Güneş’in gün içinde doğu tarafından kendini gösterip batıya yanlışsız ilerlediğini ve öğlen saatlerinde tepe noktasında olduğunu biliyoruz. Mevzuyu bununla noktaladığımızda ise doğal olarak yıl boyunca Güneş sabir bir çizgide ilerliyormuş üzere bir algı oluşuyor. Ancak aslında bu husus düşünülenden çok farklı.
Aslında Güneş, bir yıl içinde sekiz (8) işareti çizerek ilerliyor. Yılın sonunda bu çizimin tamamlanmasıyla karşılaşılan hal ise Analemma olarak isimlendiriliyor. Birden fazla kişinin farkında olmadığı bu durumu görebilmek için daha geniş çaplı düşünerek iki etkeni hususa dâhil etmemiz gerekiyor.
Birbirine bağlı olan bu etkenlerin birincisi, gezegenimizin Güneş’in etrafında izlediği yörünge:
Dünya, yılın muhakkak vakitlerinde Güneş’e yaklaşarak bir nebze daha süratli, öteki vakitlerde ise daha yavaş ilerliyor. Bu da Güneş’in etrafında çemberden çok eliptik bir yörünge izlemesinden kaynaklanıyor. Analemma’nın genişliği bu hareket sonucunda oluşuyor. Dünya hızlandığı vakitlerde daha büyük kısmın ortaya çıktığını görüyoruz.
İkinci etkenimiz ise eksen eğikliği:
Bunun ne olduğunu kısaca açıklayalım. Dünya’nın hem Güneş’in etrafında dönerken sahip olduğu bir dönme ekseni hem de yörünge ekseni bulunuyor. Bu ikisinin ortasındaki açıya ise eksen eğikliği diyoruz. Dünya’mızın eksen eğikliği yaklaşık 23,5 derece olduğundan üstteki manzarada olduğu üzere dik değil, hafif yamuk bir biçimde kendi etrafında dönüyor.
Bu eksen eğikliği sayesinde de mevsimler değişiyor, günler uzayıp kısalıyor ve Güneş’in gökyüzünde ulaşabileceği pozisyon vakitle farklılaşıyor. 21 Haziran ve 21 Aralık günlerini hepimiz duymuşuzdur. Sırasıyla Kuzey ve Güney yarım kürede en uzun gündüzlerin başladığı bu günlerde Güneş, ulaşabileceği en yüksek noktaya ulaşır ve zıt yöne gerçek harekete geçer.
Yani aşağıda gördüğünüz görselde uçlardaki noktalar, kabaca bu iki güne denk geliyor. Kuzey yarım küredekiler daha küçük olan kısmın üstte olduğunu görürken güney yarım küredekiler bunun tam aykırısını görüyor:
Şimdi kurallarla biraz oynayalım: Yörüngemiz eliptikten çok çember biçiminde olsaydı Analemma nasıl görünürdü?
Yörüngeyi kusursuz bir çembere çevirip eksen eğikliğini olduğu üzere bıraktığımız bu durumda, gökyüzünde oluşan sekiz rakamının bir kısmı büyük olurken başkası küçük olmazdı. Onun yerine ikisi de eşit boyutta olurdu.
Yörüngemizi eliptik halde bıraktık diyelim. Eksen eğikliği olmasaydı, yani Dünya eğik değil de düz ilerleseydi Analemma nasıl olurdu?
Bu senaryoda ise sekiz biçimine büsbütün veda etmiş olurduk. Onun yerine Güneş, gökyüzünde elips şeklinde bir yol izlerdi.
Son olarak, hem Dünya’nın eksen eğikliği olmasaydı hem de Güneş’in etrafındaki yörüngesi çember biçiminde olsaydı Analemma nasıl görünürdü?
Bu senaryo ise en sıkıcısı diyebiliriz. Çünkü yıl içinde Güneş’in aşikâr bir vakitteki pozisyonu daima birebir olurdu. Yani bu anı yakalamak isteyen fotoğrafçılar, yıl sonunda bir noktadan fazlasını elde edemezdi.
Peki öbür gezegenlerde durum nasıl:
Analemma az evvel bahsettiğimiz iki etkene, yani izlenilen yörüngenin şekline ve eksen eğikliğine bağlı. Yani farklı bu ikisinin farklı kombinasyonlarda olduğu gezegenlerde, Dünya’dan gördüğümüz sekiz formundan farklı izler oluşur. Öteki gezegenlerde Güneş’in yıl içindeki hareketi şu formda:
- Merkür: 1 gün 2 yıla eşit olduğundan tek nokta
- Venüs: Elips
- Dünya: 8 ya da sonsuzluk işareti
- Mars: Pena şekli
- Jüpiter: Elips
- Satürn: Gözyaşı
- Uranüs: Sekiz
- Neptün: Sekiz
- Plüton: Devasa bir sekiz
Konu hakkındaki fikirlerinizi yorum kısmında paylaşabilirsiniz.
Kaynaklar: Matematiksel, Evrim Ağacı, Forbes, Love the Night Sky