Gümrü Antlaşması tarafları
Gümrü Antlaşması maddeleri
Gümrü Antlaşması sonuçları
İstiklâl Savaşında, TBMM Hükümetiyle Ermenistan aralarında 2 Aralık 1920 ’de imzâlanan ve Ermenistan ’la Türkiye arasındaki savaşı sona erdiren mukavele Bu mukavele, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin imzaladığı ilk milletlerarası antlaşma olması bakımından önemlidir
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Ekim 1917 Devrimi üstüne, Kafkas Cephesindeki Rus orduları, işgâl ettikleri doğu vilâyetlerinden çekilince Ermeniler, merkezi Erivan ’da olan bir Cumhûriyet kurup, yaklaşık 50000 şahsiyet bir Ermeni kuvvetiyle Rusların yerini aldılar Doğu vilayetlerimizde yaşayan MüslümanTürklere zulüm yaptılar Şehirleri ve köyleri yakıp yıktılar Savunmasız ve mâsum insanları hunharca katlettiler Bu zulmü ve işgali önlemek için harekete geçen Osmanlı ordusu, Erzurum, Trabzon ve Van vilâyetlerini kurtardıktan daha sonra OsmanlıRus sınırını geçerek Güney Kafkasya doğrultusunda ilerledi Kars ’tan sonradan Gümrü ’ye giren Osmanlı ordusu Ermenileri geri püskürttü Ermenileri belirlenmiş yenilgiye uğrattıktan sonra Sızı ’yı da ele geçirdi Ermenilerin ricası üstüne 31 Mayıs 1918 ’de Batum antlaşması imzalandı 187778 OsmanlıRus Savaşı sırasında kaybedilen topraklar tekrar Osmanlı Devletinin hâkimiyeti altına girdi
Birinci Dünya Savaşı sonunda, 30 Ekim 1918 ’de imzalanan Mondros Mütârekesi'nden daha sonra Osmanlı Devleti, Kafkasya Cephesindeki kuvvetlerini geri sürüklemek zorunda kaldı Önce Kafkasya ve Azerbaycan ’ı boşaltarak Kars, Ardahan, Batum ’a çekildi Ama, İngilizler buranın da boşaltılmasında ısrar ettiler Elviyei Selâse adı verilen Kars, Ardahan ve Batum da 31 Ocak 1919 ’da boşaltıldı bu vesileyle Kars ’ta “GüneyBatı Kafkas Millî Şûrâ Hükümeti kuruldu 13 Mart 1919 ’da Kars ’ı işgal eden İngilizler, Millî Şûrâ Hükümetini dağıtarak idâresinde Taşnak Komitelerinin hâkim olduğu şehri, Ermenistan Cumhuriyeti askerlerine teslim ettiler 20 Nisanda da Gürcistan Cumhuriyeti, Ardahan ’ı işgal etti
İngilizlerin teşvik ve desteğiyle Doğu Anadolu ’daki bâzı bölgeleri işgal eden Ermeniler, Müslüman halka akla gelmedik zulüm ve zulümleri yaptılar Şehirleri, köyleri ve kasabaları yağmaladılar O Kadar fazla kimse şehid oldu İşgalcilere karşı milis kuvvetleri vâsıtasıyla uğraşma eden Doğu Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir, 26 Nisan 1920 ’de TBMM Hükümetine başvurarak, askerî bir harekât için müsade verilmesini istedi Lakin, Ankara Hükümeti, İtilaf Devletlerinin San Remo ’daki toplantılarını öne sürerek, böyle bir harekâtın siyâsî açıdan içten olmayacağını belirtti Ermenilere karşı mücâdelenin Kars, Batum ve Ardahan ’daki (elviyei selâse) milis çetelerinin güçlendirilerek yürütülmesi isteğini de Sovyet Hükümetiyle yeni münâsebet kurulmakta olduğunu ileri sürerek erteledi sonra TBMM Hükümeti tarafından, Doğu Cephesinde askerî harekâta başlanmasını kararlaştırdı Kâzım Karabekir Paşanın komuta ettiği Doğu Cephesi kuvvetleri, 28 Eylül 1920 ’de ileri harekâta başladı 29 Eylül'de Sarıkamış, 30 Ekim'de Kars geri alındı Ermenistan Cumhuriyetini barışa sıkmak için Gümrü yönünde ileri harekâtı sürdüren Türk birlikleri, Ermenileri geri atarak Şahnalar ’ı ele geçirdi ve Ermeni askerlerini Arpaçay ’ın batı sırtlarına kadar sürdü Türk birliklerinin ilerlemesi üzerine, Ermenistan Cumhuriyeti mütareke istedi Kâzım Karabekir Paşanın ateşkes şartları kabul edilmeyince, Doğu Cephesi kuvvetleri, Arpaçay ’ı geçerek 7 Kasım 1920 ’de Gümrü ’yü aldı Gümrü ’nün doğusunda bir hattı tutan Ermeni kuvvetleri, baştan bozguna uğratıldı Ateşkes şartlarını kabul etmek zorunda kalan Ermenistan Cumhuriyetiyle, 22 Kasımda, Gümrü ’de, uzlaştırma görüşmelerine başlandı
28 Kasım'da imzalanan ateşkes antlaşması gereğince, Ermeni kuvvetleri Arpaçay ’ın 15 km doğusundan geçen hattın gerisine çekildiler
Ermenistan Taşnak Hükümeti ile TBMM Hükümeti aralarında sürdürülen barış görüşmeleri neticesinde, 2 Aralık 1920 ’de Gümrü Antlaşması imzâlandı TBMM Hükümetinin imzaladığı ilk uluslararası mukavele olan Gümrü Antlaşmasına kadar; Türkiye ile Ermenistan Cumhuriyeti arasında savaş durumu sona eriyor, Ermeni işgâli altındaki Iğdır, Tuzluca, Kars geri alınıyordu Sınır; Karasu ’nun döküldüğü yerden başlayarak Aras Irmağı, Kekaç kuzeyine kadar ArpaçayKarahan Deresi, Tiğnis batısıBüyük Kımlı doğusuKızıltaşBüyük Akbaba Dağı çizgisinden geçiyordu Ermenistan Cumhûriyetinin güneyindeki Nahcivan, Şahtahtı, Şarur bölgeleri, ileride yapılacak bir plebisitle (referandum ile) idâre biçimi saptama edilmek üzere, Türkiye Cumhuriyeti himâyesinde bir mahallî idâreye bağlanacaktı (Bu yöre daha sonra Moskova Antlaşmasıyla Âzerbaycan ’a verildi)
Antlaşmanın üçüncü maddesinde, Türkiye ’nin vaktiyle Osmanlı sınırları içinde bulunup mukavele gereğince Türkiye ’de kalacak olan ve üstünde Türkiye ile târihî, etnik ve hukûkî münâsebeti olan toprakların hukûkî durumu konusunda, Ermenistan Cumhuriyeti, istediği takdirde antlaşmanın onayından daha sonra üç yıl geçince plebisite başvurmayı kabul edeceği belirtiliyordu Dördüncü maddesinde: Ermenistan Cumhuriyeti; sömürgeci devletlerin kışkırtmalarıyla uyum ve güvenliği bozucu hareketlere girişilmesini durdurmak için 1500 ’den pozitif asker bulundurmamayı, silahların sayısını sınırlandırmayı kabul ediyordu Bu konular, Erivan ’da bulunacak Türk temsilcisi tarafından denetlenebilecekti
Antlaşmaya tarafından; Birinci Dünya Savaşı sırasında düşman ordularına katılan veya işgal altındaki topraklarda kıyıma katılmış olanlar dışındaki göçmenlerin, eski sınırlar içindeki yurtlarına dönmelerine izin veriliyordu Göçmenler bu haklarını bir yıl içinde kullanabilecekler, bu vakit içinde dönmeyenler hiçbir hak iddia edemeyeceklerdi
Taraflar, Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya meydana çıkan iki taraflı zarardan aklanıyorlardı Antlaşmanın 10 maddesine göre; Erivan Hükümeti, Sevr Antlaşması'nı geçersiz sayacağını, emperyalist ülkelerde bir tahrik vâsıtası olan delege heyetlerini geri çağırmayı kabul ediyordu Hem Türk Devleti, bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tehdit edebilecek saldırılara karşısında Erivan Hükümetine antlaşmayla sağlanan haklara zarar vermemek şartıyla, Ermenistan içinde geçici olarak askerî tedbirler alabilecekti
Antlaşmanın 18 maddesine tarafından, antlaşma hükümleri TBMM ve Ermenistan Taşnak hükümetlerince onaylanacaktı Lakin antlaşmanın imzâlanmasından bir gün sonra Ermenistan, Kızıl Ordunun denetimine girdiği için Gümrü Antlaşması onaylanamadı Oysa, Türk ordusu kullanışlı konumda olduğu için, 16 Mart 1921 ’de Sovyetler Birliğiyle imzâlanan Moskova Antlaşmasında Gümrü Antlaşmasının sağladığı şart korundu Antlaşmanın kararları büyük ölçüde Moskova Antlaşmasında yer aldı 13 Ekim 1921 ’de Ermenistan, Âzerbaycan ve Gürcistan Sovyet hükümetleriyle imzalanan Kars Antlaşmasının temelini de Gümrü Antlaşması teşkil etmiştir *
Gümrü Antlaşması maddeleri
Gümrü Antlaşması sonuçları
İstiklâl Savaşında, TBMM Hükümetiyle Ermenistan aralarında 2 Aralık 1920 ’de imzâlanan ve Ermenistan ’la Türkiye arasındaki savaşı sona erdiren mukavele Bu mukavele, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin imzaladığı ilk milletlerarası antlaşma olması bakımından önemlidir
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Ekim 1917 Devrimi üstüne, Kafkas Cephesindeki Rus orduları, işgâl ettikleri doğu vilâyetlerinden çekilince Ermeniler, merkezi Erivan ’da olan bir Cumhûriyet kurup, yaklaşık 50000 şahsiyet bir Ermeni kuvvetiyle Rusların yerini aldılar Doğu vilayetlerimizde yaşayan MüslümanTürklere zulüm yaptılar Şehirleri ve köyleri yakıp yıktılar Savunmasız ve mâsum insanları hunharca katlettiler Bu zulmü ve işgali önlemek için harekete geçen Osmanlı ordusu, Erzurum, Trabzon ve Van vilâyetlerini kurtardıktan daha sonra OsmanlıRus sınırını geçerek Güney Kafkasya doğrultusunda ilerledi Kars ’tan sonradan Gümrü ’ye giren Osmanlı ordusu Ermenileri geri püskürttü Ermenileri belirlenmiş yenilgiye uğrattıktan sonra Sızı ’yı da ele geçirdi Ermenilerin ricası üstüne 31 Mayıs 1918 ’de Batum antlaşması imzalandı 187778 OsmanlıRus Savaşı sırasında kaybedilen topraklar tekrar Osmanlı Devletinin hâkimiyeti altına girdi
Birinci Dünya Savaşı sonunda, 30 Ekim 1918 ’de imzalanan Mondros Mütârekesi'nden daha sonra Osmanlı Devleti, Kafkasya Cephesindeki kuvvetlerini geri sürüklemek zorunda kaldı Önce Kafkasya ve Azerbaycan ’ı boşaltarak Kars, Ardahan, Batum ’a çekildi Ama, İngilizler buranın da boşaltılmasında ısrar ettiler Elviyei Selâse adı verilen Kars, Ardahan ve Batum da 31 Ocak 1919 ’da boşaltıldı bu vesileyle Kars ’ta “GüneyBatı Kafkas Millî Şûrâ Hükümeti kuruldu 13 Mart 1919 ’da Kars ’ı işgal eden İngilizler, Millî Şûrâ Hükümetini dağıtarak idâresinde Taşnak Komitelerinin hâkim olduğu şehri, Ermenistan Cumhuriyeti askerlerine teslim ettiler 20 Nisanda da Gürcistan Cumhuriyeti, Ardahan ’ı işgal etti
İngilizlerin teşvik ve desteğiyle Doğu Anadolu ’daki bâzı bölgeleri işgal eden Ermeniler, Müslüman halka akla gelmedik zulüm ve zulümleri yaptılar Şehirleri, köyleri ve kasabaları yağmaladılar O Kadar fazla kimse şehid oldu İşgalcilere karşı milis kuvvetleri vâsıtasıyla uğraşma eden Doğu Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir, 26 Nisan 1920 ’de TBMM Hükümetine başvurarak, askerî bir harekât için müsade verilmesini istedi Lakin, Ankara Hükümeti, İtilaf Devletlerinin San Remo ’daki toplantılarını öne sürerek, böyle bir harekâtın siyâsî açıdan içten olmayacağını belirtti Ermenilere karşı mücâdelenin Kars, Batum ve Ardahan ’daki (elviyei selâse) milis çetelerinin güçlendirilerek yürütülmesi isteğini de Sovyet Hükümetiyle yeni münâsebet kurulmakta olduğunu ileri sürerek erteledi sonra TBMM Hükümeti tarafından, Doğu Cephesinde askerî harekâta başlanmasını kararlaştırdı Kâzım Karabekir Paşanın komuta ettiği Doğu Cephesi kuvvetleri, 28 Eylül 1920 ’de ileri harekâta başladı 29 Eylül'de Sarıkamış, 30 Ekim'de Kars geri alındı Ermenistan Cumhuriyetini barışa sıkmak için Gümrü yönünde ileri harekâtı sürdüren Türk birlikleri, Ermenileri geri atarak Şahnalar ’ı ele geçirdi ve Ermeni askerlerini Arpaçay ’ın batı sırtlarına kadar sürdü Türk birliklerinin ilerlemesi üzerine, Ermenistan Cumhuriyeti mütareke istedi Kâzım Karabekir Paşanın ateşkes şartları kabul edilmeyince, Doğu Cephesi kuvvetleri, Arpaçay ’ı geçerek 7 Kasım 1920 ’de Gümrü ’yü aldı Gümrü ’nün doğusunda bir hattı tutan Ermeni kuvvetleri, baştan bozguna uğratıldı Ateşkes şartlarını kabul etmek zorunda kalan Ermenistan Cumhuriyetiyle, 22 Kasımda, Gümrü ’de, uzlaştırma görüşmelerine başlandı
28 Kasım'da imzalanan ateşkes antlaşması gereğince, Ermeni kuvvetleri Arpaçay ’ın 15 km doğusundan geçen hattın gerisine çekildiler
Ermenistan Taşnak Hükümeti ile TBMM Hükümeti aralarında sürdürülen barış görüşmeleri neticesinde, 2 Aralık 1920 ’de Gümrü Antlaşması imzâlandı TBMM Hükümetinin imzaladığı ilk uluslararası mukavele olan Gümrü Antlaşmasına kadar; Türkiye ile Ermenistan Cumhuriyeti arasında savaş durumu sona eriyor, Ermeni işgâli altındaki Iğdır, Tuzluca, Kars geri alınıyordu Sınır; Karasu ’nun döküldüğü yerden başlayarak Aras Irmağı, Kekaç kuzeyine kadar ArpaçayKarahan Deresi, Tiğnis batısıBüyük Kımlı doğusuKızıltaşBüyük Akbaba Dağı çizgisinden geçiyordu Ermenistan Cumhûriyetinin güneyindeki Nahcivan, Şahtahtı, Şarur bölgeleri, ileride yapılacak bir plebisitle (referandum ile) idâre biçimi saptama edilmek üzere, Türkiye Cumhuriyeti himâyesinde bir mahallî idâreye bağlanacaktı (Bu yöre daha sonra Moskova Antlaşmasıyla Âzerbaycan ’a verildi)
Antlaşmanın üçüncü maddesinde, Türkiye ’nin vaktiyle Osmanlı sınırları içinde bulunup mukavele gereğince Türkiye ’de kalacak olan ve üstünde Türkiye ile târihî, etnik ve hukûkî münâsebeti olan toprakların hukûkî durumu konusunda, Ermenistan Cumhuriyeti, istediği takdirde antlaşmanın onayından daha sonra üç yıl geçince plebisite başvurmayı kabul edeceği belirtiliyordu Dördüncü maddesinde: Ermenistan Cumhuriyeti; sömürgeci devletlerin kışkırtmalarıyla uyum ve güvenliği bozucu hareketlere girişilmesini durdurmak için 1500 ’den pozitif asker bulundurmamayı, silahların sayısını sınırlandırmayı kabul ediyordu Bu konular, Erivan ’da bulunacak Türk temsilcisi tarafından denetlenebilecekti
Antlaşmaya tarafından; Birinci Dünya Savaşı sırasında düşman ordularına katılan veya işgal altındaki topraklarda kıyıma katılmış olanlar dışındaki göçmenlerin, eski sınırlar içindeki yurtlarına dönmelerine izin veriliyordu Göçmenler bu haklarını bir yıl içinde kullanabilecekler, bu vakit içinde dönmeyenler hiçbir hak iddia edemeyeceklerdi
Taraflar, Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya meydana çıkan iki taraflı zarardan aklanıyorlardı Antlaşmanın 10 maddesine göre; Erivan Hükümeti, Sevr Antlaşması'nı geçersiz sayacağını, emperyalist ülkelerde bir tahrik vâsıtası olan delege heyetlerini geri çağırmayı kabul ediyordu Hem Türk Devleti, bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tehdit edebilecek saldırılara karşısında Erivan Hükümetine antlaşmayla sağlanan haklara zarar vermemek şartıyla, Ermenistan içinde geçici olarak askerî tedbirler alabilecekti
Antlaşmanın 18 maddesine tarafından, antlaşma hükümleri TBMM ve Ermenistan Taşnak hükümetlerince onaylanacaktı Lakin antlaşmanın imzâlanmasından bir gün sonra Ermenistan, Kızıl Ordunun denetimine girdiği için Gümrü Antlaşması onaylanamadı Oysa, Türk ordusu kullanışlı konumda olduğu için, 16 Mart 1921 ’de Sovyetler Birliğiyle imzâlanan Moskova Antlaşmasında Gümrü Antlaşmasının sağladığı şart korundu Antlaşmanın kararları büyük ölçüde Moskova Antlaşmasında yer aldı 13 Ekim 1921 ’de Ermenistan, Âzerbaycan ve Gürcistan Sovyet hükümetleriyle imzalanan Kars Antlaşmasının temelini de Gümrü Antlaşması teşkil etmiştir *