dokumacılık sanatı hakkında bilgi
MEKİKLİ DOKUMALAR
Gücüler yardımıyla gruplar halindeki çözgüler aralarında oluşturulan aralıktan, atkı ipinin mekikle geçirilmesi sonunda elde edilen düz yüzeyli dokumalardır,
Çeşitli kumaş dokumaları, Siirt battaniyesi, kolanlar ve grup içinde yer almaktadır Siirt battaniyesi düz bez ayağı dokumalardandır
Geleneksel Türk dokumaları, konut, çarşı, saray dokumaları olarak sınıflandırılabilir Kadınlar tarafından evlere yün, ipekli, keten veya pamuk kullanılarak yapılan bu dokumalar el sanatı örneklerindendir Kumaş, çevre, peşkir, yağlık gibi çeşitlilik göstermektedir
Kolan Tekstil: Yün, pamuk, keten, kıl ipliklerinin çözgü, atkı olarak kullanıldığı, yassı, enli kuşak bono gibi dokumalardır
Kolan ve çarpana dokumalar gücü yerine kartların, gücü çubuğunun kullanılması, atkı ipinin mekikle geçirilmesi nedeniyle mekikli dokumalar içinde değerlendirilmektedir
Kolan dokumada yere çakılan iki çubuk arasına, dokunacak yere tarafından boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilmekte, arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilmektedir Çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipi atılıp, kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır
Çarpana (plaka) ile Tekstil: Çarpana tekstil en kolay dokuma tekniğidir Bu dokuma kare biçiminde, köşeleri delikli kartlarla yapılmaktadır Deve, öküz gönü veya ceviz ağacından yapılan kare şeklindeki levhalara çarpana adı verilmektedir
Renk dağılım tablosuna göre hazırlanan çözgü iplikleri çarpanaların deliklerinden geçirilip, kartların döndürülmesiyle oluşan çözgü aralığından atkı ipliği atılarak dokumaya devam edilmektedir Çözgünün bir ucu dokuyucunun beline veya yene ortak çakılmış çubuklara bağlanmaktadır Tekstil çözgü yüzlüdür
Günümüzde daha fazla yörükler tarafından dokunan, kullanılan bu dokuma, yaşantılarını geçirdikleri kara çadır, Alaçık, topak ev denilen çadırlarının kaplama maddesi keçelerin sarılması, tepelerinin tutturulmasında kazık bağı olarak, sepet, çuval, heybe gibi nakliye araçlarında, hayvanların koşum takımlarında, araba, develerinin başını süslemede; kadın giyiminde, baş takılarının tutturulmasında, önlük, elbise kuşak bağı, çocuk kundağı, beşik bağı olarak; erkek giyiminde ise; barutluk, fişek çantası, kılıç askısı, Kuran bağı, yay hazırlamak için kement, çorap, tozluk bağı, takunya, terlik bantı olarak kullanılmaktadır Günümüzde ise bu dokumalar daha fazla süsleme malzemesi olarak seçim edilmektedir
Bez; çevre, peşkir, çarşaf, yağlık olarak çeşitlilik göstermektedir
KİRKİTLİ DOKUMALAR
A Kirkitli Düz Dokumalar:
El dokumalarının bir kısmında atkı ipliğini, ilmeleri sıkıştırmak nedeniyle kullanılan araca kirkit, bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir
Kilim Dokuma: Atkı ipliklerinin çözgü iplikleri arasından bir daha aşağı, bir üst geçirilmesi, sıkıştırılması ile çözgü ipliklerinin gizlendiği atkı yüzlü dokumadır Kilimde, desenlerin bulunduğu kayıtlı alanlarda, o desenin rengindeki bir atkı ipliği, başka renkteki desenin sınırına dek gidip geri dönmektedir Bu Nedenle ayrı renkteki atkıların çözgüler arasında gidip gelmesiyle desen oluşturmaktadır
Fazla gergin atılan atkı ipi, çözgüler aralarında kaldığında çözgü yüzlü, çözgülerle atkıların eşit atılıp sıkıştırılmasıyla da bezayağıdokuma oluşturmaktadır
Dokuma tekniklerine tarafından: Renkler arasında çözgü aralığı oluşan kilim, çözgü aralıklarının yok edildiği kilim (tek kenetleme, çift kenetleme, çapraz dikişli, atkıları tek çözgü üzerinden döndürerek dokuma), renkler arasında çözgü aralıklarının yok edildiği kilim, desen çevresi çerçeveli kilim, sarma çerçeveli kilim, çarpık atkılı kilim, atkılar arasına renkli iplik ilavesiyle kilim dokuma gibi farklılık göstermektedir
Cicim Dokuma: Çözgü, atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırılmak suretiyle meydana getirilen dokuma türüdür Cicim tersten yapılan dokumadır Atkısı kıl olanları da epeyce yaygındır
Dokumanın yüzeyinde, daha sonra iğne ile bitmiş gibi şişkin desenler oluşturmaktadır Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ile desen iplikleri sıra peşine düşüp takip etmektedir Atkı ipliği atıldıktan daha sonra yapılacak desene göre, desen ipliği bir veya ansızın fazlı çözgü ipliği üzerinden atlatılarak desen oluşturulmaktadır
Cicim dokumalarda, dokumanın yüzeyinde meydana getirilen desenler, ipliğin kalınlığına, inceliğine, serpme motifler halinde oluşuna göre değişik görünüş almaktadır
Cicim tekstil ile; heybe, sofra altı, gelin çuvalı, hurç, minder, an örtüsü, tandır örtüsü, namazlağ, yaygı, yastık vb yapılmaktadır
Cicim atkı yüzlü ya da bezayağı tekniğiyle dokunmaktadır Desen ipinin atılış şekline kadar iki veya üç cicim çeşitleri görülmektedir
Zili (sili) Tekstil: Her desen ipliği kendi desen alanında, enine üç üstten bir alttan atlayarak geçirilmektedir Sıra tamamlandıktan sonradan, bir veya birkaç atkı atılarak sıkıştırılmaktadır Verev desenlerde üç üstten, bir alttan yapılan işlemler her sırada çözgü ipliği kaydırılarak devam ettirilmektedir Ara Sıra ayrıca düşey, ayrıca de verev dokuma birlikte olduğu gibi cicim tekniği ile karışık olarak yapılanları da görülmektedir
Kalın, barbar görünümlü zilinin çözgüsü genel olarak kıldan hazırlanmaktadır Yörük köylerinde hala dokunmakta olan zililerin tekstil tekniğine her desen uygulanamadığından eski desenlerde değişim görülmektedir Zili dokumalar, değişik çadır eşyası, ekin çuvalları, minder, yastık, yaygı gibi dokumalarda tercih edilmektedir
Dokuma özelliklerine kadar; düz, çapraz, çerçeveli, damalı zili gibi çeşitleri bulunmaktadır
Sumak Dokuma: Sumak dokuma, benzer renkteki desen alanında, desen ipliklerinin çözgü çiftlerine aralıksız sarılması ile oluşmaktadır Kendi alanında çözgülere sarıldığı gibi arkadan yana ya da yukarı dönerek, diğer desen alanlarında da sarılmaya devam etmektedir Desen iplikleri dokuma yüzeyinde kabarıklık meydana getirmektedir
Atkı ipliğinin kullanılmadığı sumak dokumalarda, cicim, zili, halı teknikleri birlikte görülebilmektedir
Çeyiz çuvalı, namazlağ, heybe, yaygı gibi ev eşyalarının dokumasında seçim edilmektedir
Düz, atkılı zıt sumak, atkılı çapraz sumak, balık sırtı sumak gibi çeşitleri bulunmaktadır
B Kirkitli Havlı Dokumalar:
Halı: Pamuk, kıl, ipek, yün ipliklerin halının boylu boyunca ast yandan dizilmesinde meydana gelen çözgü iskeletinin her çift teline yün, ipek, floş iplerinin değişik tekniklerle, ilme bağlanıp, üzerine atkı ipliği kirkitle sıkıştırılmak suretiyle dokunan havlı yüzlü dokumadır Halı imalinde atkı sayısı iki veya üçtür Yurdumuzda genellikle iki atkı kullanımı görülmektedir Birkaç sıra dokuma yapıldıktan sonradan ilmeler halı makası ile istenilen yükseklikte kesilmektedir Son yıllarda desene göre havları kabartmalı olarak kesilen halılar da görülmektedir Yaygı, örtü, yastık vb olarak kullanılmaktadır
Halı dokumalarda genel olarak iki tip düğüm görülmektedir
1 Türk Düğümü (Gördes Düğümü Çift Düğüm Kapalı İlme): Manisa'nın Gördes kazasında kullanıldığından bu ismi alan, yurdumuzda halı dokumalarda kullanılmaktadır, dünya literatürüne de Türk Düğümü olarak geçmiştir Bu düğümünde iki türü görülmektedir İç Anadolu'da kullanılan düğüm şeklinde, iplik, çözgü çiftinin önce öndeki daha sonra arka teline dolanarak bağlanan düğümdür Batı Anadolu'da kullanılan düğümde aynı işlem zıt uygulanmaktadır Bu değişim halının kalitesini etkilememekte, yalnızca Batı Anadolu'da dokunan halıların hav kesiminde rahat görülmektedir
2 İran Düğümü (Sine İlmesi Tek Düğüm Açık İlme): Batı İran'daki bir yöreden adını bölge Sine Düğümü olarak bilinmektedir Bu düğümde iplik sadece çözgü çiftinin önündeki teline bağlanır, öteki çözgünün ardındaki geçirilip altında dürüst çekilerek sıkıştırılmaktadır İran düğümlü halılarda da iki atkı ipi kullanılmaktadır
Uşak, Konya, Bergama (Yağcıbedir), Hereke, Gördes, Kula, Ladik, Sivas, Milas, Antalya (Döşeme altı), Fethiye, Kırşehir, Niğde, Kayseri, Isparta renk, motif, nitelikli halı üretimi yapan kayda değer halı merkezlerdendir
Tekstil yapılan tezgahları dilekçe biçimleri ve tiplerine kadar şu şekilde sınıflandırılabilir:
a Kirkitli Tekstil Tezgahları: Masa tezgahı, yatay tezgah (konar göçer veya yer tezgahı; kumaş ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır), düşey tezgah (halı tekstil tezgahı Sarma tezgah, düz tezgah elde etmek üzere üç çeşidi görülmektedir)
b Mekikli Dokuma Tezgahları: Kamçısız tezgahlar (çoğunlukla iki pedallı, mekiğin elle atılması ile dokumalar yapılmaktadır), Kamçılı Tezgahlar (mekiğin kamçının çekilmesi ile atılarak tekstil yapılmaktadır), Çukur Tezgahlar (dokuyucunun oturduğu yer, pedalların bulunduğu kısım çukur içerisindedir), Yüksek Tezgahlar, Armürlü (sekiz gücüden yirmidört gücüye kadar gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ve Jakarlı (Yirmi otuzikiden artı gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) Tezgahlar *
MEKİKLİ DOKUMALAR
Gücüler yardımıyla gruplar halindeki çözgüler aralarında oluşturulan aralıktan, atkı ipinin mekikle geçirilmesi sonunda elde edilen düz yüzeyli dokumalardır,
Çeşitli kumaş dokumaları, Siirt battaniyesi, kolanlar ve grup içinde yer almaktadır Siirt battaniyesi düz bez ayağı dokumalardandır
Geleneksel Türk dokumaları, konut, çarşı, saray dokumaları olarak sınıflandırılabilir Kadınlar tarafından evlere yün, ipekli, keten veya pamuk kullanılarak yapılan bu dokumalar el sanatı örneklerindendir Kumaş, çevre, peşkir, yağlık gibi çeşitlilik göstermektedir
Kolan Tekstil: Yün, pamuk, keten, kıl ipliklerinin çözgü, atkı olarak kullanıldığı, yassı, enli kuşak bono gibi dokumalardır
Kolan ve çarpana dokumalar gücü yerine kartların, gücü çubuğunun kullanılması, atkı ipinin mekikle geçirilmesi nedeniyle mekikli dokumalar içinde değerlendirilmektedir
Kolan dokumada yere çakılan iki çubuk arasına, dokunacak yere tarafından boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilmekte, arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilmektedir Çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipi atılıp, kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır
Çarpana (plaka) ile Tekstil: Çarpana tekstil en kolay dokuma tekniğidir Bu dokuma kare biçiminde, köşeleri delikli kartlarla yapılmaktadır Deve, öküz gönü veya ceviz ağacından yapılan kare şeklindeki levhalara çarpana adı verilmektedir
Renk dağılım tablosuna göre hazırlanan çözgü iplikleri çarpanaların deliklerinden geçirilip, kartların döndürülmesiyle oluşan çözgü aralığından atkı ipliği atılarak dokumaya devam edilmektedir Çözgünün bir ucu dokuyucunun beline veya yene ortak çakılmış çubuklara bağlanmaktadır Tekstil çözgü yüzlüdür
Günümüzde daha fazla yörükler tarafından dokunan, kullanılan bu dokuma, yaşantılarını geçirdikleri kara çadır, Alaçık, topak ev denilen çadırlarının kaplama maddesi keçelerin sarılması, tepelerinin tutturulmasında kazık bağı olarak, sepet, çuval, heybe gibi nakliye araçlarında, hayvanların koşum takımlarında, araba, develerinin başını süslemede; kadın giyiminde, baş takılarının tutturulmasında, önlük, elbise kuşak bağı, çocuk kundağı, beşik bağı olarak; erkek giyiminde ise; barutluk, fişek çantası, kılıç askısı, Kuran bağı, yay hazırlamak için kement, çorap, tozluk bağı, takunya, terlik bantı olarak kullanılmaktadır Günümüzde ise bu dokumalar daha fazla süsleme malzemesi olarak seçim edilmektedir
Bez; çevre, peşkir, çarşaf, yağlık olarak çeşitlilik göstermektedir
KİRKİTLİ DOKUMALAR
A Kirkitli Düz Dokumalar:
El dokumalarının bir kısmında atkı ipliğini, ilmeleri sıkıştırmak nedeniyle kullanılan araca kirkit, bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir
Kilim Dokuma: Atkı ipliklerinin çözgü iplikleri arasından bir daha aşağı, bir üst geçirilmesi, sıkıştırılması ile çözgü ipliklerinin gizlendiği atkı yüzlü dokumadır Kilimde, desenlerin bulunduğu kayıtlı alanlarda, o desenin rengindeki bir atkı ipliği, başka renkteki desenin sınırına dek gidip geri dönmektedir Bu Nedenle ayrı renkteki atkıların çözgüler arasında gidip gelmesiyle desen oluşturmaktadır
Fazla gergin atılan atkı ipi, çözgüler aralarında kaldığında çözgü yüzlü, çözgülerle atkıların eşit atılıp sıkıştırılmasıyla da bezayağıdokuma oluşturmaktadır
Dokuma tekniklerine tarafından: Renkler arasında çözgü aralığı oluşan kilim, çözgü aralıklarının yok edildiği kilim (tek kenetleme, çift kenetleme, çapraz dikişli, atkıları tek çözgü üzerinden döndürerek dokuma), renkler arasında çözgü aralıklarının yok edildiği kilim, desen çevresi çerçeveli kilim, sarma çerçeveli kilim, çarpık atkılı kilim, atkılar arasına renkli iplik ilavesiyle kilim dokuma gibi farklılık göstermektedir
Cicim Dokuma: Çözgü, atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırılmak suretiyle meydana getirilen dokuma türüdür Cicim tersten yapılan dokumadır Atkısı kıl olanları da epeyce yaygındır
Dokumanın yüzeyinde, daha sonra iğne ile bitmiş gibi şişkin desenler oluşturmaktadır Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ile desen iplikleri sıra peşine düşüp takip etmektedir Atkı ipliği atıldıktan daha sonra yapılacak desene göre, desen ipliği bir veya ansızın fazlı çözgü ipliği üzerinden atlatılarak desen oluşturulmaktadır
Cicim dokumalarda, dokumanın yüzeyinde meydana getirilen desenler, ipliğin kalınlığına, inceliğine, serpme motifler halinde oluşuna göre değişik görünüş almaktadır
Cicim tekstil ile; heybe, sofra altı, gelin çuvalı, hurç, minder, an örtüsü, tandır örtüsü, namazlağ, yaygı, yastık vb yapılmaktadır
Cicim atkı yüzlü ya da bezayağı tekniğiyle dokunmaktadır Desen ipinin atılış şekline kadar iki veya üç cicim çeşitleri görülmektedir
Zili (sili) Tekstil: Her desen ipliği kendi desen alanında, enine üç üstten bir alttan atlayarak geçirilmektedir Sıra tamamlandıktan sonradan, bir veya birkaç atkı atılarak sıkıştırılmaktadır Verev desenlerde üç üstten, bir alttan yapılan işlemler her sırada çözgü ipliği kaydırılarak devam ettirilmektedir Ara Sıra ayrıca düşey, ayrıca de verev dokuma birlikte olduğu gibi cicim tekniği ile karışık olarak yapılanları da görülmektedir
Kalın, barbar görünümlü zilinin çözgüsü genel olarak kıldan hazırlanmaktadır Yörük köylerinde hala dokunmakta olan zililerin tekstil tekniğine her desen uygulanamadığından eski desenlerde değişim görülmektedir Zili dokumalar, değişik çadır eşyası, ekin çuvalları, minder, yastık, yaygı gibi dokumalarda tercih edilmektedir
Dokuma özelliklerine kadar; düz, çapraz, çerçeveli, damalı zili gibi çeşitleri bulunmaktadır
Sumak Dokuma: Sumak dokuma, benzer renkteki desen alanında, desen ipliklerinin çözgü çiftlerine aralıksız sarılması ile oluşmaktadır Kendi alanında çözgülere sarıldığı gibi arkadan yana ya da yukarı dönerek, diğer desen alanlarında da sarılmaya devam etmektedir Desen iplikleri dokuma yüzeyinde kabarıklık meydana getirmektedir
Atkı ipliğinin kullanılmadığı sumak dokumalarda, cicim, zili, halı teknikleri birlikte görülebilmektedir
Çeyiz çuvalı, namazlağ, heybe, yaygı gibi ev eşyalarının dokumasında seçim edilmektedir
Düz, atkılı zıt sumak, atkılı çapraz sumak, balık sırtı sumak gibi çeşitleri bulunmaktadır
B Kirkitli Havlı Dokumalar:
Halı: Pamuk, kıl, ipek, yün ipliklerin halının boylu boyunca ast yandan dizilmesinde meydana gelen çözgü iskeletinin her çift teline yün, ipek, floş iplerinin değişik tekniklerle, ilme bağlanıp, üzerine atkı ipliği kirkitle sıkıştırılmak suretiyle dokunan havlı yüzlü dokumadır Halı imalinde atkı sayısı iki veya üçtür Yurdumuzda genellikle iki atkı kullanımı görülmektedir Birkaç sıra dokuma yapıldıktan sonradan ilmeler halı makası ile istenilen yükseklikte kesilmektedir Son yıllarda desene göre havları kabartmalı olarak kesilen halılar da görülmektedir Yaygı, örtü, yastık vb olarak kullanılmaktadır
Halı dokumalarda genel olarak iki tip düğüm görülmektedir
1 Türk Düğümü (Gördes Düğümü Çift Düğüm Kapalı İlme): Manisa'nın Gördes kazasında kullanıldığından bu ismi alan, yurdumuzda halı dokumalarda kullanılmaktadır, dünya literatürüne de Türk Düğümü olarak geçmiştir Bu düğümünde iki türü görülmektedir İç Anadolu'da kullanılan düğüm şeklinde, iplik, çözgü çiftinin önce öndeki daha sonra arka teline dolanarak bağlanan düğümdür Batı Anadolu'da kullanılan düğümde aynı işlem zıt uygulanmaktadır Bu değişim halının kalitesini etkilememekte, yalnızca Batı Anadolu'da dokunan halıların hav kesiminde rahat görülmektedir
2 İran Düğümü (Sine İlmesi Tek Düğüm Açık İlme): Batı İran'daki bir yöreden adını bölge Sine Düğümü olarak bilinmektedir Bu düğümde iplik sadece çözgü çiftinin önündeki teline bağlanır, öteki çözgünün ardındaki geçirilip altında dürüst çekilerek sıkıştırılmaktadır İran düğümlü halılarda da iki atkı ipi kullanılmaktadır
Uşak, Konya, Bergama (Yağcıbedir), Hereke, Gördes, Kula, Ladik, Sivas, Milas, Antalya (Döşeme altı), Fethiye, Kırşehir, Niğde, Kayseri, Isparta renk, motif, nitelikli halı üretimi yapan kayda değer halı merkezlerdendir
Tekstil yapılan tezgahları dilekçe biçimleri ve tiplerine kadar şu şekilde sınıflandırılabilir:
a Kirkitli Tekstil Tezgahları: Masa tezgahı, yatay tezgah (konar göçer veya yer tezgahı; kumaş ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır), düşey tezgah (halı tekstil tezgahı Sarma tezgah, düz tezgah elde etmek üzere üç çeşidi görülmektedir)
b Mekikli Dokuma Tezgahları: Kamçısız tezgahlar (çoğunlukla iki pedallı, mekiğin elle atılması ile dokumalar yapılmaktadır), Kamçılı Tezgahlar (mekiğin kamçının çekilmesi ile atılarak tekstil yapılmaktadır), Çukur Tezgahlar (dokuyucunun oturduğu yer, pedalların bulunduğu kısım çukur içerisindedir), Yüksek Tezgahlar, Armürlü (sekiz gücüden yirmidört gücüye kadar gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ve Jakarlı (Yirmi otuzikiden artı gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) Tezgahlar *