dokumacılık sanatı hakkında bilgi
MEKİKLİ DOKUMALAR
Guculer yardımıyla gruplar halindeki cozguler arasında oluşturulan aralıktan, atkı ipinin mekikle gecirilmesi sonunda elde edilen duz yuzeyli dokumalardır,
Ceşitli kumaş dokumaları, Siirt battaniyesi, kolanlar ve grup icinde yer almaktadır Siirt battaniyesi duz bez ayağı dokumalardandır
Geleneksel Turk dokumaları, ev, carşı, saray dokumaları olarak sınıflandırılabilir Kadınlar tarafından evlere yun, ipek, keten veya pamuk kullanılarak yapılan bu dokumalar el sanatı orneklerindendir Kumaş, cevre, peşkir, yağlık gibi ceşitlilik gostermektedir
Kolan Dokuma: Yun, pamuk, keten, kıl ipliklerinin cozgu, atkı olarak kullanıldığı, yassı, enli kuşak bağ gibi dokumalardır
Kolan ve carpana dokumalar gucu yerine kartların, gucu cubuğunun kullanılması, atkı ipinin mekikle gecirilmesi nedeniyle mekikli dokumalar icinde değerlendirilmektedir
Kolan dokumada yere cakılan iki cubuk arasına, dokunacak yere gore boyu ayarlanan cozgu ipleri gerilmekte, arasına gucu gorevi yapan gucu cubuğu gecirilmektedir Cubuğun dondurulmesiyle acılan cozgu aralığından atkı ipi atılıp, kılıcla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır
Carpana (plaka) ile Dokuma: Carpana dokuma en basit dokuma tekniğidir Bu dokuma kare şeklinde, koşeleri delikli kartlarla yapılmaktadır Deve, okuz gonu veya ceviz ağacından yapılan kare şeklindeki levhalara carpana adı verilmektedir
Renk dağılım tablosuna gore hazırlanan cozgu iplikleri carpanaların deliklerinden gecirilip, kartların dondurulmesiyle oluşan cozgu aralığından atkı ipliği atılarak dokumaya devam edilmektedir Cozgunun bir ucu dokuyucunun beline veya yene karşılıklı cakılmış cubuklara bağlanmaktadır Dokuma cozgu yuzludur
Gunumuzde daha cok yorukler tarafından dokunan, kullanılan bu dokuma, yaşantılarını gecirdikleri kara cadır, Alacık, topak ev denilen cadırlarının kaplama maddesi kecelerin sarılması, tepelerinin tutturulmasında kazık bağı olarak, sepet, cuval, heybe gibi taşıma araclarında, hayvanların koşum takımlarında, araba, develerinin başını suslemede; kadın giyiminde, baş takılarının tutturulmasında, onluk, elbise kuşak bağı, cocuk kundağı, beşik bağı olarak; erkek giyiminde ise; barutluk, fişek cantası, kılıc askısı, Kuran bağı, yay kurmak icin kement, corap, tozluk bağı, takunya, terlik bantı olarak kullanılmaktadır Gunumuzde ise bu dokumalar daha cok susleme malzemesi olarak tercih edilmektedir
Kumaş; cevre, peşkir, carşaf, yağlık olarak ceşitlilik gostermektedir
KİRKİTLİ DOKUMALAR
A Kirkitli Duz Dokumalar:
El dokumalarının bir kısmında atkı ipliğini, ilmeleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca kirkit, bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir
Kilim Dokuma: Atkı ipliklerinin cozgu iplikleri arasından bir alt, bir ust gecirilmesi, sıkıştırılması ile cozgu ipliklerinin gizlendiği atkı yuzlu dokumadır Kilimde, desenlerin bulunduğu belirli alanlarda, o desenin rengindeki bir atkı ipliği, başka renkteki desenin sınırına kadar gidip geri donmektedir Boylece ayrı renkteki atkıların cozguler arasında gidip gelmesiyle desen oluşturmaktadır
Cok gergin atılan atkı ipi, cozguler arasında kaldığında cozgu yuzlu, cozgulerle atkıların eşit atılıp sıkıştırılmasıyla da bezayağıdokuma oluşturmaktadır
Dokuma tekniklerine gore: Renkler arasında cozgu aralığı oluşan kilim, cozgu aralıklarının yok edildiği kilim (tek kenetleme, cift kenetleme, capraz dikişli, atkıları tek cozgu uzerinden dondurerek dokuma), renkler arasında cozgu aralıklarının yok edildiği kilim, desen cevresi cerceveli kilim, sarma cerceveli kilim, eğri atkılı kilim, atkılar arasına renkli iplik ilavesiyle kilim dokuma gibi ceşitlilik gostermektedir
Cicim Dokuma: Cozgu, atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırılmak suretiyle meydana getirilen dokuma turudur Cicim tersten yapılan dokumadır Atkısı kıl olanları da oldukca yaygındır
Dokumanın yuzeyinde, sonradan iğne ile işlenmiş gibi kabarık desenler oluşturmaktadır Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ile desen iplikleri sıra takip etmektedir Atkı ipliği atıldıktan sonra yapılacak desene gore, desen ipliği bir veya birden fazlı cozgu ipliği uzerinden atlatılarak desen oluşturulmaktadır
Cicim dokumalarda, dokumanın yuzeyinde meydana getirilen desenler, ipliğin kalınlığına, inceliğine, serpme motifler halinde oluşuna gore değişik gorunum almaktadır
Cicim dokuma ile; heybe, sofra altı, gelin cuvalı, hurc, minder, an ortusu, tandır ortusu, namazlağ, yaygı, yastık vb yapılmaktadır
Cicim atkı yuzlu veya bezayağı tekniğiyle dokunmaktadır Desen ipinin atılış şekline gore iki veya uc cicim ceşitleri gorulmektedir
Zili (sili) Dokuma: Her desen ipliği kendi desen alanında, enine uc ustten bir alttan atlayarak gecirilmektedir Sıra tamamlandıktan sonra, bir veya birkac atkı atılarak sıkıştırılmaktadır Verev desenlerde uc ustten, bir alttan yapılan işlemler her sırada cozgu ipliği kaydırılarak devam ettirilmektedir Bazen hem dik, hem de verev dokuma birlikte olduğu gibi cicim tekniği ile karışık olarak yapılanları da gorulmektedir
Kalın, kaba gorunumlu zilinin cozgusu genellikle kıldan hazırlanmaktadır Yoruk koylerinde hala dokunmakta olan zililerin dokuma tekniğine her desen uygulanamadığından eski desenlerde değişiklik gorulmektedir Zili dokumalar, ceşitli cadır eşyası, ekin cuvalları, minder, yastık, yaygı gibi dokumalarda tercih edilmektedir
Dokuma ozelliklerine gore; duz, capraz, cerceveli, damalı zili gibi ceşitleri bulunmaktadır
Sumak Dokuma: Sumak dokuma, aynı renkteki desen alanında, desen ipliklerinin cozgu ciftlerine surekli sarılması ile oluşmaktadır Kendi alanında cozgulere sarıldığı gibi arkadan yana veya yukarı donerek, diğer desen alanlarında da sarılmaya devam etmektedir Desen iplikleri dokuma yuzeyinde kabarıklık meydana getirmektedir
Atkı ipliğinin kullanılmadığı sumak dokumalarda, cicim, zili, halı teknikleri birlikte gorulebilmektedir
Ceyiz cuvalı, namazlağ, heybe, yaygı gibi ev eşyalarının dokumasında tercih edilmektedir
Duz, atkılı ters sumak, atkılı capraz sumak, balık sırtı sumak gibi ceşitleri bulunmaktadır
B Kirkitli Havlı Dokumalar:
Halı: Pamuk, kıl, ipek, yun ipliklerin halının boyuna yan yana dizilmesinde meydana gelen cozgu iskeletinin her cift teline yun, ipek, floş iplerinin değişik tekniklerle, ilme bağlanıp, uzerine atkı ipliği kirkitle sıkıştırılmak suretiyle dokunan havlı yuzlu dokumadır Halı imalinde atkı sayısı iki veya uctur Yurdumuzda genellikle iki atkı kullanımı gorulmektedir Birkac sıra dokuma yapıldıktan sonra ilmeler halı makası ile istenilen yukseklikte kesilmektedir Son yıllarda desene gore havları kabartmalı olarak kesilen halılar da gorulmektedir Yaygı, ortu, yastık vb olarak kullanılmaktadır
Halı dokumalarda genellikle iki tip duğum gorulmektedir
1 Turk Duğumu (Gordes Duğumu Cift Duğum Kapalı İlme): Manisa'nın Gordes kazasında kullanıldığından bu ismi alan, yurdumuzda halı dokumalarda kullanılmaktadır, dunya literaturune de Turk Duğumu olarak gecmiştir Bu duğumunde iki turu gorulmektedir İc Anadolu'da kullanılan duğum şeklinde, iplik, cozgu ciftinin once ondeki sonra arkadaki teline dolanarak bağlanan duğumdur Batı Anadolu'da kullanılan duğumde aynı işlem ters uygulanmaktadır Bu değişiklik halının kalitesini etkilememekte, yalnızca Batı Anadolu'da dokunan halıların hav kesiminde kolaylık gorulmektedir
2 İran Duğumu (Sine İlmesi Tek Duğum Acık İlme): Batı İran'daki bir yoreden adını alan Sine Duğumu olarak bilinmektedir Bu duğumde iplik yalnızca cozgu ciftinin onundeki teline bağlanır, diğer cozgunun arkasından gecirilip aşağı doğru cekilerek sıkıştırılmaktadır İran duğumlu halılarda da iki atkı ipi kullanılmaktadır
Uşak, Konya, Bergama (Yağcıbedir), Hereke, Gordes, Kula, Ladik, Sivas, Milas, Antalya (Doşeme altı), Fethiye, Kırşehir, Niğde, Kayseri, Isparta renk, motif, kaliteli halı uretimi yapan onemli halı merkezlerdendir
Dokuma yapılan tezgahları kullanım bicimleri ve tiplerine gore şu şekilde sınıflandırılabilir:
a Kirkitli Dokuma Tezgahları: Masa tezgahı, yatay tezgah (konar gocer veya yer tezgahı; bez ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır), dikey tezgah (halı dokuma tezgahı Sarma tezgah, duz tezgah olmak uzere uc ceşidi gorulmektedir)
b Mekikli Dokuma Tezgahları: Kamcısız tezgahlar (genellikle iki pedallı, mekiğin elle atılması ile dokumalar yapılmaktadır), Kamcılı Tezgahlar (mekiğin kamcının cekilmesi ile atılarak dokuma yapılmaktadır), Cukur Tezgahlar (dokuyucunun oturduğu yer, pedalların bulunduğu kısım cukur icerisindedir), Yuksek Tezgahlar, Armurlu (sekiz gucuden yirmidort gucuye kadar gucu gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ve Jakarlı (Yirmi otuzikiden fazla gucu gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) Tezgahlar
MEKİKLİ DOKUMALAR
Guculer yardımıyla gruplar halindeki cozguler arasında oluşturulan aralıktan, atkı ipinin mekikle gecirilmesi sonunda elde edilen duz yuzeyli dokumalardır,
Ceşitli kumaş dokumaları, Siirt battaniyesi, kolanlar ve grup icinde yer almaktadır Siirt battaniyesi duz bez ayağı dokumalardandır
Geleneksel Turk dokumaları, ev, carşı, saray dokumaları olarak sınıflandırılabilir Kadınlar tarafından evlere yun, ipek, keten veya pamuk kullanılarak yapılan bu dokumalar el sanatı orneklerindendir Kumaş, cevre, peşkir, yağlık gibi ceşitlilik gostermektedir
Kolan Dokuma: Yun, pamuk, keten, kıl ipliklerinin cozgu, atkı olarak kullanıldığı, yassı, enli kuşak bağ gibi dokumalardır
Kolan ve carpana dokumalar gucu yerine kartların, gucu cubuğunun kullanılması, atkı ipinin mekikle gecirilmesi nedeniyle mekikli dokumalar icinde değerlendirilmektedir
Kolan dokumada yere cakılan iki cubuk arasına, dokunacak yere gore boyu ayarlanan cozgu ipleri gerilmekte, arasına gucu gorevi yapan gucu cubuğu gecirilmektedir Cubuğun dondurulmesiyle acılan cozgu aralığından atkı ipi atılıp, kılıcla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır
Carpana (plaka) ile Dokuma: Carpana dokuma en basit dokuma tekniğidir Bu dokuma kare şeklinde, koşeleri delikli kartlarla yapılmaktadır Deve, okuz gonu veya ceviz ağacından yapılan kare şeklindeki levhalara carpana adı verilmektedir
Renk dağılım tablosuna gore hazırlanan cozgu iplikleri carpanaların deliklerinden gecirilip, kartların dondurulmesiyle oluşan cozgu aralığından atkı ipliği atılarak dokumaya devam edilmektedir Cozgunun bir ucu dokuyucunun beline veya yene karşılıklı cakılmış cubuklara bağlanmaktadır Dokuma cozgu yuzludur
Gunumuzde daha cok yorukler tarafından dokunan, kullanılan bu dokuma, yaşantılarını gecirdikleri kara cadır, Alacık, topak ev denilen cadırlarının kaplama maddesi kecelerin sarılması, tepelerinin tutturulmasında kazık bağı olarak, sepet, cuval, heybe gibi taşıma araclarında, hayvanların koşum takımlarında, araba, develerinin başını suslemede; kadın giyiminde, baş takılarının tutturulmasında, onluk, elbise kuşak bağı, cocuk kundağı, beşik bağı olarak; erkek giyiminde ise; barutluk, fişek cantası, kılıc askısı, Kuran bağı, yay kurmak icin kement, corap, tozluk bağı, takunya, terlik bantı olarak kullanılmaktadır Gunumuzde ise bu dokumalar daha cok susleme malzemesi olarak tercih edilmektedir
Kumaş; cevre, peşkir, carşaf, yağlık olarak ceşitlilik gostermektedir
KİRKİTLİ DOKUMALAR
A Kirkitli Duz Dokumalar:
El dokumalarının bir kısmında atkı ipliğini, ilmeleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca kirkit, bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir
Kilim Dokuma: Atkı ipliklerinin cozgu iplikleri arasından bir alt, bir ust gecirilmesi, sıkıştırılması ile cozgu ipliklerinin gizlendiği atkı yuzlu dokumadır Kilimde, desenlerin bulunduğu belirli alanlarda, o desenin rengindeki bir atkı ipliği, başka renkteki desenin sınırına kadar gidip geri donmektedir Boylece ayrı renkteki atkıların cozguler arasında gidip gelmesiyle desen oluşturmaktadır
Cok gergin atılan atkı ipi, cozguler arasında kaldığında cozgu yuzlu, cozgulerle atkıların eşit atılıp sıkıştırılmasıyla da bezayağıdokuma oluşturmaktadır
Dokuma tekniklerine gore: Renkler arasında cozgu aralığı oluşan kilim, cozgu aralıklarının yok edildiği kilim (tek kenetleme, cift kenetleme, capraz dikişli, atkıları tek cozgu uzerinden dondurerek dokuma), renkler arasında cozgu aralıklarının yok edildiği kilim, desen cevresi cerceveli kilim, sarma cerceveli kilim, eğri atkılı kilim, atkılar arasına renkli iplik ilavesiyle kilim dokuma gibi ceşitlilik gostermektedir
Cicim Dokuma: Cozgu, atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırılmak suretiyle meydana getirilen dokuma turudur Cicim tersten yapılan dokumadır Atkısı kıl olanları da oldukca yaygındır
Dokumanın yuzeyinde, sonradan iğne ile işlenmiş gibi kabarık desenler oluşturmaktadır Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ile desen iplikleri sıra takip etmektedir Atkı ipliği atıldıktan sonra yapılacak desene gore, desen ipliği bir veya birden fazlı cozgu ipliği uzerinden atlatılarak desen oluşturulmaktadır
Cicim dokumalarda, dokumanın yuzeyinde meydana getirilen desenler, ipliğin kalınlığına, inceliğine, serpme motifler halinde oluşuna gore değişik gorunum almaktadır
Cicim dokuma ile; heybe, sofra altı, gelin cuvalı, hurc, minder, an ortusu, tandır ortusu, namazlağ, yaygı, yastık vb yapılmaktadır
Cicim atkı yuzlu veya bezayağı tekniğiyle dokunmaktadır Desen ipinin atılış şekline gore iki veya uc cicim ceşitleri gorulmektedir
Zili (sili) Dokuma: Her desen ipliği kendi desen alanında, enine uc ustten bir alttan atlayarak gecirilmektedir Sıra tamamlandıktan sonra, bir veya birkac atkı atılarak sıkıştırılmaktadır Verev desenlerde uc ustten, bir alttan yapılan işlemler her sırada cozgu ipliği kaydırılarak devam ettirilmektedir Bazen hem dik, hem de verev dokuma birlikte olduğu gibi cicim tekniği ile karışık olarak yapılanları da gorulmektedir
Kalın, kaba gorunumlu zilinin cozgusu genellikle kıldan hazırlanmaktadır Yoruk koylerinde hala dokunmakta olan zililerin dokuma tekniğine her desen uygulanamadığından eski desenlerde değişiklik gorulmektedir Zili dokumalar, ceşitli cadır eşyası, ekin cuvalları, minder, yastık, yaygı gibi dokumalarda tercih edilmektedir
Dokuma ozelliklerine gore; duz, capraz, cerceveli, damalı zili gibi ceşitleri bulunmaktadır
Sumak Dokuma: Sumak dokuma, aynı renkteki desen alanında, desen ipliklerinin cozgu ciftlerine surekli sarılması ile oluşmaktadır Kendi alanında cozgulere sarıldığı gibi arkadan yana veya yukarı donerek, diğer desen alanlarında da sarılmaya devam etmektedir Desen iplikleri dokuma yuzeyinde kabarıklık meydana getirmektedir
Atkı ipliğinin kullanılmadığı sumak dokumalarda, cicim, zili, halı teknikleri birlikte gorulebilmektedir
Ceyiz cuvalı, namazlağ, heybe, yaygı gibi ev eşyalarının dokumasında tercih edilmektedir
Duz, atkılı ters sumak, atkılı capraz sumak, balık sırtı sumak gibi ceşitleri bulunmaktadır
B Kirkitli Havlı Dokumalar:
Halı: Pamuk, kıl, ipek, yun ipliklerin halının boyuna yan yana dizilmesinde meydana gelen cozgu iskeletinin her cift teline yun, ipek, floş iplerinin değişik tekniklerle, ilme bağlanıp, uzerine atkı ipliği kirkitle sıkıştırılmak suretiyle dokunan havlı yuzlu dokumadır Halı imalinde atkı sayısı iki veya uctur Yurdumuzda genellikle iki atkı kullanımı gorulmektedir Birkac sıra dokuma yapıldıktan sonra ilmeler halı makası ile istenilen yukseklikte kesilmektedir Son yıllarda desene gore havları kabartmalı olarak kesilen halılar da gorulmektedir Yaygı, ortu, yastık vb olarak kullanılmaktadır
Halı dokumalarda genellikle iki tip duğum gorulmektedir
1 Turk Duğumu (Gordes Duğumu Cift Duğum Kapalı İlme): Manisa'nın Gordes kazasında kullanıldığından bu ismi alan, yurdumuzda halı dokumalarda kullanılmaktadır, dunya literaturune de Turk Duğumu olarak gecmiştir Bu duğumunde iki turu gorulmektedir İc Anadolu'da kullanılan duğum şeklinde, iplik, cozgu ciftinin once ondeki sonra arkadaki teline dolanarak bağlanan duğumdur Batı Anadolu'da kullanılan duğumde aynı işlem ters uygulanmaktadır Bu değişiklik halının kalitesini etkilememekte, yalnızca Batı Anadolu'da dokunan halıların hav kesiminde kolaylık gorulmektedir
2 İran Duğumu (Sine İlmesi Tek Duğum Acık İlme): Batı İran'daki bir yoreden adını alan Sine Duğumu olarak bilinmektedir Bu duğumde iplik yalnızca cozgu ciftinin onundeki teline bağlanır, diğer cozgunun arkasından gecirilip aşağı doğru cekilerek sıkıştırılmaktadır İran duğumlu halılarda da iki atkı ipi kullanılmaktadır
Uşak, Konya, Bergama (Yağcıbedir), Hereke, Gordes, Kula, Ladik, Sivas, Milas, Antalya (Doşeme altı), Fethiye, Kırşehir, Niğde, Kayseri, Isparta renk, motif, kaliteli halı uretimi yapan onemli halı merkezlerdendir
Dokuma yapılan tezgahları kullanım bicimleri ve tiplerine gore şu şekilde sınıflandırılabilir:
a Kirkitli Dokuma Tezgahları: Masa tezgahı, yatay tezgah (konar gocer veya yer tezgahı; bez ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır), dikey tezgah (halı dokuma tezgahı Sarma tezgah, duz tezgah olmak uzere uc ceşidi gorulmektedir)
b Mekikli Dokuma Tezgahları: Kamcısız tezgahlar (genellikle iki pedallı, mekiğin elle atılması ile dokumalar yapılmaktadır), Kamcılı Tezgahlar (mekiğin kamcının cekilmesi ile atılarak dokuma yapılmaktadır), Cukur Tezgahlar (dokuyucunun oturduğu yer, pedalların bulunduğu kısım cukur icerisindedir), Yuksek Tezgahlar, Armurlu (sekiz gucuden yirmidort gucuye kadar gucu gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ve Jakarlı (Yirmi otuzikiden fazla gucu gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) Tezgahlar
