*
KadıköyŞifa afiyet Grubu Ataşehir Hastanesi Uzm Klinik Psikolog Merve Büyükkucak; engelli bir çocuğa sahip anne babaların, *her çocuğun öbür olduğunu unutmadan kendi çocuklarının artı yönlerine odaklanmaya itina göstermeleri gerektiğini vurguluyor
*
Her anne baba çoğu zahmete katlandıktan, dokuz ay baştan başa heyecanla bekledikten sonradan kucağına sağlıklı bir bebek almanın hayalini kurar Nasıl bir çocuk yetiştireceklerini, ona nasıl bir yaşam sunacaklarını, büyüdüğünde nasıl bir genç kız ya da delikanlı olacağını düş ederler Ne eyvah ama ara sıra çocuklarının sağlıkları ile ilgili yolunda gitmeyen bir şeylerin olduğunun sinyalini, haberini alırlar ve bu hayallere bir dur çağırmak zorunda kaldıkları bir durumla karşılaşırlar*
*
Şüphesiz, bir aile için en sarsıcı durumlardan biri çocuğunun hayatı boyunca birlikte yaşayacağı bir engelinin olduğunu öğrenmesidir Bu şart bedensel veya gelişimsel bir engel olabileceği gibi doğumla birlikte, bir rahatsızlık ya da bir kaza sonrası da ortaya çıkabilir Böyle bir aile ani ve büyük bir kayıp sonrası yaşanabilecek bütün duyguları hissedebilir, büyük bir hayal kırıklığı yaşayabilirler; zira bu durum laf konusu çocuk için olduğu dek aile için de büyük bir “kayıptır Ne de olsa bu haberle birlikte çocukları için kurdukları hayalleri de kaybederler ve daha da önemlisi çocuklarının hayatlarının geri kalanı için üzüntü duyacakları uzun bir işlem başlamış olur*
*
Aileler Ne Yaşar?
*
Çocuklarının bir engeli olduğunu öğrenen bir aile ilk önce kayıpla beraber gelen bir keder hisseder Bunun içerisine şok, inkâr, öfke, suçluluk, üzüntü gibi duygular da dâhil edilebilirken bütün bunların beraberinde neden bunun kendi çocuklarının başına geldiğine dair bir sorgulama ve ayaklanma laf konusu olabilir Bu durumun kendi hataları veya suçları olduğunu düşünebilirler Cümbür Cemaat sağlıklı bebeklere sahipken bu aileler için engelli bir bebeğe sahip olmak bir başarısızlık gibi görünebilir*
*
Çevredeki öteki sağlıklı bebekleri ve onların ailelerini kıskanabilirler Geleceğe dair büyük bir belirsizlikle birlikte öyle yoğun bir ümidini yitirme duygusal baş gösterebilir ama ara sıra bebeklerini bırakıp kaçma istekleri zeka oluşabilirMükemmel bir bebek beklerken bu bebeğin kendilerine ait olmadığına inanmak isteyebilirler İnsanların tepkisinden, önyargılarından ve bu durumla nasıl başa çıkacaklarından korkabilirler*
*
Bunların birçok gerçekten fazla imha edici bir olaya karşı verilen oldukça sıradan ve doğal tepkilerdir Elbette vakit içerisinde bu duygular dalgalanma gösterecek, ara sıra hafiflerken ara sıra da yeni hayati engellerle karşılaşıldığında (mesela laf konusu çocuğun okula başlaması vb) tıpkı ilk günkü sıcaklığında yaşanabilecektir böylece engelli bir çocuğa sahip olan bir aile için olur ya de en şiddet olanı yaşam boyu tekrarlayan kayıplarla yüzleşme durumudur*
*
Bu süreçte anne ve babalar hüzünleri ve kederleri hiç bitmeyecek gibi hissedebilirler fakat zaman içerisinde bu durumu anlamlandırabilmeye ve yaşamlarının, kendi gerçekliklerinin bir parçası olarak kabul edebilmeye başladıklarında yavaşça rahatlayacaklardır*
*
Aileler Bu Durumla Nasıl Baş ederler?
*
Ailelerin bu durumla nasıl baş edecekleri şüphesiz oysa çoğu faktöre bağlıdır Ebeveynlerin böyle şiddet bir durumla nasıl başa çıktıkları stresli durumlara ve çoğunlukla sorunlara yaklaşım tarzlarıyla birebir ilintilidir Çözüm odaklı bir başa çıkma mekanizmasına sahip olan ve davranışlarını sorunlu duruma kadar modifiye edebilen şahısların bu konuda daha başarılı olabildikleri görülmektedir*
*
Engelliliğe dair manzara açısını elastik tutabilen ve çocuklarının özgürleşmesine destek olan, ekip biçiminde hareket eden ebeveynlerin bu durumla fazla daha kuytu başa çıkmaları mümkündür Tıpkı öteki kuvvet hayati durumlarla karşılaşıldığında olduğu gibi ebeveynlerin bu durumu nasıl anlamlandırdığı, bu konu hakkında kendilerine yaptıkları açıklamalar fazla belirleyicidir*
*
Mesela anne babaların kendilerine karşın aldıkları suçlayıcı bir davranış yaşam boyu bu engeli kabullenmelerine ve bunu deneyimlerinin bir parçası haline getirmelerine engel olabilir Yalnızca bir ebeveynin bu durumu nasıl anlamlandırdığı yok bununla beraber öteki eşin de bu olaya verdiği tepki ve başa çıkma tarzı da ailenin baş etme şeklini etkileyecektir Ailenin maddi ve ruhsal sağlığının, mali koşullarının uygun olması da kayda değer faktörlerdir*
*
Bilhassa annenin psikolojik anlamda kendini ne değin iyi hissettiğinin anlamlı derecede kayda değer olduğu görülmektedir Yakın akrabalardan ve yakın çevreden görülen yardım, çocukla kurulan ilişki ve onun yaşam kalitesi, ebeveynlerin inanç sistemleri ve bu durumun iş ya da özel hayatlarına ne dek tesir ettiği de baş etme şeklini belirleyici öteki önemli faktörler olarak sıralanabilir*
*
Aile içi İlişkiler Bu Durumdan Nasıl Etkilenir?
*
Engelli bir çocuğa sahip almak ailenin öteki bireyleri arasındaki ilişkiye büyük oranda tesir edebilecek bir durumdur Bilhassa bütün enerji ve yatırımın engelli çocuğa yapılması riski öteki ilişkilerin zora girmesine ve öteki aile bireyleriyle ilişkilerin zorlanmasına sebep olabilir Bu anlamda en çok zorlanan grupta engelli bir kardeşe sahip ailenin diğer çocukları sayılabilir*
*
Çalışmalar, engelli bir kardeşe sahip çocuklarda depresif ve anksiyöz belirtiler görülme sıklığının dinç kardeşleri oranlara kadar daha fazla olduğunu göstermektedir Bu çocukların ev işlerinde daha fazla etkin rol aldıkları, kardeşler aralarında daha artı ayrımcılık ve bilhassa annelerinden daha az sevgi ve ilgi gördüklerini hissettikleri de yine bilimsel bulgular arasındadır Böyle bir durumda öteki çocukların da kendilerini bakımsız hissetmesine sebep olmamak için ebeveynlerin evin ve çocukların sorumluluklarını paylaşarak onlar sağlıklı çocuklarına da özel zamanlar ayırmaya çalışmaları muavin olacaktır*
*
Eşler açısından bakıldığında ise, bu konuda yapılan birçok araştırma engelli bir çocuğa sahip olan çiftlerin boşanma ihtimallerinin sağlıklı çocuklara sahip ebeveynlere oranla daha yüksek olduğunu ortaya koymaktadır Zira engelli bir çocuğa sahip olmak izaç ilişkisinin sağlamlığını da bir nevi test edici nitelikte, er şekilde ilişki açısından süregelen bir gerginlik faktörüdür*
*
Kesinlikle destekleyici bir ilişkiye sahip çiftler keza ilişkilerini koruyabilirler, ayrıca de birbirilerinin depresif bir sürece girmesini büyük ölçüde engelleyebilirler Ancak yoğun bakım gerektiren b engelli bir çocuğa sahip olma durumu, yas ve hüzünle birleştiğinde ve tüm bunların üstüne çocuğun genel sağlığı ile ilgili süregelen kaygılar ve mali güçlükler eşlik ettiğinde bir ilişkiyi stresten koruyabilmek büyük bir çaba ve uğraş gerektirebilir Engelli bir çocuğa sahip olmanın parasal yükü oldukça fazla olduğundan sırf bu realite dahi ebeveynler açısından süregelen bir stres ve endişe kaynağı olabilir*
*
Çalışmalar, anne ve babası aralarında destekleyici bir ilişki bulunan engelli çocukların genel bedensel ve ruhsal sağlıklarının iyi anlaşamayan ebeveynlere sahip olanlara kıyasla fazla daha iyi olduğunu göstermektedir Bilhassa eşleri göre desteklendiğini hisseden annelerin, eşlerinden aldıkları yardımdan egemen olarak, evliliklerinde daha mutlu ve memnuniyet olmuş hissettikleri görülmektedir Ama anne ve baba arasındaki ilişki yolunda gitmediğinde keza annenin keza de babanın engelli çocuğu ile ilişkisinin negatif yönde etkilendiği bilinmektedir*
*
Engelli bir çocuğa sahip ailelerde çoğunlukla geleneksel rollere paralel olarak temel bakımın anne göre verildiği, babanın da finansal desteği oluşturmak adına çalışan ve para şampiyon taraf olduğu görülmektedir En ideal şekli gibi görünse de ara sıra bu iş bölümünün sonucunda bakım veren annenin tükendiği, babanın da kendini dışarıda kalmış hissettiği durumlar mevcuttur Bilimsel araştırmalar özellikle engelli bir çocuğa sahip annelerin sağlıklı çocuklara sahip annelere oranla daha fazla depresif belirtilere ve anksiyete gibi ruh sağlığı bozukluklarına sahip olduklarını göstermektedir*
*
bununla birlikte bu annelerin bedensel sıhhat problemlerinin de daha artı olduğu, annelik becerileri konusunda ise kendilerini diğer annelere kıyasla daha eksik yetkin hissettikleri de ortaya konmaktadır Tam da bu sebeplerden, *şayet de hepsinden önemlisi engelli çocuğa ilk bakım veren kişinin, yani annenin, kendine iyi gelecek, ona iyi hissettirebilecek zaman dilimleri oluşturmasının gerekliliğidir; zira engelli olsun olmasın her çocuğun hem ruhen keza de fiziken dinç ve huzurlu*
ebeveynlere ihtiyacı vardır
*
Engelli bir çocuğa sahip almak epeyce stresli ve sıkıcı bir koşul olabilir Her çocuk aynı olmadığı gibi, her engelli çocuk da aynı değildir ve hepsinin kendine kadar becerileri, yetenekleri ve özellikleri vardır Onlar da belirli bir yaşam kalitesine sahip olarak hayattan keyif alma ve çevreleriyle mutlu bir ilişki kurabilme becerisine sahiptir*
*
Hayat kalitesi sadece becerilerle belirlenemez; çocuğun ne kadar şen zamanlar geçirebildiği, kendini ne dek güvende hissettiği ve her şeyden de öte herkes gibi ve asgari cümbür cemaat kadar sevilebilir bir varlık olduğunu hissetmesinden geçer Bu nedenlerle, ebeveynler her çocuğun farklı olduğunu unutmadan kendi çocuklarının pozitif yönlerine odaklanmaya itina göstermelidir*
*
Şüphesiz zaman zaman çocuklarına aleyhinde olumsuz duygulara sahip olabilirler, bu fazla anlaşılması mümkün bir durumdur, zira benzer durumda olan birçok ebeveyn bu duyguları taşıyabilir Lakin gerçi (mesela 1 sene sonra) üzüntü ve keder hislerinde bir azalma olmuyor ve bu durum artan bir şekilde komplike bir hal almaya başlıyorsa, kişinin ruh sağlığında bozulmalar söz konusu olabilir, çocuğa verilen bakım ve öteki kişilerle kurulan ilişkiler bu durumdan olumsuz yönde etkilenebilir
*
Böyle bir durumda mutlaka profesyonel bir yardım alınmalıdır Bilhassa çocuklarını halen olduğu gibi kabullenmekte zorlanıyor, yaşananlarla ilgili halen tatmin edici bir açıklamaya ihtiyaç duyuyor, öfke ve suçluluk gibi duygularla boğuşuyor ve durumu yoluna girmeyen bir kriz olarak görmekte ısrar ediyorlarsa mutlaka takviye alınmalıdır
KadıköyŞifa afiyet Grubu Ataşehir Hastanesi Uzm Klinik Psikolog Merve Büyükkucak; engelli bir çocuğa sahip anne babaların, *her çocuğun öbür olduğunu unutmadan kendi çocuklarının artı yönlerine odaklanmaya itina göstermeleri gerektiğini vurguluyor
*
Her anne baba çoğu zahmete katlandıktan, dokuz ay baştan başa heyecanla bekledikten sonradan kucağına sağlıklı bir bebek almanın hayalini kurar Nasıl bir çocuk yetiştireceklerini, ona nasıl bir yaşam sunacaklarını, büyüdüğünde nasıl bir genç kız ya da delikanlı olacağını düş ederler Ne eyvah ama ara sıra çocuklarının sağlıkları ile ilgili yolunda gitmeyen bir şeylerin olduğunun sinyalini, haberini alırlar ve bu hayallere bir dur çağırmak zorunda kaldıkları bir durumla karşılaşırlar*
*
Şüphesiz, bir aile için en sarsıcı durumlardan biri çocuğunun hayatı boyunca birlikte yaşayacağı bir engelinin olduğunu öğrenmesidir Bu şart bedensel veya gelişimsel bir engel olabileceği gibi doğumla birlikte, bir rahatsızlık ya da bir kaza sonrası da ortaya çıkabilir Böyle bir aile ani ve büyük bir kayıp sonrası yaşanabilecek bütün duyguları hissedebilir, büyük bir hayal kırıklığı yaşayabilirler; zira bu durum laf konusu çocuk için olduğu dek aile için de büyük bir “kayıptır Ne de olsa bu haberle birlikte çocukları için kurdukları hayalleri de kaybederler ve daha da önemlisi çocuklarının hayatlarının geri kalanı için üzüntü duyacakları uzun bir işlem başlamış olur*
*
Aileler Ne Yaşar?
*
Çocuklarının bir engeli olduğunu öğrenen bir aile ilk önce kayıpla beraber gelen bir keder hisseder Bunun içerisine şok, inkâr, öfke, suçluluk, üzüntü gibi duygular da dâhil edilebilirken bütün bunların beraberinde neden bunun kendi çocuklarının başına geldiğine dair bir sorgulama ve ayaklanma laf konusu olabilir Bu durumun kendi hataları veya suçları olduğunu düşünebilirler Cümbür Cemaat sağlıklı bebeklere sahipken bu aileler için engelli bir bebeğe sahip olmak bir başarısızlık gibi görünebilir*
*
Çevredeki öteki sağlıklı bebekleri ve onların ailelerini kıskanabilirler Geleceğe dair büyük bir belirsizlikle birlikte öyle yoğun bir ümidini yitirme duygusal baş gösterebilir ama ara sıra bebeklerini bırakıp kaçma istekleri zeka oluşabilirMükemmel bir bebek beklerken bu bebeğin kendilerine ait olmadığına inanmak isteyebilirler İnsanların tepkisinden, önyargılarından ve bu durumla nasıl başa çıkacaklarından korkabilirler*
*
Bunların birçok gerçekten fazla imha edici bir olaya karşı verilen oldukça sıradan ve doğal tepkilerdir Elbette vakit içerisinde bu duygular dalgalanma gösterecek, ara sıra hafiflerken ara sıra da yeni hayati engellerle karşılaşıldığında (mesela laf konusu çocuğun okula başlaması vb) tıpkı ilk günkü sıcaklığında yaşanabilecektir böylece engelli bir çocuğa sahip olan bir aile için olur ya de en şiddet olanı yaşam boyu tekrarlayan kayıplarla yüzleşme durumudur*
*
Bu süreçte anne ve babalar hüzünleri ve kederleri hiç bitmeyecek gibi hissedebilirler fakat zaman içerisinde bu durumu anlamlandırabilmeye ve yaşamlarının, kendi gerçekliklerinin bir parçası olarak kabul edebilmeye başladıklarında yavaşça rahatlayacaklardır*
*
Aileler Bu Durumla Nasıl Baş ederler?
*
Ailelerin bu durumla nasıl baş edecekleri şüphesiz oysa çoğu faktöre bağlıdır Ebeveynlerin böyle şiddet bir durumla nasıl başa çıktıkları stresli durumlara ve çoğunlukla sorunlara yaklaşım tarzlarıyla birebir ilintilidir Çözüm odaklı bir başa çıkma mekanizmasına sahip olan ve davranışlarını sorunlu duruma kadar modifiye edebilen şahısların bu konuda daha başarılı olabildikleri görülmektedir*
*
Engelliliğe dair manzara açısını elastik tutabilen ve çocuklarının özgürleşmesine destek olan, ekip biçiminde hareket eden ebeveynlerin bu durumla fazla daha kuytu başa çıkmaları mümkündür Tıpkı öteki kuvvet hayati durumlarla karşılaşıldığında olduğu gibi ebeveynlerin bu durumu nasıl anlamlandırdığı, bu konu hakkında kendilerine yaptıkları açıklamalar fazla belirleyicidir*
*
Mesela anne babaların kendilerine karşın aldıkları suçlayıcı bir davranış yaşam boyu bu engeli kabullenmelerine ve bunu deneyimlerinin bir parçası haline getirmelerine engel olabilir Yalnızca bir ebeveynin bu durumu nasıl anlamlandırdığı yok bununla beraber öteki eşin de bu olaya verdiği tepki ve başa çıkma tarzı da ailenin baş etme şeklini etkileyecektir Ailenin maddi ve ruhsal sağlığının, mali koşullarının uygun olması da kayda değer faktörlerdir*
*
Bilhassa annenin psikolojik anlamda kendini ne değin iyi hissettiğinin anlamlı derecede kayda değer olduğu görülmektedir Yakın akrabalardan ve yakın çevreden görülen yardım, çocukla kurulan ilişki ve onun yaşam kalitesi, ebeveynlerin inanç sistemleri ve bu durumun iş ya da özel hayatlarına ne dek tesir ettiği de baş etme şeklini belirleyici öteki önemli faktörler olarak sıralanabilir*
*
Aile içi İlişkiler Bu Durumdan Nasıl Etkilenir?
*
Engelli bir çocuğa sahip almak ailenin öteki bireyleri arasındaki ilişkiye büyük oranda tesir edebilecek bir durumdur Bilhassa bütün enerji ve yatırımın engelli çocuğa yapılması riski öteki ilişkilerin zora girmesine ve öteki aile bireyleriyle ilişkilerin zorlanmasına sebep olabilir Bu anlamda en çok zorlanan grupta engelli bir kardeşe sahip ailenin diğer çocukları sayılabilir*
*
Çalışmalar, engelli bir kardeşe sahip çocuklarda depresif ve anksiyöz belirtiler görülme sıklığının dinç kardeşleri oranlara kadar daha fazla olduğunu göstermektedir Bu çocukların ev işlerinde daha fazla etkin rol aldıkları, kardeşler aralarında daha artı ayrımcılık ve bilhassa annelerinden daha az sevgi ve ilgi gördüklerini hissettikleri de yine bilimsel bulgular arasındadır Böyle bir durumda öteki çocukların da kendilerini bakımsız hissetmesine sebep olmamak için ebeveynlerin evin ve çocukların sorumluluklarını paylaşarak onlar sağlıklı çocuklarına da özel zamanlar ayırmaya çalışmaları muavin olacaktır*
*
Eşler açısından bakıldığında ise, bu konuda yapılan birçok araştırma engelli bir çocuğa sahip olan çiftlerin boşanma ihtimallerinin sağlıklı çocuklara sahip ebeveynlere oranla daha yüksek olduğunu ortaya koymaktadır Zira engelli bir çocuğa sahip olmak izaç ilişkisinin sağlamlığını da bir nevi test edici nitelikte, er şekilde ilişki açısından süregelen bir gerginlik faktörüdür*
*
Kesinlikle destekleyici bir ilişkiye sahip çiftler keza ilişkilerini koruyabilirler, ayrıca de birbirilerinin depresif bir sürece girmesini büyük ölçüde engelleyebilirler Ancak yoğun bakım gerektiren b engelli bir çocuğa sahip olma durumu, yas ve hüzünle birleştiğinde ve tüm bunların üstüne çocuğun genel sağlığı ile ilgili süregelen kaygılar ve mali güçlükler eşlik ettiğinde bir ilişkiyi stresten koruyabilmek büyük bir çaba ve uğraş gerektirebilir Engelli bir çocuğa sahip olmanın parasal yükü oldukça fazla olduğundan sırf bu realite dahi ebeveynler açısından süregelen bir stres ve endişe kaynağı olabilir*
*
Çalışmalar, anne ve babası aralarında destekleyici bir ilişki bulunan engelli çocukların genel bedensel ve ruhsal sağlıklarının iyi anlaşamayan ebeveynlere sahip olanlara kıyasla fazla daha iyi olduğunu göstermektedir Bilhassa eşleri göre desteklendiğini hisseden annelerin, eşlerinden aldıkları yardımdan egemen olarak, evliliklerinde daha mutlu ve memnuniyet olmuş hissettikleri görülmektedir Ama anne ve baba arasındaki ilişki yolunda gitmediğinde keza annenin keza de babanın engelli çocuğu ile ilişkisinin negatif yönde etkilendiği bilinmektedir*
*
Engelli bir çocuğa sahip ailelerde çoğunlukla geleneksel rollere paralel olarak temel bakımın anne göre verildiği, babanın da finansal desteği oluşturmak adına çalışan ve para şampiyon taraf olduğu görülmektedir En ideal şekli gibi görünse de ara sıra bu iş bölümünün sonucunda bakım veren annenin tükendiği, babanın da kendini dışarıda kalmış hissettiği durumlar mevcuttur Bilimsel araştırmalar özellikle engelli bir çocuğa sahip annelerin sağlıklı çocuklara sahip annelere oranla daha fazla depresif belirtilere ve anksiyete gibi ruh sağlığı bozukluklarına sahip olduklarını göstermektedir*
*
bununla birlikte bu annelerin bedensel sıhhat problemlerinin de daha artı olduğu, annelik becerileri konusunda ise kendilerini diğer annelere kıyasla daha eksik yetkin hissettikleri de ortaya konmaktadır Tam da bu sebeplerden, *şayet de hepsinden önemlisi engelli çocuğa ilk bakım veren kişinin, yani annenin, kendine iyi gelecek, ona iyi hissettirebilecek zaman dilimleri oluşturmasının gerekliliğidir; zira engelli olsun olmasın her çocuğun hem ruhen keza de fiziken dinç ve huzurlu*
ebeveynlere ihtiyacı vardır
*
Engelli bir çocuğa sahip almak epeyce stresli ve sıkıcı bir koşul olabilir Her çocuk aynı olmadığı gibi, her engelli çocuk da aynı değildir ve hepsinin kendine kadar becerileri, yetenekleri ve özellikleri vardır Onlar da belirli bir yaşam kalitesine sahip olarak hayattan keyif alma ve çevreleriyle mutlu bir ilişki kurabilme becerisine sahiptir*
*
Hayat kalitesi sadece becerilerle belirlenemez; çocuğun ne kadar şen zamanlar geçirebildiği, kendini ne dek güvende hissettiği ve her şeyden de öte herkes gibi ve asgari cümbür cemaat kadar sevilebilir bir varlık olduğunu hissetmesinden geçer Bu nedenlerle, ebeveynler her çocuğun farklı olduğunu unutmadan kendi çocuklarının pozitif yönlerine odaklanmaya itina göstermelidir*
*
Şüphesiz zaman zaman çocuklarına aleyhinde olumsuz duygulara sahip olabilirler, bu fazla anlaşılması mümkün bir durumdur, zira benzer durumda olan birçok ebeveyn bu duyguları taşıyabilir Lakin gerçi (mesela 1 sene sonra) üzüntü ve keder hislerinde bir azalma olmuyor ve bu durum artan bir şekilde komplike bir hal almaya başlıyorsa, kişinin ruh sağlığında bozulmalar söz konusu olabilir, çocuğa verilen bakım ve öteki kişilerle kurulan ilişkiler bu durumdan olumsuz yönde etkilenebilir
*
Böyle bir durumda mutlaka profesyonel bir yardım alınmalıdır Bilhassa çocuklarını halen olduğu gibi kabullenmekte zorlanıyor, yaşananlarla ilgili halen tatmin edici bir açıklamaya ihtiyaç duyuyor, öfke ve suçluluk gibi duygularla boğuşuyor ve durumu yoluna girmeyen bir kriz olarak görmekte ısrar ediyorlarsa mutlaka takviye alınmalıdır