İnsanlık tarihi boyunca birçok madde, zararlı ve faydalı gibi etiketlerle anıldı ve bu etiketler, zaman içinde değişti. Bunun en büyük nedenlerinden biri de gelişmekte olan bilim oldu. Bilim sayesinde birçok bitkiyi, gıdayı, kimyasalı daha iyi tanıdık ve etkilerine dair daha kesin çıkarımlara varabildik.
Ancak bu çıkarımları yapmak için bilimin sağladığı bilgi birikiminin belli bir yere gelmesi gerekti. Bu nedenle insanlar onlarca, yüzlerce; belki de binlerce yıl boyunca sağlıklı olduğunu düşündüğü zehirleri tüketerek yaşadı. İşin garibi de bu hataların en ilginç ve en bariz olanları, binlerce yıl önce değil de yakın geçmişte; 1-2 yüzyıl önce yaşandı. Gelin, eskiden ilaç olduğu bile iddia edilen zararlı ürünlerin hikayelerine kısaca göz atalım.
Zamanında şifa niyetine satılıp bugün zararı açık bir şekilde bilinen ürünler:
Kokain
Binlerce yıl önce İnkalar tarafından kullanılan koka bitkisinde bulunan kokain, bugün uyarıcı olarak kullanılan en zararlı maddelerden biri olarak biliniyor. Eskiden koka yapraklarının çiğnenmesi ya da demlenerek içilmesiyle tüketilen bu madde kahveden hallice bir enerji sağlarken, daha sonra bugün bilinen haline erişmek üzere damıtıldı. Kokainin çok daha yoğun halde bulunduğu bu ekstrakt, 1859 yılında Alman kimyager Albert Niemann tarafından bulundu.
1880’li yıllarda tıp camiasında iyice tanınmaya başlayan kokain, özellikle psikanalizin babası olarak bilinen Sigmund Freud tarafından benimsendi. Kokainin depresyon ve cinsel iktidarsızlık gibi sorunları yok eden ‘sihirli’ bir madde olduğunu savunan Freud, birçok hastasının reçetesine bu maddeyi yazdı. Freud, kokain kullanımının zararlı olmadığını ve dozun önemli olmadığını düşünüyordu. Ancak ilacı verdiği arkadaşlarından biri paranoid halüsinasyonlar görmeye başladı ve bir diğeri ise doğrudan kokain yüzünden öldü. Ancak yıllar sonra, 1922’de kokain bulundurmak, satmak ve kullanmak yasaklandı. Bugün Güney Amerika’da koka bitkisi hâlâ çay olarak tüketiliyor. Ancak uyarıcı madde olarak satılan kokain dünyanın çoğu bölgesinde yasak.
Sigara ve diğer tütün ürünleri
Sigaranın sağlığa zararları bugün tıp lisansı gerekmeksizin herkes tarafından biliniyor. Sigara ve diğer tütün ürünleri, paketleri üzerine basılmış sağlık uyarılarıyla ve bazı rahatsız edici resimlerle satılıyor. Peki bu durum hep böyle miydi? Listedeki diğer madde ve ürünler gibi tabii ki hayır. Tütün kullanımının tarihi en az 8 bin yıl önceye kadar uzanıyor. Örneğin Amerikan yerlileri tütünü hem dini ayinlerde hem de sağlığa olan faydaları için kullanıyordu. Bu bitkinin kullanımı Orta Doğu’da da oldukça yaygındı. Yüzyıllar sonra batı medeniyetinde de yaygınlaşan tütün, daha sonra önceden sarılmış formda; sigara adıyla satılmaya başladı. Üreticiler için önemli bir gelir kaynağı olan tütün günlük yaşamın çay, kahve ve yemek gibi bir parçası haline geldi. Sağlığa olan zararları henüz tam anlamıyla tanınmadığı için de hakkında yalan yanlış reklamlar yapıldı.
Bugün birçok insanın bırakmaya çalıştığı ve birçok insanın iğrenerek baktığı sigara, o kadar popüler hale geldi ki 1930’lardan 1950’lere kadar doktorlar tarafından önerildi. Bu doktorlar tabii ki sahteydi. Çoğu, sigara markaları tarafından işe alınan modellerdi ve hepsi kendi markasını öneriyordu. Sigaranın öksürük, nefes darlığı gibi sorunlara neden olması da yine bu ‘doktorlar’ tarafından şöyle açıklanıyordu: “Sigaradanın tozlu ve pis olması, mentolün yeterli olmaması boğazda sorunlara yol açabilir. Taze bir sigara alın!”
Eroin
Afyon bitkisinden elde edilen ‘morfin’ kullanılarak üretilen uyuşturucu maddelerden biri olan eroin, 1874 yılında İngiltere’de icat edildi. Kodeinden ve saf morfinden daha güçlü olduğu görülen ve yan etkiler açısından daha sorunsuz olduğu düşünülen bu maddenin ilaç niyetine kullanılması da bundan 22 yıl sonra başladı. İlacın adet ağrısına çözüm olarak satılması nedeniyle yüz binlerce kadın eroin bağımlısı oldu. Eroin bağımlılığı için kullanılan ilginç çözüme birazdan geleceğiz.
Bundan kısa süre sonra Almanya’da seri üretimine başlanan eroin; öksürük, soğuk algınlığı ve ağrı gibi şikayetler için reçeteyle verilen bir ilaç haline geldi. Hatta 1912 yılında bronşit ve soğuk algınlığı semptomlarını azaltmak için çocuklara bile eroin verilmeye başlandı. Ancak bağımlı olduğunu söyleyen kullanıcıların artmasıyla birlikte ilaç şirketi Bayer, 1913 yılında eroin üretimini durdurdu. ABD’de eroin kullanımı yasaklandı. Diğer opioid maddelere ise vergi getirildi. Bu tarihten itibaren eroin, yasadışı yollarla üretilip satılan bir madde oldu. Günümüzde her gün ortalama 115 kişi, eroin kullanımından dolayı hayatını kaybetmekte.
Kola
Kola, bugün onlarca marka tarafından üretilen bir meşrubat olarak yaygın şekilde tüketiliyor. Ancak bu içecek ilk ortaya çıktığında tarifi şu an olduğundan biraz daha farklıydı. ABD’li bir eczacı olan John Pemberton tarafından bulunan ilk kolaya ‘Coca-Cola’ adı verildi. Evet, bugün bildiğiniz markadan bahsediyoruz. İsminin çok özel bir anlamı yok, zira içeceğin yapımında koka yaprağı ve kola cevizi kullanılmaktaydı. Koka yaprakları psikoaktif bir alkaloid olan kokain maddesini içerir. Kola cevizi ise çok yüksek miktarlarda kafein içerir. Kafein de kokain de oldukça uyarıcı maddelerdir.
Bulunduğu dönemde bir girişimci tarafından tarifi ve hakları satın alınan içecek, bir meşrubat olarak satılmaya başladı. Girişimci Asa Griggs Candler’ın pazarlama stratejileri sayesinde kısa sürede popülerleşen içecek, hoş tadı ve enerji verici etkisiyle bilindi. Hatta eroinin ilaç olarak kullanıldığı dönemde eroini bırakmakta zorlanan kişilere Coca-Cola verildi. Baş ağrısı, sinir hastalıkları, halsizlik ve daha birçok rahatsızlık için önerilen bu içecek, tabii ki bugüne kadar aynı tarifle satılmadı. Bulunduğu 1885’ten beri koka yaprağı ekstraktı barındıran Coca-Cola, 1903 yılında kokasız satılmaya başladı. Yıllar sonra da içerisindeki asit, katkı maddesi ve şeker miktarının zararları artık görmezden gelinemez hale geldi. Bugün benzer tüm meşrubatların obeziteden kalp hastalıklarına kadar birçok sağlık sorununa yol açabildiği bilinmekte.
Radyum
1898 yılında Marie Curie ve Pierre Curie tarafından keşfedilen radyum, oldukça radyoaktif bir elementtir. İnsan sağlığına olan zararlarının bugün belki anlatılmasına bile gerek yoktur. Ancak bu zararlar hep bugün bilindiği gibi bilinmedi. 1900’lerin başlarında birçok alanda kullanılarak resmen bir trend haline getirilen radyum, birçok insanın yaşamına mal oldu.
Karanlıkta görülebilen saatler ve boyalar için kullanılmaya başlayan radyum, tümörleri küçülttüğü gerekçesiyle birçok alana yayıldı. Enerji verdiği, cilde iyi geldiği ve benzeri birçok iddia yüzünden birçok insan radyumlu makyaj malzemeleri ve bakım ürünleri kullanmış; radyumla yapılan kokteyller ve meşrubatlar tüketmiştir. Radyumun zararlarının kesin olarak tanınması ise, bu ürünleri kullanan ya da fabrikalarda bu ürünleri üretenlerin karşılaştığı korkunç sağlık sorunlarıyla olmuştur. Eklem ağrıları, yaralar, nefes darlığı gibi sorunlar bunlardan sadece bazılarıdır. Hatta radyuma maruz kalan birçok kişinin çenesi eriyerek düşmüştür. Marie Curie’nin ölüm nedeni de yine radyuma maruz kalmaktır.
Bu dönemin ‘sağlıklı’ ürünleri:
Bazı vegan ürünler
Vegan beslenme tarzının sağlığa olan faydaları yadsınabilecek boyutta değil. Doğru gıda takviyeleri de alındığında bu yaşam tarzı, başta kanser, kalp ve damar hastalıkları olmak üzere birçok rahatsızlığın önüne geçebilir. Ancak bilinmesi gereken bir şey var: ‘Vegan’ etiketiyle satılan birçok ürün sanıldığı kadar sağlıklı değil. Bu ürünlerde et ve süt ürünlerinin yerine geçmesi için faydasız, hatta bazen zararlı malzemeler kullanılabiliyor. Örneğin tofu, neredeyse tamamen soyadan yapılıyor. Öğün olarak bir kalıp soya tüketmek de sağlık açısından pek mantıklı bir şey değil.
‘Seitan’ gibi bazı et alternatiflerinde kullanılan malzemelerden bir diğeri de buğday proteini; ya da bilindik adıyla gluten. Gluten intoleransı olmayanların bile mide ve bağırsaklarında bir miktar inflamasyona neden olan gluten, bu tarz ürünlerin ana malzemesi olarak kullanılıyor. Yani seitan yiyince bir baharatlı kalıp gluten yiyorsunuz dersek yanlış olmaz. Bunların yanında paketli vegan gıdalarda da hayvansal gıdaların yerini tutması için kullanılan birçok katkı maddesi bulunuyor.
Bu ürünlerin sağlığa zararlı olma nedeni tabii ki hayvansal gıda içermemeleri değil. Yalnız bu ürünler kullanılmadan da tatmin edici vegan öğün ve atıştırmalıklar elde edilebileceğini belirtmek gerekiyor. Tabii vegansanız ve arada bir seitan yemek isterseniz bunda o kadar da abartılacak bir sorun yok.
‘Light’ ürünler
‘Light’ ya da ‘diyet’ gibi ibarelerle satılan birçok ürün, azaltılmış ‘sağlıksız’ malzemelerin yerine daha bile sağlıksız olabilecek malzemeler içerebiliyor. Örneğin yağsız olduğu için ‘light’ adıyla satılan bir ürün, tahmin ettiğinizden çok daha fazla şeker içerebiliyor. Ya da şekersiz diye satılan bir ürünün içindeki yapay tatlandırıcı, iştahı etkileyerek kilo verme konusunda daha kötü sonuçlara neden olabiliyor.
Öğün yerine geçen tozlar
Bildiğiniz gibi toz formda birçok besin, gıda takviyesi olarak marketlerde, spor mağazalarında ve eczanelerde satılıyor. Bunları sadece takviye olarak kullanmakla ilgili hiçbir sorun yok, zira durumun D vitamini takviyesi almaktan pek bir farkı yok. Ancak bu toz ürünlerden bazıları, gıda takviyesi mantığıyla değil öğün mantığıyla satılıyor. Gün içinde ihtiyacımız olan her türlü makro ve mikro besinin sıkıştırıldığı bu ürünler, metabolizmamızda olması gerektiği gibi işlenemeyebiliyor. Ayrıca vitamin ve minerallerin takviye gıdalara konmak için birçok sentetik formu bulunuyor ve her formül, aynı faydayla sindirilemeyebiliyor. Öğün yerine geçen tozları satın aldığınız kişi de siz de konu hakkında yeterli bilgi sahibi olmayabilirsiniz. Bu yüzden ürünün içeriğini doktorunuza göstererek kendisine danışmanız, ya da yiyecekleri orijinal formunda yemeniz en mantıklısı olacaktır.