleksi tanısı nasıl konulur
Tanıda en önemli araç klinik muayene, çocuğun ayrıntılı öyküsü, aile ve öğretmenlerinden alınan bilgilerin birlikte değerlendirilmesi ile konur. Görüşmede okuma, okuduğunu anlama, dikte ile yazma, aritmetik becerileri değerlendirilir, defterleri incelenerek yazım hataları incelenir. Öğrenme bozukluğu belirti ölçeği ile aile ve öğretmenden bilgi alınır. Bunun yanı sıra Bender-Gestalt, GISD (görsel-işitsel sayı dizileri), Gessel gelişim figürleri testi, saat çizimi gibi nöro-bilişsel testlerle tanı desteklenir.
Değerlendirmede bir diğer araç ise zeka testindeki Sözel Zeka Puanı (SZP) ile Performans Zeka Puanının (PZP) karşılaştırılmasıdır. Normalde her iki puan değeri birbirine yakındır. Öğrenme bozukluğu olanlarda bu iki alan arasında dengesizlik görülebilir. SZB, PZB’den 15 puan düşükse dil alanında (sol hemisfer işlevi), PZB, SZB‘den 15 puan düşükse görsel-motor-algısal (sağ hemisfer işlevi) alandasorun olduğu düşünülebilir.
Disleksi Tedavisi
Tedavi olarak çocuk hangi alanda sıkıntı yaşıyorsa ona yönelik eğitsel çalışmalar yapılmalıdır. Örneğin harf ve rakamları karıştıranlar için karıştırdığı harf veya rakamı metinde bulma, benzer ve farklı harf ve rakamları bulma, oyun hamuru ile harf ve rakamları yapma şeklinde etkinlikler yapılabilir.
Sesleri ayırt etmede sorun yaşayan çocuklar için şu tarz etkinlikler faydalı olur: “Kas ve kaz sözcüklerinden hangisinde “sss” sesi duyuyorsun”, “Sel ve pil sözcüklerindeki hangi ses ortak, ser-ver-ses kelimelerinden hangisi farklı sesle başlıyor”, “bak-kot-tak kelimelerinden hangisi farklı sesle bitiyor” tarzında etkinliklerin yanısıra saç-kaç, ton-son, sür-tür gibi kafiyeli sözcük üretme oyunlarıyla ses ayırt etme çalışması yapılabilir.
Sözcüklerdeki ses sırasını (kitap-tipak) karıştırma sorunu için ise “Tarak kelimesinin seslerini sırayla söyle, sırasıyla k, a, l seslerini birleştirirsek hangi kelime oluşur, kitap-tipak kelimelerinden hangisi doğru, sel kelimesinin ortadaki e harfinin yerine başka harf ekleyerek hangi kelimeleri üretebiliriz” gibi etkinliklerle sorunu azaltılabilir.
Kavramları karıştıran çocuklarla “ hangisi büyük-küçük, az-çok, ağır-hafıf, uzun-kısa, kalın-ince, benzer-farklı” sorularıyla ölçü ilgili kavramlar, “hangisi içinde-dışında, üzerinde-altında, uzağında-yakınında, yüksekte-alçakta, önünde-arkasında, sağında- solunda-arasında” gibi etkinliklerle mekânsal konumla ilgili kavramlar çalışılabilir.
Yönleri karıştırma sorunu olanlarda bir nesneyi saklayıp sağ-sol, yukarı-aşağı gibi ipuçları vererek bulma çalışması yapılabilir.
Okumayı hızlandırmak için süre tutarak aynı sayfayı tekrar tekrar okutmak yararlı olacaktır. Bu yöntemle çocuğun kelimeleri bir bütün olarak görebilmesi için aşinalığı artacak ve her defasında dakikada okuduğu kelime sayısı artacağı için motivasyonu da yükselecektir. Bu arada küçük de olsa bu artışlar takdir edilmelidir.
Koro halinde okuma özellikle yazıyı sese çevirme yani fonolojik sıkıntısı olan çocuklar için faydalı bir yöntemdir. Gözüyle okuduğunu yanındakinden duymak sesli okumasına yardımcı olur.
Yazılı anlatım bozukluğunda dikte çalışması yapmak ve yazım hatalarını kendine buldurma harflerle ilgili farkındalığı artıracaktır.
Sıralama sorunu olan çocuklarda, haftanın günleri, ayları, mevsimleri, sayıları, alfabeyi sırayla sayabilme, bir zaman diliminin öncesini ve sonrasını (Cumadan önce hangi gün gelir, temmuzdan sonra hangi ay gelir gibi) söyleme, çalışmaları yapılmalıdır.
Bireysel desteklere rağmen ilerleme kaydedemeyen çocuklar ise özel eğitime yönlendirilmelidir.