eski uygarlıklar nelerdir kısaca
Mezopotamya
Guneydoğu Anadolu'dan başlayarak, Basra Korfezi'ne kadar uzanan, Dicle ve Fırat Nehirleri arasındaki bolgeye Mezopotamya denir
Mezopotamya, verimli topraklara sahip olması, iklim şartlarının uygun olması gibi nedenlerden dolayı, sık sık istila ve goclere sahne olmuş, insanlar arasındaki kultur etkileşimi fazla olduğundan medeniyet bu bolgede gelişmiştir
Sumerler
Birbirinden bağımsız, sitedenilen şehir devletleri halinde yaşadılar En onemli şehirleri, Ur, Uruk, Lagaş'tır Bu şehir devletleri, ensiveya patesidenilen rahipkrallar tarafından yonetiliyordu
Cok tanrılı inanca sahip Sumerlerin, tapınaklarına ziggurat denirdi Mezopotamya'da evler ve tapınaklar, taş az olduğundan kerpic ve tuğladan yapılmıştır Hem bu ozelliğinden, hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar, gunumuze kadar ulaşmamıştır
Gunumuz uygarlığının temeli olan yazıyı (civi yazısı), ilk kez Sumerler bulmuştur (MO 3500) Tarihte ilk yazılı hukuk kuralları da Sumerler tarafından oluşturulmuştur Bu ozellikleri ile Sumerlere, dunyadaki ilk hukuk devleti diyebiliriz Lagaş Kralı tarafından oluşturulan ilk yazılı kanunlar, fidye ve bedelsistemine dayanıyordu
Sumerlerin en onemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dirSumerler aynı zamanda matematik ve geometrinin de temellerini atmışlardır Dort işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, carpma ve bolme cetvelleri hazırlamışlardır
Sumerler, astronomide de gelişmişlerdir Burcları bulmuşlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gun olarak hesaplamışlardır İlk kez Aay yılı hesabına dayanan takvimi, Sumerler bulmuşlardır
Orf, adet, gelenek ve dil yapılarına, kullandıkları aletlere bakılarak, Sumerlerin, Mezopotamya'ya Orta Asya'dan geldikleri, Turk olabilecekleri tahmin edilmektedir Akkadlar tarafından yıkılmışlardır
Akadlar
Arap Yarımadası'ndan Mezopotamya'ya gelen Sami kokenli bir kavimdir İlk surekli ve duzenli orduları kurmuşlardır Bu sayede, kısa zamanda Mezopotamya'nın tamamına sahip olmuşlardır Tarihte bilinen ilk buyuk imparatorluğu kurdular Kurucuları Sargon, başkentleri Agade'dir Tapınaklarına da Agade denilirdi En onemli mimari eserleri Zafer Anıtı'dır
Elamlılar
Elam, Guneydoğu Mezopotamya'ya verilen addır Başkentleri Sus'tur Bilim ve teknikte ileri olmamalarına rağmen, guzel sanatlar ve susleme alanında gelişmişlerdir
Babilliler
İlk mutlak krallık anlayışı, Babil'de ortaya cıkmıştır Unlu kralları Hammurabi, ilk anayasa olarak bilinen Hammurabi Kanunlarını oluşturdu Bu kanunlar, Sami geleneklerinden ve Urukagine Kanunları'ndan yararlanılarak hazırlanmıştır Babil Kulesive Babil'in Asma Bahcelerien onemli eserleridir
Asurlular
Yukarı Mezopotamya'da (Guneydoğu Anadolu) kurulmuşlar, Toroslar ve Kapadokya'ya kadar yayılmışlardır Anadolu'da ticaret kolonileri kurdular Civi yazısını Anadolu'ya oğreterek, Anadolu'da tarih devirlerini başlattılar Tum civi yazılı eserleri, başkentleri Ninova'da toplayarak, ilk kutuphanecilik ve arşivcilik faaliyetini başlattılar
Uygurlar
Uygurlar hakkındaki bilgiler, Cin yıllıkları ile Gokturk ve Uygur kitabelerinde bulunmaktadır Uygur kelimesine ceşitli anlamlar verilmekle birlikte en kabul goreni; akraba, muttefik anlamında olanıdırUygurlar Cin kaynaklarında Hunların soyundan gosterilmektedir V yuzyılda Orta Asyanın buyuk bir kısmına yayılmış olan Toleslerin bir boyu olarak karşımıza cıkmaktadır Uygurlar bu donemde Kaocı (yuksek tekerlekli arabalılar) adıyla bilinmekteydiler Orhun Kitabelerinde ise Dokuz Oğuz adı ile anılıyorlardı
Uygurlar, Orhun ve Selenga vadilerinin yerli kavimleri idiler Bunlar Gokturk devleti kurulunca, onların hakimiyetini tanıdılar 630 yılında Gokturk devleti Cinliler tarafından yıkıldığında serbest kalmışlar ve bir siyasi birlik oluşturmuşlardır Cin ise Gokturklere karşı bu Uygur birliğini destekliyordu Bu cağda başlarında Alp İlteber Unvanını taşıyan, Pusa isimli biri bulunuyordu
Uygurlar, 681 yılından sonra, İl Teriş Kağanın ortaya cıkmasıyla, yine Gokturklere bağlanmak zorunda kaldılar Bu sure icinde kendilerini toplamış olan Uygurlar, Gokturk devletinin zayıflaması ile yeni bir fırsat daha bulmuş oldular Gokturklerin hakimiyetinde bulunan Basmıl ve Karluk gibi Turk toplulukları ile birleşen Uygurlar, 74243 yıllarında Gokturk Kağanı Ozamışı mağlUp ederek oldurduler
Uygur Devletinin Kuruluşu
Gokturk devleti ortadan kalkınca, 743 yılında Basmılların idaresinde yeni bir devlet kuruldu Uygurlar bu Basmıl Kağanlığı nın Sol Yabgusu, yani doğu Yabgusu; Karluklar ise, Sağ Yabgusu, yani batı Yabgusu oldular Bu yeni devlet, tam bir federal devlet bicimindeydi
744 yılında Uygur Yabgusu, Basmıl Kağanını mağlUp ederek kendini kağan ilan etti Kağanlık Unvanı olarak da Kutluk Bilge Kul Kağan Unvanını aldı Boylece Uygur Kağanlığı kurulmuş oldu
Bu kağanlık Unvanından da anlaşılacağı uzere, Gokturk devletinin gelenek ve toreleri yeni Uygur Kağanlığında da devam ediyordu Ancak Uygurlar arasında Buda ve Mani dini gibi yabancı inanışlar yayıldıkca, Kağan unvanlarında da birtakım değişiklikler olmaya başlayacaktır Uygur devletini kuranlar Orhun bolgesini yurt tuttukları icin, bunlara Orhun Uygurları denilmektedir
Kutluk Bilge Kul Kağan olunce yerine oğlu Bayan Cur, kağan oldu Uygurların en buyuk kağanı olan Bayan Cur Kağan, unvan olarak da Tengride bolmış, il itmiş Bilge Kağan Unvanını aldı Bu Unvanın anlamı ise, Gokte doğmuş, devlet yonetmiş, Bilge Kağan demekti
Bayan Cur Kağan devri (747759), Uygurların dort yonde genişledikleri bir devirdir batıda Kara Turgeş devleti, Uygur hakimiyetini tanımak zorunda kaldı Kırgız, Cik, Sekiz Oğuz ve Dokuz Tatar gibi Turk boyları itaat altına alınarak, devlet otoritesi guclendirildi Ote yandan yine bu devirde, guneydeki Beşbalıg, Kuca ve Karaşar gibi zengin tarım ve ticaret şehirleri de Uygur etkisi altına alınmıştır Turfan bolgesi ile Uygurlar arasındaki ilişkiler de, yine bu devirden itibaren başlamış oluyordu
Bayan Cur Kağanın onemli işlerinden birisi de, onun zamanında, Uygurlar arasında şehirleşme eğilimlerinin başlamasıdır O, Ordubalıg adında başkentleri olan bir şehir kurdurmuştur (757)
Diğer yandan aynı kağan, gittikce guclenmekte olan Tibet tehlikesini sezerek onlara karşı cephe aldı İmparatorun isteği uzerine, Cinde buyuk bir tehlike yaratan Anluşan adlı Turk asıllı bir generalin isyanının bastırılmasına yardım etmiştir Bu yardım sonunda yapılan anlaşma ile, Uygur tuccarlarına Cin kapıları da acılmış oldu
Bayan Cur Kağanın Şineusu golu yakınında bulunmuş, Gokturk yazısı ile yazılmış olan, Turkce bir kitabesi vardır Bu kitabede kağan olarak yaptığı işler anlatılmaktadır
Bayan Cur kağanın olumunden sonra yerine oğlu Bogu Kağan oldu (759) Bogu Kağanın faaliyetleri siyasi ve manevi olmak uzere başlıca iki alanda olmuştur Siyasi faaliyetleri daha cok Cin uzerine olmuştur Cinde baş gosteren isyanların bastırılması sebebiyle sık sık Cine girilmiştir Ancak Uygurların Cine girişlerinde Cinin ceşitli bolgelerine yağma akınları da yapılıyordu Cindeki isyanların en onemlisi yabancı kavimlerin Tibetliler etrafında birleşmeleri sonucunda ortaya cıkan isyan olmuştur Bu Tibet isyanı ancak Uygurlar yardımı ile onlenebilmiştir
Bogu Kağanın manevi alandaki en buyuk faaliyeti, Maniheizm dinini kabul etmesi olmuştur Bogu Kağan, aynı zamanda bu dinin onculuğunu de ustlenmişti Bir tuccar ve şehirli dini olan Mani dininin kabulunun, Uygurların savaşcı ruhlarını gevşetmekle beraber, ilim, sanat ve edebiyatta ilerlemelerine katkısı olmuştur
Eskiden beri Orta Asya Turk kavimleri arasında, cok geniş ve koklu bir kulture sahip olan Cinin zabtedilemeyeceği, bu mumkun olsa bile uzun sure elde tutulamayacağına dair yaygın bir inanış vardı Bogu Kağan Cinin zayıf bir anında Cini ele gecirmek istemişti Ancak veziri Baga Tarkan, adı gecen inanış sebebiyle Kağanın bu girişimine karşı cıktı Ancak sozunu dinletemeyince Bogu Kağanı oldurup Alp Kutluk Bilge Kağan Unvanıyla tahta gecti (779) Bundan sonraki kağanlar onun soyundan gelmiştir Bu tarihten sonra Uygur devletini oluşturan kabileler arasında huzursuzluklar da başlamıştır
Kultur ve ticaret bakımından gelişen Uygurların savaşcılık tarafları zayıflamıştı 840 yılında, Uygurların kuzeybatı kısımlarında yaşayan Kırgızlar, 100 bin kişilik atlı kuvvetleri ile, Uygur başkentine baskın duzenleyerek kağanlarını oldurup, halkı kılıctan gecirdiler Bu şekilde Bayan Cur ve Kutlug Bilge Kağan zamanında uğradıkları saldırıların intikamını korkunc bir şekilde almış oldular Bu baskından kurtulan Uygurlar, canlarını kurtarmak icin ceşitli yonlere dağılmak zorunda kaldılar
TURFAN UYGURLARI
Kırgız baskınından kacan Uygur boylarının onemli bir kısmı Doğu Turkistana gocmuşlerdir Burada Turfan ve Karaşar şehirlerinin civarında yerleşen Uygurlar, Turk medeniyet tarihi acısından buyuk değer taşırlar Daha Orhun Uygurları zamanında, tarım ve ticaret merkezleri olan Turkistanın bu buyuk şehirleri, Uygurların etkisi altına girmişlerdi Bu nedenle Uygur devletinin yıkılmasından sonra, Turfan dolaylarına kacan Uygurlar icin, bu bolge guvenilir bir yer olmuştur848 yılından sonra, kendilerini toparlayıp, varlıklarını komşularına kabul ettiren Uygurlar, 856 yılında ise kağanlıklarını ilan etmişlerdir Bu donemde başlarında Mengli Kağan bulunuyordu Mengli Kağan, Uluğ Tengride Kut Bulmış Alp Kuluk Bilge Kağan, (bugunku Turkce ile; Ulu Tanrı da guc ve saadet bulmuş, kahraman, calışkan Bilge Kağan) Unvanını taşıyordu
Kağanlık merkezi olarak Turfan şehrini sectikleri icin, kendilerine Turfan Uygurları denilmiştir Ayrıca yazlık başkentleri olarak Beşbalıg şehrini kullandıkları icin, kaynaklarda Beşbalıg Uygurları adı da kullanılıyordu
Cin yonetimi, bu Uygur devletini Tibet tehlikesine karşı desteklemiştir Uygurlar da Doğu Turkistanda etkinliklerini artırmış olan Tibetlileri bu bolgeden cıkarmışlardır Boylece batıdaki sınırlarını Urumci şehrine kadar uzatmışlardır
Turfan Uygurları Mani dinine inanıyorlardı Bu dini, siyasi amacları icin de kullanan Uygurlar, dinlerini himaye bahanesiyle Cin uzerinde baskı kurmuşlardır
Kultur ve medeniyet bakımından buyuk gelişmeler gosterecek olan Uygurlar, 1335 yılına kadar devletlerini yaşatacaklardır Gerek X yuzyılda Cinin kuzeyinde Hıtay devletinin kuruluşunda, gerekse Cengiz Han devletinin gelişmesinde, bu Uygurların, onculuk, bilgi ve tecrubelerinin cok buyuk payı olmuştur Uygurlara devlet teşkilatında cok onemli gorevler veren Moğollar, yazı olarak da Uygur yazısını kullanıyorlardı Moğolların XVI yuzyıla gelindiğinde buyuk oranda Turkleşmesinde Uygurlar, onemli rol oynamışlardır
SARI UYGURLAR
840 yılındaki Kırgız baskınından sonra, dort bir yana dağılan Uygurların bir kısmı, guney kesimlere, yani Cin ile Doğu Turkistan arasındaki Kansu bolgesine indiler Onemli bir ticaret merkezi olan bu bolge, meşhur İpek yolu uzerinde idi Bu bolgede yerleşen Uygurlar, buyuk bir şehir olan KanCovda yeni bir devlet kurmuşlardır Sonradan, Sarı Uygurlar adı ile anılacak olan bu Uygurlar, bu bolgenin yerli halkı ile karışmadan kalmışlardır Turk dili ve kulturunu uzun yıllar yaşatan bu Uygur Turklerinin torunlarına bugun bile rastlamak mumkundur
Din olarak Budizmi kabul etmiş olan Sarı Uygurlar, ticaret ve medeniyet bakımından cok gelişmişlerdir Budislerin en kıymetli eserlerinin bulunduğu Bin Buda Mağaraları, Sarı Uygurların yaşadığı bolgede idi Daha sonraki yıllarda İslamiyeti secen ve Karahanlılar Cağında Turkİslam medeniyetine onemli katkılar sağlayan Uygur Turkleri, bugun de varlıklarını aynı adla, devam ettirmektedirler Ancak bugun sayıları 20 milyonu aşan bu Turk toplulukları, Cin Halk Cumhuriyeti, Sincan Ozerk Uygur Bolgesinde, ağır insan hakları ihlalleri altında yaşamaktadırlar
Mezopotamya
Guneydoğu Anadolu'dan başlayarak, Basra Korfezi'ne kadar uzanan, Dicle ve Fırat Nehirleri arasındaki bolgeye Mezopotamya denir
Mezopotamya, verimli topraklara sahip olması, iklim şartlarının uygun olması gibi nedenlerden dolayı, sık sık istila ve goclere sahne olmuş, insanlar arasındaki kultur etkileşimi fazla olduğundan medeniyet bu bolgede gelişmiştir
Sumerler
Birbirinden bağımsız, sitedenilen şehir devletleri halinde yaşadılar En onemli şehirleri, Ur, Uruk, Lagaş'tır Bu şehir devletleri, ensiveya patesidenilen rahipkrallar tarafından yonetiliyordu
Cok tanrılı inanca sahip Sumerlerin, tapınaklarına ziggurat denirdi Mezopotamya'da evler ve tapınaklar, taş az olduğundan kerpic ve tuğladan yapılmıştır Hem bu ozelliğinden, hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar, gunumuze kadar ulaşmamıştır
Gunumuz uygarlığının temeli olan yazıyı (civi yazısı), ilk kez Sumerler bulmuştur (MO 3500) Tarihte ilk yazılı hukuk kuralları da Sumerler tarafından oluşturulmuştur Bu ozellikleri ile Sumerlere, dunyadaki ilk hukuk devleti diyebiliriz Lagaş Kralı tarafından oluşturulan ilk yazılı kanunlar, fidye ve bedelsistemine dayanıyordu
Sumerlerin en onemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dirSumerler aynı zamanda matematik ve geometrinin de temellerini atmışlardır Dort işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, carpma ve bolme cetvelleri hazırlamışlardır
Sumerler, astronomide de gelişmişlerdir Burcları bulmuşlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gun olarak hesaplamışlardır İlk kez Aay yılı hesabına dayanan takvimi, Sumerler bulmuşlardır
Orf, adet, gelenek ve dil yapılarına, kullandıkları aletlere bakılarak, Sumerlerin, Mezopotamya'ya Orta Asya'dan geldikleri, Turk olabilecekleri tahmin edilmektedir Akkadlar tarafından yıkılmışlardır
Akadlar
Arap Yarımadası'ndan Mezopotamya'ya gelen Sami kokenli bir kavimdir İlk surekli ve duzenli orduları kurmuşlardır Bu sayede, kısa zamanda Mezopotamya'nın tamamına sahip olmuşlardır Tarihte bilinen ilk buyuk imparatorluğu kurdular Kurucuları Sargon, başkentleri Agade'dir Tapınaklarına da Agade denilirdi En onemli mimari eserleri Zafer Anıtı'dır
Elamlılar
Elam, Guneydoğu Mezopotamya'ya verilen addır Başkentleri Sus'tur Bilim ve teknikte ileri olmamalarına rağmen, guzel sanatlar ve susleme alanında gelişmişlerdir
Babilliler
İlk mutlak krallık anlayışı, Babil'de ortaya cıkmıştır Unlu kralları Hammurabi, ilk anayasa olarak bilinen Hammurabi Kanunlarını oluşturdu Bu kanunlar, Sami geleneklerinden ve Urukagine Kanunları'ndan yararlanılarak hazırlanmıştır Babil Kulesive Babil'in Asma Bahcelerien onemli eserleridir
Asurlular
Yukarı Mezopotamya'da (Guneydoğu Anadolu) kurulmuşlar, Toroslar ve Kapadokya'ya kadar yayılmışlardır Anadolu'da ticaret kolonileri kurdular Civi yazısını Anadolu'ya oğreterek, Anadolu'da tarih devirlerini başlattılar Tum civi yazılı eserleri, başkentleri Ninova'da toplayarak, ilk kutuphanecilik ve arşivcilik faaliyetini başlattılar
Uygurlar
Uygurlar hakkındaki bilgiler, Cin yıllıkları ile Gokturk ve Uygur kitabelerinde bulunmaktadır Uygur kelimesine ceşitli anlamlar verilmekle birlikte en kabul goreni; akraba, muttefik anlamında olanıdırUygurlar Cin kaynaklarında Hunların soyundan gosterilmektedir V yuzyılda Orta Asyanın buyuk bir kısmına yayılmış olan Toleslerin bir boyu olarak karşımıza cıkmaktadır Uygurlar bu donemde Kaocı (yuksek tekerlekli arabalılar) adıyla bilinmekteydiler Orhun Kitabelerinde ise Dokuz Oğuz adı ile anılıyorlardı
Uygurlar, Orhun ve Selenga vadilerinin yerli kavimleri idiler Bunlar Gokturk devleti kurulunca, onların hakimiyetini tanıdılar 630 yılında Gokturk devleti Cinliler tarafından yıkıldığında serbest kalmışlar ve bir siyasi birlik oluşturmuşlardır Cin ise Gokturklere karşı bu Uygur birliğini destekliyordu Bu cağda başlarında Alp İlteber Unvanını taşıyan, Pusa isimli biri bulunuyordu
Uygurlar, 681 yılından sonra, İl Teriş Kağanın ortaya cıkmasıyla, yine Gokturklere bağlanmak zorunda kaldılar Bu sure icinde kendilerini toplamış olan Uygurlar, Gokturk devletinin zayıflaması ile yeni bir fırsat daha bulmuş oldular Gokturklerin hakimiyetinde bulunan Basmıl ve Karluk gibi Turk toplulukları ile birleşen Uygurlar, 74243 yıllarında Gokturk Kağanı Ozamışı mağlUp ederek oldurduler
Uygur Devletinin Kuruluşu
Gokturk devleti ortadan kalkınca, 743 yılında Basmılların idaresinde yeni bir devlet kuruldu Uygurlar bu Basmıl Kağanlığı nın Sol Yabgusu, yani doğu Yabgusu; Karluklar ise, Sağ Yabgusu, yani batı Yabgusu oldular Bu yeni devlet, tam bir federal devlet bicimindeydi
744 yılında Uygur Yabgusu, Basmıl Kağanını mağlUp ederek kendini kağan ilan etti Kağanlık Unvanı olarak da Kutluk Bilge Kul Kağan Unvanını aldı Boylece Uygur Kağanlığı kurulmuş oldu
Bu kağanlık Unvanından da anlaşılacağı uzere, Gokturk devletinin gelenek ve toreleri yeni Uygur Kağanlığında da devam ediyordu Ancak Uygurlar arasında Buda ve Mani dini gibi yabancı inanışlar yayıldıkca, Kağan unvanlarında da birtakım değişiklikler olmaya başlayacaktır Uygur devletini kuranlar Orhun bolgesini yurt tuttukları icin, bunlara Orhun Uygurları denilmektedir
Kutluk Bilge Kul Kağan olunce yerine oğlu Bayan Cur, kağan oldu Uygurların en buyuk kağanı olan Bayan Cur Kağan, unvan olarak da Tengride bolmış, il itmiş Bilge Kağan Unvanını aldı Bu Unvanın anlamı ise, Gokte doğmuş, devlet yonetmiş, Bilge Kağan demekti
Bayan Cur Kağan devri (747759), Uygurların dort yonde genişledikleri bir devirdir batıda Kara Turgeş devleti, Uygur hakimiyetini tanımak zorunda kaldı Kırgız, Cik, Sekiz Oğuz ve Dokuz Tatar gibi Turk boyları itaat altına alınarak, devlet otoritesi guclendirildi Ote yandan yine bu devirde, guneydeki Beşbalıg, Kuca ve Karaşar gibi zengin tarım ve ticaret şehirleri de Uygur etkisi altına alınmıştır Turfan bolgesi ile Uygurlar arasındaki ilişkiler de, yine bu devirden itibaren başlamış oluyordu
Bayan Cur Kağanın onemli işlerinden birisi de, onun zamanında, Uygurlar arasında şehirleşme eğilimlerinin başlamasıdır O, Ordubalıg adında başkentleri olan bir şehir kurdurmuştur (757)
Diğer yandan aynı kağan, gittikce guclenmekte olan Tibet tehlikesini sezerek onlara karşı cephe aldı İmparatorun isteği uzerine, Cinde buyuk bir tehlike yaratan Anluşan adlı Turk asıllı bir generalin isyanının bastırılmasına yardım etmiştir Bu yardım sonunda yapılan anlaşma ile, Uygur tuccarlarına Cin kapıları da acılmış oldu
Bayan Cur Kağanın Şineusu golu yakınında bulunmuş, Gokturk yazısı ile yazılmış olan, Turkce bir kitabesi vardır Bu kitabede kağan olarak yaptığı işler anlatılmaktadır
Bayan Cur kağanın olumunden sonra yerine oğlu Bogu Kağan oldu (759) Bogu Kağanın faaliyetleri siyasi ve manevi olmak uzere başlıca iki alanda olmuştur Siyasi faaliyetleri daha cok Cin uzerine olmuştur Cinde baş gosteren isyanların bastırılması sebebiyle sık sık Cine girilmiştir Ancak Uygurların Cine girişlerinde Cinin ceşitli bolgelerine yağma akınları da yapılıyordu Cindeki isyanların en onemlisi yabancı kavimlerin Tibetliler etrafında birleşmeleri sonucunda ortaya cıkan isyan olmuştur Bu Tibet isyanı ancak Uygurlar yardımı ile onlenebilmiştir
Bogu Kağanın manevi alandaki en buyuk faaliyeti, Maniheizm dinini kabul etmesi olmuştur Bogu Kağan, aynı zamanda bu dinin onculuğunu de ustlenmişti Bir tuccar ve şehirli dini olan Mani dininin kabulunun, Uygurların savaşcı ruhlarını gevşetmekle beraber, ilim, sanat ve edebiyatta ilerlemelerine katkısı olmuştur
Eskiden beri Orta Asya Turk kavimleri arasında, cok geniş ve koklu bir kulture sahip olan Cinin zabtedilemeyeceği, bu mumkun olsa bile uzun sure elde tutulamayacağına dair yaygın bir inanış vardı Bogu Kağan Cinin zayıf bir anında Cini ele gecirmek istemişti Ancak veziri Baga Tarkan, adı gecen inanış sebebiyle Kağanın bu girişimine karşı cıktı Ancak sozunu dinletemeyince Bogu Kağanı oldurup Alp Kutluk Bilge Kağan Unvanıyla tahta gecti (779) Bundan sonraki kağanlar onun soyundan gelmiştir Bu tarihten sonra Uygur devletini oluşturan kabileler arasında huzursuzluklar da başlamıştır
Kultur ve ticaret bakımından gelişen Uygurların savaşcılık tarafları zayıflamıştı 840 yılında, Uygurların kuzeybatı kısımlarında yaşayan Kırgızlar, 100 bin kişilik atlı kuvvetleri ile, Uygur başkentine baskın duzenleyerek kağanlarını oldurup, halkı kılıctan gecirdiler Bu şekilde Bayan Cur ve Kutlug Bilge Kağan zamanında uğradıkları saldırıların intikamını korkunc bir şekilde almış oldular Bu baskından kurtulan Uygurlar, canlarını kurtarmak icin ceşitli yonlere dağılmak zorunda kaldılar
TURFAN UYGURLARI
Kırgız baskınından kacan Uygur boylarının onemli bir kısmı Doğu Turkistana gocmuşlerdir Burada Turfan ve Karaşar şehirlerinin civarında yerleşen Uygurlar, Turk medeniyet tarihi acısından buyuk değer taşırlar Daha Orhun Uygurları zamanında, tarım ve ticaret merkezleri olan Turkistanın bu buyuk şehirleri, Uygurların etkisi altına girmişlerdi Bu nedenle Uygur devletinin yıkılmasından sonra, Turfan dolaylarına kacan Uygurlar icin, bu bolge guvenilir bir yer olmuştur848 yılından sonra, kendilerini toparlayıp, varlıklarını komşularına kabul ettiren Uygurlar, 856 yılında ise kağanlıklarını ilan etmişlerdir Bu donemde başlarında Mengli Kağan bulunuyordu Mengli Kağan, Uluğ Tengride Kut Bulmış Alp Kuluk Bilge Kağan, (bugunku Turkce ile; Ulu Tanrı da guc ve saadet bulmuş, kahraman, calışkan Bilge Kağan) Unvanını taşıyordu
Kağanlık merkezi olarak Turfan şehrini sectikleri icin, kendilerine Turfan Uygurları denilmiştir Ayrıca yazlık başkentleri olarak Beşbalıg şehrini kullandıkları icin, kaynaklarda Beşbalıg Uygurları adı da kullanılıyordu
Cin yonetimi, bu Uygur devletini Tibet tehlikesine karşı desteklemiştir Uygurlar da Doğu Turkistanda etkinliklerini artırmış olan Tibetlileri bu bolgeden cıkarmışlardır Boylece batıdaki sınırlarını Urumci şehrine kadar uzatmışlardır
Turfan Uygurları Mani dinine inanıyorlardı Bu dini, siyasi amacları icin de kullanan Uygurlar, dinlerini himaye bahanesiyle Cin uzerinde baskı kurmuşlardır
Kultur ve medeniyet bakımından buyuk gelişmeler gosterecek olan Uygurlar, 1335 yılına kadar devletlerini yaşatacaklardır Gerek X yuzyılda Cinin kuzeyinde Hıtay devletinin kuruluşunda, gerekse Cengiz Han devletinin gelişmesinde, bu Uygurların, onculuk, bilgi ve tecrubelerinin cok buyuk payı olmuştur Uygurlara devlet teşkilatında cok onemli gorevler veren Moğollar, yazı olarak da Uygur yazısını kullanıyorlardı Moğolların XVI yuzyıla gelindiğinde buyuk oranda Turkleşmesinde Uygurlar, onemli rol oynamışlardır
SARI UYGURLAR
840 yılındaki Kırgız baskınından sonra, dort bir yana dağılan Uygurların bir kısmı, guney kesimlere, yani Cin ile Doğu Turkistan arasındaki Kansu bolgesine indiler Onemli bir ticaret merkezi olan bu bolge, meşhur İpek yolu uzerinde idi Bu bolgede yerleşen Uygurlar, buyuk bir şehir olan KanCovda yeni bir devlet kurmuşlardır Sonradan, Sarı Uygurlar adı ile anılacak olan bu Uygurlar, bu bolgenin yerli halkı ile karışmadan kalmışlardır Turk dili ve kulturunu uzun yıllar yaşatan bu Uygur Turklerinin torunlarına bugun bile rastlamak mumkundur
Din olarak Budizmi kabul etmiş olan Sarı Uygurlar, ticaret ve medeniyet bakımından cok gelişmişlerdir Budislerin en kıymetli eserlerinin bulunduğu Bin Buda Mağaraları, Sarı Uygurların yaşadığı bolgede idi Daha sonraki yıllarda İslamiyeti secen ve Karahanlılar Cağında Turkİslam medeniyetine onemli katkılar sağlayan Uygur Turkleri, bugun de varlıklarını aynı adla, devam ettirmektedirler Ancak bugun sayıları 20 milyonu aşan bu Turk toplulukları, Cin Halk Cumhuriyeti, Sincan Ozerk Uygur Bolgesinde, ağır insan hakları ihlalleri altında yaşamaktadırlar