İnsanlık var olduğu günden beri kendini ve çevreyi sorgulayan bir canlı olmuştur. İdeoloji de bu cins bir arayışın sonucudur. Bilgi, hayatın temeli olarak düşünüldüğü için bilgiyi nasıl elde ettiğimiz her vakit ideolojinin öncelikli konusu olmuştur. Kimileri bilgiyi doğuştan bildiğimizi, kimileri düşünerek bulduğumuzu, empirizm ise var olan tüm bilginin kişinin tecrübeleri sonucu edinildiğini söylemektedir.
Empirizm, akılcılık olarak bilinen rasyonalizmden farklıdır. Zira empiristler düşünerek değil, tecrübeler ve duyumlar yoluyla bilgiyi edindiğimizi söylerler. Tarih boyunca pek çok temsilcisi olan bu felsefi görüş, kimilerine nazaran ateizmin bile temelini oluşturmaktadır. Biraz karışık görünüyor olabilir. Gelin herkesin anlayabileceği halde empirizm nedir, temsilcileri kimlerdir, neleri savunurlar tüm ayrıntılarıyla görelim.
Empirizm nedir, neyi savunur, temsilcileri kimlerdir?
Empirizm nedir?
Empirizm neyi savunur?
Empirizm temsilcileri ve öncüleri kimlerdir?
Empirizmi formülize eden isim, John Locke
Modern empirizm
Empirizm ve rasyonalizm farkları nelerdir?
Temelden başlayalım, empirizm nedir?
Deneycilik ve ampirizm üzere isimlerle da anılan empirizm; bilginin duyular ve tecrübeler yoluyla elde edildiğini söyleyen felsefi bir görüştür. Bilgi tecrübeler ve duyumlar yoluyla elde edilidiği için insan birinci doğduğu anda tabula rasa yani boş bir levhadır. Yaşadıkça bu levha dolar ve insan bilgi sahibi bir kişi haline gelir.
Evet, bilgiyi tecrübeler sonucu elde ederiz ne var bunda diyorsanız bekleyin, empirizmin bilgi hakkında ince bir fikri daha var. Bilginin tecrübe yoluyla elde edilmesi yetmiyor, o bilginin yanlışsız olup olmadığı da deneyle ölçülüyor. Yani ben duyumlarıma ve tecrübelerime nazaran bu türlü bir bilgi sahibiyim derseniz, empiristler gelir ve haydi göster bakalım derler. Bu noktada akılcılıkla ortalarında büyük bir fark vardır.
Empirizm ideolojisinin etimolojik kökeni, pek çok gibisi üzere Yunancaya dayanmaktadır. Yunanca tecrübe manasındaki empiric kökünden gelen empirizm, o vakitler eğitim almadığı halde pratik yapması sayesinde bir uzmana dönüşen doktoru anlatmaktaydı. Zaman içinde bu tarif gelişerek tüm toplumsal bilimler ve hatta hayatın kendisi için uygulanabilir hale geldi.
Empirizm neyi savunur?
Empirizm sezgileri, akılcılığı ve vahiy yoluyla gelen bilgiyi reddeder. Bilginin temelinde tecrübe olduğunu ve elde edilen bilginin doğruluğunun da lakin deney yoluyla ispatlanacağını savunur. Bu nedenle bilim deneye dayalı bir alan olduğu için başlı başına empirik olarak kabul edilir.
Empiristler için bilginin nasıl elde edildiği son derece değerlidir. Ben düşündüm ve bunu buldum üzere bir açıklama kâfi değildir. Nasıl buldun göster, biz de görelim ve kabul edelim düşüncesi baskındır. Bilginin elde edildiği duyum bir his olmamalı, herkes tarafından da duyu organları ile anlaşılacak bir durum olmalıdır.
Empirizm temsilcileri ve öncüleri kimlerdir?
Empirizm temsilcilerini kolay bir liste olarak vermek, onlara haksızlık olacaktır. Zira birinci çağlarda ortaya çıkmış empirizm hakkında her birinin yaptığı eşsiz katkılar vardır. Empirizmin temelleri birinci çağda Demokritos ve Epikuros tarafından atılmıştır. Her ikisi de fikirlerini, o dönemki bilimin ispatları üzerinden sunmuşlardır.
Empirizmin temel kavramlarından bir tanesi olan tabula rasa, 11. yüzyılda İranlı filozof Avicenna tarafından ortaya atılmıştır. 12. yüzyılda Arap filozof İbn Tufail, tabula rasa kavramını bir deney ile ispat etmiştir. Bu deney sonucunda, ıssız bir adada yaşayan bir yetişkin ile küçük bir çocuğun emsal bir zihinsel yapıda olduğunu yani bilginin tecrübeyle kazanıldığını ortaya koymuştur.
Empirizmin bir metodoloji haline gelmesi ise İngiliz Okulu tarafından gerçekleştirilmiştir. 17. ve 18. yüzyılda ortaya çıkan bu akımda John Locke, George Berkeley ve David Hume üzere isimler vardır. Bu isimler Descartes, Leibniz ve Spinoza üzere akılcılara meydan okuyarak empirizmi savunmuşlardır.
Empirizmi formülize eden isim, John Locke:
İngiliz filozof John Locke için farklı bir başlık açmak gerekiyor zira kendisi empirizmi 1690 yılında kaleme aldığı İnsan Anlayışına Ait Bir Deneme isimli yazısında formülize etmiştir. Tabula rasa kavramını savunan Locke, bir tecrübeye atıfta bulunmadan rastgele bir şeyin bilinebilir olduğunu reddetti. İlah varlığı bilgisi de dahil.
İrlandalı filozof ve piskopos George Berkeley ise Locke’un bu görüşünün ateizme taban hazırlayacağından tasa ederek 1710 yılında İnsan Bilgisinin Prensipleri Üzerine İnceleme isimli yazısında farklı bir empirizm biçimi ele aldı. Tecrübenin, deneyin ve duyumun bile şahsen yaradanın ispatı olduğunu argüman eden Berkeley’in bu yaklaşımı daha sonra öznel idealizm olarak isimlendirilmiştir.
İskoçlu filozof David Hume, Locke ve Berkeley’in fikirlerini geliştirerek empirizm fikrine şüpheciliği de ekledi. Hume, bilgiyi fikir ve olgu olarak ikiye ayırdı. Olgular tecrübeyle kolay bir formda elde edilebilirdi. Fakat fikirler bu türlü değildi. Benliğin varlığı üzere temel niyetler bile akılla kesin olarak kurulmayacağı için onları içgüdülerimizle kabul ettiğimizi savundu.
Modern empirizm:
17. ve 18. yüzyılda yapılan çalışmalar ile formülize edilen empirizm, 19. ve 20. yüzyılda olgunlaştı. John Stuart Mill, 19. yüzyılda ortaya koyduğu çalışmalarla Hume ve Berkeley’in kanılarını bir adım daha ileri götürerek matematik dahil tüm tümevarımsal akıl yürütmelerin duyumun kalıcı bir mümkünlüğü olduğunu savundu. Bu niyet fenomenalizm yani çok empirizm olarak isimlendirilir.
19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında, pragmatizm ismi altında birleşen fikir biçimleri ortaya çıktı. Pragmatik fikirler, birbirine zıt iki niyet olan empirizm ve rasyonalizmin ortak yanlarına odaklanıyordu. CS Peirce ve William James üzere isimler, radikal empirizm olarak isimlendirilen birtakım fikir biçimlerini ortaya çıkardılar.
20. yüzyılda empirizm üzerine çalışmalar yapan İngiliz deneyciliği yeni anlayışlar kazandı. Mantıksal pozitivizm olarak da isimlendirilen mantıksal deneycilik bu devrin eseridir. Gottlob Frege, Bertrand Russell ve Ludwig Wittgenstein üzere isimler genel kabul görmeyen kimi çok empirik niyetler ortaya koydular.
Empirizm ve rasyonalizm farkları nelerdir?
Empirizm, bilginin duyu ve tecrübe ile kazanıldığını savunurken, rasyonalizm, bilginin sezgisel olarak ve akıl yoluyla kazanılacağını söyler. Radikal olmadığı sürece rasyonalistler duyu ve tecrübesi inkar etmezler lakin bunların yaşandığı sırada bilginin elde edilme sürecinde sezginin ve aklın rolünü ön plana çıkarırlar. Pragmatizm, her iki niyetin de hakikat yanları olduğu söyleyerek orta yol bulmaktadır.
Bilginin duyum ve tecrübe ile elde edilerek deney yoluyla ispatlanacağını savunan empirizm nedir, neyi savunur, temsilcileri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak mevzu hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Empirizm ideolojisi hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.