Edebi Sanatlar Hakkında Genel Bilgi

Edebi Sanatlar nelerdir
Soz Sanatları Nelerdir

Edebi Sanatlar Hakkında Genel Bilgi

Anlama renk katmak, anlamı guzel ve etkili kılmak, zenginleştirmek amacıylaşiirlerde ve duzyazı turlerinde kullanılan soz sanatlarıdır Gunumuz edebiyatlarında sozu etkili kılmanın bir aracı olan bu sanatlar, Divan edebiyatında ustalığın temel olcutlerinden biri sayılmıştırBiz bunlardan, gunumuz edebiyatında da kullanılanları, dolayısıyla da sınavlarda karşımıza cıkabilecek olanları tanıyacağız

Edebi sanatları uc ana kumede inceleyebiliriz:

A) MECAZ ANLAMA DAYALI SANATLAR

Mecaz (Değişmece) Mecazı Mursel (Duzdeğişmece) Teşbih (Benzetme) İstiare (Eğretileme) Kinaye (Değinmece) Teşhis (Kişileştirme) İntak (Konuşturma) Tariz (İğneleme)

B) GERCEK ANLAMA DAYALI SANATLAR

Tezat (Karşıtlık) Tevriye (İki anlamlılık) Mubalağa (Abartma) Husni talil (Guzel neden bulma) Tenasup (Uygunluk) TecahulI arif (Bilmezlikten gelme) İstifham (Soru sorma) Terdit (Şaşırtma) Telmih (Anımsatma) Leff u neşr (Sıralı acıklama) Tedric (Dereceleme) Tekrir (Yineleme) Rucu (Geriye donuş) Irsali mesel (Atasozu soyleme) Kat (Kesme)

C) SOZE (SESE) DAYALI SANATLAR:

Cinas (Sesteşlik), Seci (Icuyak), İştikak (Turetme), Akis (Caprazlama), krostiş, Lebdeğmez (Dudakdeğmez), Aliterasyon (Ses Yinelenmesi)

Yukarıda sınıflaması yapılan sanatlar yuzyıllardan beri edebiyat eserlerinde kullanılmış, kimi zaman bunlar anlatımın bir aracı değil, amacı durumuna gelmiştir Ozellikle, Divan şiirinde bu sanatların cok yoğun ve karmaşık bicimde kullanıldığını goruyoruz
Bugun de konuşmalarımızda, gazete ve dergi yazılarında, sanatsal eserlerde duygu ve duşuncelerin, haberlerin, istek ve ozlemlerin daha iyi, acık ve somut bicimde; kimi zaman daha suslu ve gosterişli olması icin edebi sanatların bir kısmına başvuruyoruz

1)TEŞBİH(BENZETME)

Sozu daha etkili duruma getirmek icin aralarında ilgi bulunan iki unsurdan gucsuzu olanı guclu olana benzetmektir
Benzetmede dort unsur bulunur:
a)Benzenen b)Benzetilen
c)Benzetme Yonu d)Benzetme Edatı
Bu oğelerin kullanılıp kullanılmaması acısından da uc ceşit benzetme vardır:


Cocuk tilki gibi kurnaz biriydi
Minik yavrucak elma gibi kıpkırmızı yanaklarıyla gulucukler sacıyordu
Benzeyen
Bizim de kalbimizi kımıldatır yerinden
Toprağa diz vuruşu dağ gibi zeybeğin
Binalar kale gibi olduğundan iceri
Btilen Bnen BE
girilemiyordu
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Btilen Byen
Karısına yıllarca cehennem hayatı yaşattı
Btilen Byen
Muavin,yolculara: Pamuk eller cebe!
Btilen Byen

diye bağrıyordu

2İSTİARE(EĞRETİLEME)

Benzetmenin asıl unsuru olan benzeyen ve benzetilenden yalnızca biri kullanılarak yapılır
a)Acık İstiare:Benzeyenin bulunmayıp yalnızca benzetilenle yapılan istiaredir
b)Kapalı İstiare:Benzetilenin bulunmayıp yalnızca benzeyenle yapılan istiaredir

Bir hilal uğruna ya rab ne guneşler batıyor (Aİ)
Ay,altın ağaclardan yere damlıyordu(Kİ)
Actım avucumu altına tuttum
Ulkemizde universiteden mezun olmuş pek cok fidan artık iş de bulamıyor(Aİ)
Bahar gelince bir ağızdan şarkılar soyler kuşlar(Kİ)
Bugun gokten inciler yağıyordu(Aİ)
Galatasaray,Fenerbahce kalesine gol yağdırdı(Kİ)
Genc adamın sozleri,kızın yureğini yakıyordu(Kİ)
Sanat,hur bir ortamda boy atar(Kİ)
Kurban olam,kurban olam,
Beşikte yatan kuzuya(Aİ)


3)KİNAYE

Bir sozu hem gercek hem de mecaz anlamda kullanmaktır
Uyarı:Kinayede daha cok mecaz anlam kastedilir
Mum dibine ışık vermez
Hamama giren terler
Taşıma su ile değirmen donmez
Yuvarlanan taş yosun tutmaz
Ateş duştuğu yeri yakar
Yaptığı hatayı anlayınca yuzu kızardı

4)MECAZI MURSEL(AD AKTARMASI)

Benzetme amac gudulmeden bir sozun ilgili olduğu başka bir soz yerine kullanılmasıdır
İşe alınman icin dun şirketle goruştum(İnsan)
Yarın sınıfı 9H sınıfı yapacak(Oğrenci)
Toplantıya Milliyet gazetesinin guclu kalemleri de geldi(Yazar)
Nihatın goluyle tum stat ayağa kalktı(Seyirci)
O evine cok bağlı bir insandır(Ailesi)
Bu olay uzerine butun koy ayaklandı(Halk)
İstanbul'dan kalkan ucak az once Adana'ya indi(Havaalanı)

5)TEŞHİS(KİŞİLEŞTİRME)

İnsan dışındaki canlı cansız varlıklara insan ozelliği kazandırmaktır
Her teşhiste aynı zamanda kapalı istiare vardır
Guzel gitti diye pınar ağladı
Menekşeler kulahını kaldırır
Bir sarmaşık uyanıyordu uykusunda
Geriniyordu bir eski duvarın sıvasında
Toros dağlarının ustune,
Ay un eledi butun gece
O cay ağır akar,yorgun mu bilmem,
Mehtabı hasta mı,solgun mu bilmem
Aheste cek kurekleri mehtap uyanmasın,
Eskici dukkanında asma saat,
Celik bir şal atmış omuzlarına
Yalnızlığın okşadığı kalbime,yağmurlar kuskun,
En guzel turkuyu bir kurşun soyler
Bu akşam sonbahar ne kadar serin,
Geceyi hasretle zaman

6)İNTAK(KONUŞTURMA)

İnsan dışındaki varlıkları konuşturmaktırHer intak sanatında teşhis sanatı vardır;ancak her teşhiste intak sanatı yoktur
Deniz ve Mehtap sordular seni: Neredesin?
Maymun şunu anlatmak istemişti fikrince:
Boşa gitmez kotuye bir ceza verilince
Dal bir gun dedi ki tomurcuğuna:
İcimde kanayan yara gibisin
Ey benim sarı tamburam!
Sen ne icin inilersin?
İcim oyuk,derdim buyuk
Ben onuncun inilerim
Ben ki toz kanatlı bir kelebeğim,
Minicik govdeme yuklu Kaf dağı
Adam elini uzattı,tam onu koparacağı sırada menekşe: Bana dokunma!diye bağırdı

7)TECAHULİ ARİF

Anlam inceliği oluşturmak icin herkesce bilinen bir gerceği bilmiyormuş gibi aktarmalıdır
Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu cizgili yuz
Sular mı yandı,neden tunca benziyor mermer?
Gec fark ettim taşın sert olduğunu
Gokyuzunun başka rengi de varmış,
Su insanı boğar,ateş yakarmış
Şu karşıma goğus geren,
Taş bağırlı dağlar mısın?
Sacların dalgalı,boya mı surdun?
Gelmiyorsun artık,bana mı kustun?
İcimde kar donar,buzlar tutuşur,
Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem

8)HUSNİ TA'LİL
Sebebi bilinen bir olayın meydana gelişini,gercek sebebinin dışında başka,guzel bir nedene bağlamadır
Gul bahcesi sevgiliden haber geldiği icin
Suslendi ve guzel kokular surundu
Yoksun diye bahcemde cicekler acmıyor bak
Senin o gul yuzunu gormek icin
Sana guneş bakmak icin doğuyor
Benim kaderime ve yalnızlığıma
Irmaklar bile ağladı
Ruzgar gokte bir gezinti,
Uşuruz her akşam vakti,
Ne sıcak vucutlar gitti,
Toprağı ısıtmak icin
Guller kızarır utancından o gonca gul gulunce
Sumbul bukulur kıskancından kakul bukulunce
Bir an once gorulsun diye Akdeniz,
Toroslarda ağaclar hep cocuk kalır
Toros dağlarının ustune
Ay, un eledi butun gece

9) MUBALAĞA (ABARTMA):

Sozun etkisini guclendirmek icin bir şeyi olduğundan daha cok ya da olduğundan daha az gostermektir
Manda yuva yapmış soğut dalına,
Yavrusunu sinek kapmış
Alem sele gitti gozum yaşından
Bir ah ceksem dağı taşı eritir,
Gozum yaşı değirmeni yurutur
Bir gun gokyuzune otursam,
Evlerin tavanlarını birer birer acsam
Sıladan ayrıyım,gozumde yaşlar,
Sel olup taşacak bir gun derinden
Sana olan aşkım dağı taşı eritir,
Gozumdeki yaşlardan bir deniz olur
Ben ki toz kanatlı bir kelebeğim,
Minicik govdeme yuklu Kaf dağı
Sekizimiz odun ceker,
Dokuzumuz ateş yakar
Kaz kaldırmış başın bakar
Kırk gun oldu ,kaynatırım kaynamaz
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Gomelim gel seni tarihe desem,sığmazsın
Bir of ceksem karşıki dağlar yıkılır

10)TEZAT (KARŞITLIK)

Aralarında ilgiden dolayı,birbirine zıt kavramları bir arada kullanmaktır

Ağlarım hatıra geldikce guluştuklerimiz
Neden boyle duşman gorunursunuz,
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
İcimde kar donar,buzlar tutuşur,
Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem
Sana cirkin dediler,duşmanı oldum guzelin
Yukseğinde buyuk namlı karın var,
Alcağında mor sumbullu bağın var
Gulmek ol,goncaya munasiptir,
Ağlamak bu,dili hazine gerek
Karlar etrafı bembeyaz bir karanlığa gomdu

11) TEVRİYE (AMACI GİZLEME)

İki değişik anlamı olan bir sozcuğun bir dize ya da beyitte iki anlamının da kullanılmasıdır
Tahir Efendi bize kelp demiz (Tahirzel ad)
İltifatı bu sozde zahirdir
Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelp Tahirdir


Bu kadar letafet cunku sende var,
Beyaz gerdanında bir de ben gerek

O guzel yuzun benli de,
Goğsun niye bensiz?
Baki kalan bu kubbede hoş bir sada imiş,
Ben yarime gul demem,yarim bana gulmedi

Beyefendi ailenin guneşi,sen de ayısın

Sen gittin yaslara burundu cihan,
Soluyor dallarda gul dertli dertli

Şu kopek leşi de şurda fuzuli,
O kadar icerlediysen tut kıcından
Vur yere de cıksın icindeki ruhi

12)TELMİH (HATIRLATMA)

Soz arasında herkesin bildiği bir olaya ya da kişiye işaret etme sanatı
Vefasız Aslıya yol gosteren bu,
Keremin sazına cevap veren bu
Ne buyuksun ki kanın kurtarıyor teshidi,
Bedrin aslanları ancak bu kadar şanlı idi
Ekmek Leyla oldu bire dostlarım,
Mecnun olup ardı sıra giderim
Şu Boğaz harbı nedir?Var mı ki dunyada eşi?
En keşif orduların yukleniyor dordu beşi
Yırtarım dağları enginlere sığmam taşarım
Gokyuzunde İsa ile,
Tur dağında Musa ile ,
Elindeki asa ile,M
Cağırayım Mevlam seni

13)TARİZ (TAŞ ATMA)

Bir kişiyi iğneleme,bir konuyla alay etme veya sozun tam tersini kastetmedir
Muftu Efendi bize kafir demiş
Tutalım ben ona diyem muselman
Lakin varıldıktan ruzı mahşere,
İkimiz cıkarız orda yalan
Bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden
Tahir Efendi bize kelp demiş,
İltifatı bu sozde zehirdir,
Maliki mezhebim benim zira,
İtikadımca kelp Tahirdir
Bir nasihatım var zamana uygun,
Tut sozumu yattıkca yat uyuma,
Meşhur bir kelamdır sen kazan sen ye,
El icin yok yere yanma
O kadar zeki ki butun sınıfları cift dikiş gidiyor

14)TEKRİR

Anlatımı guclendirmek icin bir sozu sık sık tekrar etmektir
Beni bende demen,ben değilim,
Bir ben vardır,bende benden ote

Soz ola kese savaşı,
Soz ola kestire başı,
Soz ola oğlu aşı,

Yağ ile bal ede bir soz

Ben guzele guzel demem,
Guzel benim olmayınca

Seni tanımadan once ben,ben değildim,
Seni tanıdıktan sonra aslında bensizliğin sensizliğin olduğunu anladım

Gece midir insanı huzunlendiren,
Yoksa insan mıdır huzunlenmek icin, Geceyi bekleyen?
Gece midir seni bana duşunduren?

Yoksa ben miyim seni duşunmek icin,
Geceyi bekleyen?


15)TENASUP (UYGUNLUK)

Anlam yonunden birbiriyle ilgili sozcukleri bir arada kullanmaktır
Deli eder insanı bu dunya,
Bu gece,bu yıldızlar,bu koku,
Bu tepeden tırnağa cicek acmış ağac

Artık demir almak gunu gelmişse zamandan,
Mechule giden bir gemi kalkar bu limandan (Yahya Kemal Beyatlı)

Arım,balım,peteğim,
Gulum,dalım,ciceğim,
Bilsem ki oleceğim,
Yine seni seveceğim,

Guller kızarır o gonca gul gulunce,
Sumbul bukulur kıskancından kalul bukulunce

Bu akşam ışık olduk,renk olduk,ses olduk,
Yeniden kışla olduk,asker olduk,tufek olduk

16)LEFF UNEŞR

Bir dizede iki ya da daha fazla kavramdan bahsettikten sonra diğer dizede onlarla ilgili acıklama yapmaktır
Bakışların fırtına,
Duruşun durgun su,
Biri alabora eder,
Biri boğar

Gonlumde ateştin,gozumde yaştın,
Ne diye tutuştun,ne diye taştın

Ben bir sedefim,sen nisan bulutu,
Ver damlaları,al yuvarlak inciyi

17)İSTİFHAM(SORU SORMA)

Anlatımı daha etkili hale getirmek icin cevap alma amacı gutmeden soru sormaktır
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? (Mehmet Akif Ersoy)
Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu cizgili yuz? (Cahit Sıtkı Tarancı)
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Şu karşıma goğus geren
Taş bağırlı dağlar mısın?
Hangi cılgın bana zincir vuracakmış?Şaşarım!
Her gun bu kadar guzel mi bu deniz?
Boyle mi gorunur gokyuzu her zaman?

18)TEDRİC

Birbiriyle ilgili kavramların bir derece gozetilerek sıralanmasıdır
İki asker,mızrak mızrağa,kılıc kılıca,hancer hancere vuruşmaya başladı
Makbar,makber değil;bir turbe,turbe değil;bir mabet,mabet değil;bir kure,kure değil;bir sonsuz uzay


19)NİDA (SESLENME)

Şiddetli duyguları,heyecanları coşkun bir seslenişle anlatmadırDaha cok ay,ey,hay,ah unlemleriyle yapılır
Ey mavi goklerin beyaz ve kızıl susu! (Arif Nihat Asya)
Ey benim sarı tamburam!
Sen ne icin inilersin?
Catma kurban olayım ey nazlı hilal!

20)CİNAS

Yazılışları aynı,anlamları farklı sozcuklerin bir arada kullanılmasıdır
Nicin kondun a bulbul kapımdaki asmaya
Ben yarimden ayrılmam goturseler asmaya

Gol kıyısındaki sazların arasında bir saz sesi geliyordu

Kara gozler,
Surmeli kara gozler,
Gemim deryada kaldı,
Gozlerim kara gozler

Kalem boyle calınmıştır yazıma,
Yazım kışıma uymaz,kışım yazıma

Boyle bağlar,
Yar başın boyle bağlar,
Gul acmaz,bulbul otmez,
Yıkılsın boyle bağlar

21) ALİTERASYON

Dize ya da mısrada ahenk oluşturacak şekilde,aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasıdır
Eylulde melul oldu gonul soldu lale
Bir kakule meyletti gonul geldi bu hale
Seherde seyre koyuldum semayı deryayı
Kara toprak icinde kara karıncayı karanlık gecede gorur
Beyaz gerdanında bir de ben gerek

22) SECİ

Duz yazıda cumle icinde yapılan uyağa denir
İlahi,kabul senden,ret senden;şifa senden,dert senden İlahi,iman verdin,daim eyle;ihsan verdin,kaim eyle
Ten cubbesi cak gerek,gonul evi pak gerek
Ey gonlumun nuru,gonullerin sururu!
De gul idim ben sana mail sen ettin aklımı zail (Fuzuli)