Ham petrolun ayrıştırılma metodları Nelerdir
Ham petrolun ayrıştırılma metodları Nelerdir Ham petrolden elde edilen urunler nelerdir Ham Petrol Damıtılması
Benzin,ham petrolun damıtılmasıyla elde edilir Renksiz, kendine has kokusu olan, ucucu bir sıvıdır Temelde karbonlu bir hidrojen bileşiğidir Cok cabuk yanar Havayla patlayıcı bir karışım meydana getirir Yağları, kaucuğu ve başka organik maddeleri eritir Suda erimez Cabuk yandığı icin motorlarda akaryakıt olarak kullanılır
Hafif benzin, orta benzin ve ağır benzin olmak uzere uc tur benzin vardır Teknoloji cağının uygulamaları,motorlu taşıt araclarının giderek hızla artması, benzine karşı duyulan ihtiyacın da artmasına yol acmıştır
Benzin elde edilmesindeki uygulamalar şoylece sıralanabilir :
1 Petrolun ağır yağları yuksek sıcaklık derecesinde ısıtılıp ayrıştırılır Birleşik Amerika'da bu yontemden yararlanılmaktadır
2 Taşkomur tozu ve ağır yağlardan yapılmış bir hamur, kalın celik duvarları olan kaplarda 150 atmosfer basınc altında ve 460 derecede hidrojen ile işlem gorur Benzinin bu yoldan elde edilmesi sentetiktir Guvenilir kaynaklar, dunyadaki motorların yuzde doksanında yakıt olarak benzin kullanıldığı gerceğini belirtmektedirler Son zamanlarda, az yer tutan,kolaylıkla taşınan katı benzin yapımının yolları aranmıştır Bir zamanlar benzin gaz yağına karıştırılırdı Ancak benzinin kolay patlaması, dikkatsizlik halinde buyuk tehlikeler yaratması nedeniyle bu uygulama terkedilmiştir
Benzinin kimyasal ozelliklerini şoylece belirtebiliriz:
Formulu : C8 Nj8
Yoğunluğu: 0,6950,770
Kaynama Noktası :50
Ozgul Ağırlığı : 0 70 0 75
Benzin yağları erittiği icin,evlerde ve diğer cevrelerde ve eşyalarının temizlenmesinde de kullanılır Su gibi berrak olmasına rağmen,belli belirsiz biraz daha kıvamlı bir sıvıdır
Katı benzin yapımı icin surdurulen butun deneyler, henuz pratik bakımdan buyuk olcude yarar sağlayacak sonuclara varamamıştır Bu nedenle,benzin elde edilmesinde temel madde olan ham petrol uretiminin arttırılması, yeni yeni petrol kaynaklarının bulunması icin calışmalar yapılmaktadır
Yeni kaynakların bulunmaması halinde, tuketimin de giderek artması yuzunden, dunya belkide pek yakında buyuk bir benzin yokluğu tehlikesiyle yuzyuze gelecektir
PETROL sozcuğu, Latince ’de “kaya anlamına gelen petra ve “yağ anlamına gelen oleum sozcuklerinden turetilmiştir Gunumuzde petrol ve petrol urunleri buyuk onem taşır Benzin, gazyağı, mazot, fueloil (yağyakıt), makine yağı, bitum ve parafin mumu cok bilinen petrol urunleridir Benzin otomobillerde; gazyağı gaz lambalarında, bazı ısıtma aygıtlarında ve jet ucaklarının motorlarında; mazot (dizel yakıtı da denir) otobus, kamyon ve gemilerdeki dizel motorlarında kullanılır Buharlı gemilerin kazanlarında buhar uretilmesinde; celik, cam, seramik gibi maddelerin uretiminde kullanılan bazı sanayi fırınlarında ve bazı binaların ısıtma sistemlerinde fueloil yakılır Makinelerin duzgun ve rahat calışabilmesi icin ince ya da kalın makine yağlarına (en kalınlarına gres denir) gereksinim vardır Bitumden, asfalt ve yalıtım malzemesi uretiminde yararlanılır
Petrol binlerce yıl boyunca basit bir bicimde kullanıldı Babilliler yol doşerken ve bağlayıcı madde olarak bitumden, Romalılar yolları icin Sicilya ’dan getirttikleri asfalttan yararlanırlardı Eski Cinliler, tuz uretmek icin tuzlu suyun ısıtılmasında doğal gaz kullandılar İtalya, Almanya, Kuzey Amerika ve Birmanya ’da ham petrolun tedavi edici ozellikleri olduğuna inanılırdı
Gazyağı ve Parafin
1850′de İskocyalı bilim adamı James Young, şeyl denen bir kayactan gazyağı elde etmenin yontemini buldu Young, gazyağının lambalarda bitkisel yağ ya da balina yağı yerine kullanılabileceğini gosterdi Kimyadaki adı kerozen olan gazyağının başlıca iki turu vardır Bunlardan birincisi gaz lambalarında, gaz sobalarında ve ısıtıcılarda; daha ucucu olan ikinci turu ise, bazı traktorlerin ve kucuk balıkcı teknelerinin motorlarında yakıt olarak kullanılır Jet ucaklarının motorlarında kullanılan gazyağı ikinci turdendir
Gazyağına İngiltere ’de parafin denir Ama parafin aslında petrolden elde edilen, mum, cila, su gecirmez karton ve kağıt yapımında kullanılan yarı saydam, sert bir mumdur Acık renkli, kalın bir yağ olan ve ilac olarak kullanılan vazelin (kimyadaki adı petrolatum) de bir başka petrol urunudur
Ham Petrolun Keşfi
19 yuzyılın ortalarına kadar ham petrol, doğal olarak yuzeye sızdığı yerlerde oluşturduğu birikintilerden toplanırdı Hayvanların su ictiği kaynaklara ya da tuzlu su cıkarmak icin acılan kuyulara sızdığı icin de coğu zaman can sıkıcı, istenmeyen bir madde olarak gorulurdu 1850 dolaylarında ABD ’de ACFerris ve onun ardından SMKier, petrolun lamba yağı olarak kullanılmasına yonelik ilk calışmaları başlattılar Daha sonra New York ’lu iki avukat, George Bissell ve Jonathan Eveleth, Pennsylvania ’da bir petrol arama şirketi kurdular ve emekli bir demiryolu muteahhiti olan Edwin L Drake ’i, Pennsylvania ’daki kucuk Titusville kasabası yakınlarında petrol kuyusu acmakla gorevlendirdiler
Drake 27 Ağustos 1859′da 21 metre derinde petrole rastladı Cok gecmeden gunde sekiz varil, sonra da 20 varil petrol cıkarmaya başladı Petrol, balina avlamak gibi riskli bir işten daha guvenilir ve daha ucuz bir lamba yağı kaynağı olduğu icin hazır bir pazar buldu Artık petrole hucum ve petrol cağı başlamıştı
Petrolun Oluşumu ve Bulunması
Petrol denizlerdeki bitki ve hayvanların oldukten sonraki kalıntılardan oluşmuştur Bu kalıntılar deniz yatağında milyonlarca yıl boyunca curumuş ve geriye yalnızca yağlı maddeler kalmıştır Yağlı maddeler camur altında kalmış ve zamanla camur sıkışıp kayac katmanlarına, alttaki yağlı maddelerde de petrol ve gaza donuşmuştur Yerkabuğundaki altust oluşlar bazen denizlerin kara parcaları haline gelmesine ve petrol iceren kayacların da binlerce metre derine gomulmesine yol acmıştır
Coğunlukla petrol oluştuğu yerden başka yerlere taşınmıştır Bazen kayaclardaki gozeneklerden sızıp kilometrelerce derinden yuzeye cıkmış ve burada buharlaşmış (gaz haline donuşmuş), geriye bir bitum ya da zift birikintisi kalmıştır Coğu kez de gozeneksiz, sert kayaclarla karşılaşmış ve buralarda toplanmıştır Bulunan petrol yatakları bu tur kayacların petrolu tutmasıyla oluşmuştur Bu yataklarda, sungerin su emmesi gibi, gozenekli kayacların emdiği petrolun ustu kubbe bicimli, sert ve gozeneksiz kayaclarla ortulmuştur Ama bu kayaclar ile petrol arasında genellikle bir doğal gaz katmanı, petrolun altında da coğu kez eski denizden arta kalan tuzlu su bulunur
Belirli bir yerde petrol bulunup bulunmadığı ancak sondajla (delmeyle) anlaşılabilir; ama jeologlar yerkabuğuna ilişkin bilgilerden yararlanarak petrol bulunma olasılığı olan yerleri onceden belirleyebilirler Coğu zaman hava fotoğraflarından cıkarılan haritaları inceleyen jeologlar, petrol acısından umut verici olan alanları secerler ve daha sonra bu alanlar karadan taranır Kayac ve bitki ortusu incelenir, sondaj yoluyla sağlanan yer altı kayac ornekleri getirilip laboratuvarda cozumlenir Jeologlar yeraltı kayaclarının konum, derinlik, sertlik gibi ozelliklerini ve hatta turunu belirleyebilmek icin ozel aygıtlardan ve bu aygıtlara dayalı olarak geliştirilmiş bilimsel arama yontemlerinden yararlanırlar Ama butun bu calışmalar yapılmış olsa da, acılacak kuyudan petrol cıkacağı gene de kesin değildir
Petrol Kuyuları, Boruhatları ve Tankerler
Gunumuzde pek cok petrol kuyusu, marangozların delik delmek icin kullandıkları doner matkap uclarına benzeyen uclarla delinip acılır; aradaki fark, petrol icin kullanılanların cok daha buyuk olmasıdır Matkap ucu, sondaj kulesi ya da delme kulesi denen yuksek bir kuleden, tel halatlara bağlanarak sarkıtılan delme borusunun ucuna takılır Delme borusu kule tabanındaki doner tabladan gecer Bu boru makine gucuyle, coğu zaman bir dizel motoruyla dondurulur; ama son olarak geliştirilen turbosondaj tekniğinde elektrik motorlarından yararlanılmaktadır Delik derinleştikce, delme borularına yenileri takılır Delme borusundan aşağı yapay bir camur pompalanır; bu camur surekli olarak matkap ucunun deliklerinden dışarı puskurur ve delinen deliğin yanlarından yukarıya geri doner Bu camur yalnızca matkap ucuna sıvanan kayac parcacıklarını temizlemekle kalmaz, ucun yağlanmasını ve soğumasını da sağlar; ayrıca, taşıdığı basınc acılan deliğin duvarlarının ice doğru cokmesini onler Daha sonra deliğe celik borudan bir koruyucu kılıf gecirilir ve cimentolanır Cok derin deliklerde, kılıf capı tepede yaklaşık 45 santimetreyken dipte yaklaşık 10 santimetreye duşer
Gerekli dikkat gosterilmezse, matkap ucu petrole ulaştığında petrol şiddetle dışarı fışkırabilir, boylece boşa akabilir ve yangın tehlikesi doğurabilir Bunu onlemek ve petrolu aşağı doğru bastırabilmek icin ağır sondaj camuru kullanılır; ayrıca bir valf ve boru sisteminin yardımıyla da basıncın yavaş yavaş serbest bırakılması sağlanabilir Eğer doğal basınc petrolu yuzeye cıkaracak kadar guclu değilse, petrol ya pompalanarak ya da yuksek basınclı gaz basılarak dışarı cıkarılır İkinci yonteme “gazla yukseltme denir
Buyuk miktarlarda petrolu karadan taşımak icin boruhatlarından yararlanılır Celikten yapılan boruların capları 15 cm ile 2 metre arasında olabilir Boruhatları vadileri aşabilir, dağlara tırmanabilir ve ırmak yataklarının altından gecebilir
Petrolu denizden taşımak icin tanker denen gemiler kullanılır Bunlar ozel olarak tasarımlanmış teknelerdir; tankerlerin makineleri kıcta (geminin arka ucunda) bulunur Teknenin cok buyuk bir bolumu petrol bolmelerine ayrılmıştır Buyuk tankerler petrolu kucuklerden daha ucuza taşır Gunumuzde 550000 tonluk tankerler yapılınca bunların yanaşabileceği uygun iskele bulmak bir sorun olmuştur Bu tur tankerler limanı kullanmak yerine, derin sulardaki yuzer şamandıraların yanına demir atar; yukleme ve boşaltmayı da şamandıralardan başlayıp deniz yatağından kıyıdaki depolama tanklarına giden boruhatları aracılığıyla
Petrolun Arıtılması
Ham petrol, rafineri denen arıtma tesislerinde benzin ve gazyağı gibi petrol urunlerine ayrılır Bu değişik urunler farklı sıcaklıklarda kaynayıp buharlaşır; bu ozellikten yararlanılarak, ayrımsal damıtma denen yontemle bu urunler ham petrolden ayrılabilir Ham petrol ısıtılır, bir sıvı ve buhar (gaz) karışımı halinde, ayırma kulesi denen celik bir kuleye pompalanır Sıvı bolum kulenin dibinde toplanır, fueloil ve bitum gibi urunler haline gelir Buharlar kulede yukselir ve yukseldikce de soğur Once mazot gibi daha ağır urunler sıvılaşır ve bunlar kulenin değişik duzeylerindeki tepsilerden cekilip alınır Benzin buharları kulenin tepesine kadar yukselir ve buradan alınarak sıvılaştırılır
Damıtma, arıtmanın birinci aşamasıdır Ham petrol rafineride, değişik urunlerin istenen miktarlarda elde edilebilmesine olanak verecek bicimde işlenebilmelidir Yuksek sıcaklıklarda gercekleştirilen bir işlem olan “kraking (parcalama), ağır urunleri daha hafif bileşenlerine ayırır ve boylece elde edilen benzin miktarı artar Butun maddeler molekullerden, molekuller de atomlardan oluşur Petrol hidrokarbon molekullerinden, yani hidrojen ve karbon elementlerinin atomlarından oluşur; ama butun petrol molekullerinde aynı sayıda atom bulunmaz Orneğin, fueloil molekullerinde gazyağı molekullerinden daha cok hidrojen ve karbon atomu vardır ve bu yuzden fueloil molekulleri gazyağı molekullerinden daha ağırdır Kraking işleminde, buyuk taşların parcalanıp cakıl haline getirilmesi gibi molekullerin bazıları da ısı ve basıncın etkisiyle parcalanır ve daha hafif molekuller elde edilir
“Reforming (duzeltim) işlemi ise arıtma surecinin en onemli aşamasıdır Bu, yuksek sıcaklık ve basıncta gercekleştirilen, molekullerin buyukluklerinden cok bicimlerini değiştirmeye yonelik bir işlemdir Bu işlemle hidrokarbon zincirlerinin bicimi değiştirilir ve bunlar “aromatik bileşikler denen benzen halkalı bileşiklere donuşturulur Ustun nitelikli benzin bu aşamada elde edilir
Orneğin, ABD ’de bir varil ham petrolden 63 litre benzin, 22 litre ağır fueloil elde edilir; oysa Ortadoğu ’da bir varil petrol ancak 31 litre benzin, buna karşılık 63 litre fueloil verir Petrol ya 159 litre eşdeğerindeki “varil ya da ozellikle deniz yoluyla taşındığında “artık ton (1016 kg) ve “metrik ton la (1000 kg) olculur
Daha az bilinen petrol urunlerinin şaşırtıcı kullanım alanları vardır Mumlarda ve cilalarda petrol mumu (parafin mumu) bulunur; parfumler, kozmatikler ve hatta peynirin bozulmasını onleyen bazı maddeler petrol yağlarından hazırlanır Boceklere karşı kullanılan ilaclarda başka petrol yağları vardır Etilen (domatesleri yapay olarak olgunlaştırmak icin de bu madde kullanılır) ve yapay ipek ya da tırnak cilası yapımında kullanılan aseton gibi urunler arıtma işleminden elde edilen gazlardan uretilir Yapay kaucuk, plastikler ve sıvı deterjan yapımında kullanılan başlıca kimyasal maddeler de gene petrol urunudur Pek cok ilac ve boya, hatta sakız ve guclu patlayıcılar gibi maddeler de petrol urunleri icerebilir Petrol gazları soğutularak ve sıkıştırılarak sıvılaştırılabilir; tuplere doldurularak pazarlanan bu tur propan ve butan gibi gazlar coğunlukla mutfaklarda ve aydınlatma amacıyla kullanılır
Doğal Gaz
Pek cok ulkede karada ya da deniz yatağında acılmış petrol kuyularından elde edilen doğal gaz boruhatlarıyla kentlere taşınır; fabrikalarda, evlerde, ısıtma ve aydınlatma amacıyla kullanılır Ham petrolden ayrılan gaz, işlenerek cok kolay alev alan buharlardan arıtılır Doğal gazın coğu bataklık gazı olarak da adlandırılan metandır Metan, petrol ve komurle birlikte bulunur; ama bazen tek başına da oluşur 19 yuzyılın başlarında ABD ’de keşfedilen doğal gaz kuyularına “yanar kaynak denirdi Petrol arayıcıları onceleri, basıncın etkisiyle petrolun yuzeye cıkmasını sağlayan doğal gaza onem vermediler Yuzeyde petrolden ayrılan gaz bir boruya alınarak borunun ucunda dev bir meşale gibi yakılırdı Yalnızca gaz cıkan kuyular ise tutuşturulur ve yıllarca kendi kendine yanmaya bırakırdı Ama 1870′lerde ABD ’de bu gazdan yararlanmaya yonelik calışmalar başlatıldı ve doğal gazın boru şebekesiyle evlere dağıtılması sağlandı
Doğal gaz genellikle yuzeyden binlerce metre derinde, kumtaşı gibi gozenekli bir kayac katmanınca tutulmuş olarak bulunur; bu katman, gaz gecirmeyen ve bu ozelliğiyle de doğal gazın kacmasını onleyen bir başka kayac katmanıyla ortuludur Doğal gaz aramaları petrol aramalarına benzer bicimde yurutulur İngiltere ’de doğal gaz aramaları 1930′larda başladı 1950′lerde İskocya ’da Edinburgh yakınlarında ve Yorkshire ’da kucuk yataklar bulundu
Kuzey Denizi ’nde doğal gaz aranmasına 1964′te izin verildi Petrol şirketleri bolgeye dev sondaj platformları gonderdiler ve sonucta İngiltere ’nin doğu kıyısı acıklarında zengin gaz yatakları keşfedildi Bulunan yataklar İngiltere ’nin gaz talebini karşılayacak kadar buyuktu Doğal gaz, deniz yatağına doşenen boruhatlarıyla kuyulardan kıyıya taşındı ve oradan da yeni bir boru şebekesiyle butun ulkeye dağıtıldı Kuzey Denizi ’nde yurutulen calışmalarda kotu hava koşullarının etkisiyle sık sık buyuk tehlikelerle karşılaşıldığı ve sondaj aygıtlarının yitirildiği oldu
En buyuk doğal gaz ureticileri ABD ve SSCB ’dir Yapımına 1967′de başlanan bir boruhattı doğal gazı gunumuzde Sibirya ’dan Urallar ’a ve SSCB ’nin batı kesimlerine, oradan da Turkiye ’ye taşımaktadır Hollanda, Kuzey Denizi ’ndeki yataklardan Almanya Federal Cumhuriyeti, Belcika ve Fransa ’ya gaz satmaktadır
1980′lerin sonlarında ceşitli ulkelerdeki şirketler curuyen cop yığınlarından cıkan metan gazından elde ettikleri enerjiden yararlanarak elektrik uretmeye başladılar ve bunda başarılı da oldular
Petrol Kaynakları
Buyuk petrol yatakları birkac ulkede toplanmıştır En buyuk petrol ureticisi SSCB ’dir; dunya uretiminin neredeyse beşte biri bu ulkede gercekleştirilir ABD (dunyanın en cok petrol satın alan ulkesi) ve Suudi Arabistan (dunyanın en cok petrol satan ulkesi) petrol ureticisi ulkeler arasında ikinci ve ucuncu sırada yer alırlar
Dunyanın bilinen en buyuk petrol rezervleri Ortadoğu ’dadır Suudi Arabistan, İran, Irak, Kuveyt, Katar ve Abu Dabi buyuk petrol ureticileridir Bu ulkelerle birlikte Nijerya, Libya, Cezayir, Endonezya, Ekvator, Gabon ve Venezuella, petrol satış fiyatlarını ortaklaşa belirleyebilmek icin Petrol İhrac Eden Ulkeler Orgutu ’nu (OPEC) kurmuşlardır
Ulkeleri cevreleyen kıta sahanlıklarında da, orneğin Kuzey Denizi ’nin İngiltere ve Norvec ’e ait kesimlerinde petrol sondajları yapılmaktadır
Dunyanın gorunur petrol rezervi yaklaşık 666 milyar varil kadardır; bunun yarıdan coğu Ortadoğu ’dadır Bu, yerin altından cıkarılabileceği bilinen petrol miktarıdır Coğu petrol yatağı keşfedilmeyi beklemektedir Teknoloji ilerledikce, cok derin sular altındaki petrolu cıkarmanın, ABD ’deki şeyl cokellerinde ve Kanada ’daki bitumlu kumlarda hapsolmuş petrolu elde etmenin ve belki de bugunku petrol alanlarından daha cok petrol cıkarmanın yolu bulunabilecektir Gunumuzde uygulanan yontemler, petrolun coğunun yeraltında bırakılmasını zorunlu kılmaktadır
Turkiye ’de Petrol ve Doğal Gaz
19 yuzyılda Osmanlı Devleti ’nin sınırları icinde yer alan Musul ve Bağdat vilayetlerinde ham petrol sızıntısına rastlanan bazı alanlar olduğu biliniyordu Bu yuzyıl sonlarında bir yabancı şirket Turkiye ’de ilk kez petrol arama sondajı yaptı İskenderun cevresinde yapılan sondajlarda doğal gaza rastlandı Bir başka yabancı şirketin 1900′de Trakya ’daki Murefte yoresinde yaptığı sondajda petrol bulundu Ama cıkan petrol miktarı cok az olduğundan bir sure sonra kuyular kapatıldı
Doğu Anadolu Bolgesi ’ni uzun yıllar işgalleri altında tutan Ruslar, I Dunya Savaşı sırasında Erzurum ve Erzincan yorelerinde yapılan bazı sondajlarda petrole rastladılar I Dunya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti Irak ’taki geniş ham petrol alanlarını yitirdi Turkiye bu zengin petrol alanlarında hakkı olduğunu ileri surdu 1926′da imzalanan bir antlaşmayla Turkiye, Irak ’ın elde edeceği petrol gelirinin yuzde 10′unun 25 yıl sureyle kendisine verilmesi karşılığında bu topraklardan vazgecti
Turkiye ’de petrol urunlerinin kullanıldığı bazı termik santrallar da vardır Bunlar Aliağa, Ambarlı, Bornova, Hopa, ve Seydişehir santrallarıdır
Turkiye ’nin başlıca doğal gaz kaynakları Marmara Bolgesi ’nin Trakya kesimi ile Guneydoğu Anadolu Bolgesi ’ndedir Cevre kirlenmesine yol acmayan temiz bir yakıt olan doğalgaz yataklarının araştırılması calışmalarına Turkiye ’de 1960′larda başlandı 1974′te TPAO ’nun yaptığı sondajlar sırasında Hamitabat ’ta verimli doğal gaz yataklarına rastlandı Dunya doğal gaz rezervlerinin cok kucuk bir bolumu ulkemizdedir Bu rezervlerin en buyuk bolumu Hamitabat ’tadır Burada yapılan uretim sonucunda elde edilen doğal gaz, bir termik santral ile bazı fabrikalarda yakıt olarak kullanılmaktadır Hamitabat ’tan gecen SSCBTurkiye Doğal Gaz Boruhattı, Bulgaristan sınırından Ankara ’ya kadar uzanır Doğal gazın boruhattıyla ulaştığı yorelerdeki konutlar ile sanayi kuruluşlarında cevreyi surekli kirleten oteki yakıtların yerini alması tasarlanmıştır Ankara kentindeki konutlara ulaştırılan doğal gazın İstanbul ’da da kullanıma sunulması icin calışmalar surdurulmektedir
Ham petrolun ayrıştırılma metodları Nelerdir Ham petrolden elde edilen urunler nelerdir Ham Petrol Damıtılması
Benzin,ham petrolun damıtılmasıyla elde edilir Renksiz, kendine has kokusu olan, ucucu bir sıvıdır Temelde karbonlu bir hidrojen bileşiğidir Cok cabuk yanar Havayla patlayıcı bir karışım meydana getirir Yağları, kaucuğu ve başka organik maddeleri eritir Suda erimez Cabuk yandığı icin motorlarda akaryakıt olarak kullanılır
Hafif benzin, orta benzin ve ağır benzin olmak uzere uc tur benzin vardır Teknoloji cağının uygulamaları,motorlu taşıt araclarının giderek hızla artması, benzine karşı duyulan ihtiyacın da artmasına yol acmıştır
Benzin elde edilmesindeki uygulamalar şoylece sıralanabilir :
1 Petrolun ağır yağları yuksek sıcaklık derecesinde ısıtılıp ayrıştırılır Birleşik Amerika'da bu yontemden yararlanılmaktadır
2 Taşkomur tozu ve ağır yağlardan yapılmış bir hamur, kalın celik duvarları olan kaplarda 150 atmosfer basınc altında ve 460 derecede hidrojen ile işlem gorur Benzinin bu yoldan elde edilmesi sentetiktir Guvenilir kaynaklar, dunyadaki motorların yuzde doksanında yakıt olarak benzin kullanıldığı gerceğini belirtmektedirler Son zamanlarda, az yer tutan,kolaylıkla taşınan katı benzin yapımının yolları aranmıştır Bir zamanlar benzin gaz yağına karıştırılırdı Ancak benzinin kolay patlaması, dikkatsizlik halinde buyuk tehlikeler yaratması nedeniyle bu uygulama terkedilmiştir
Benzinin kimyasal ozelliklerini şoylece belirtebiliriz:
Formulu : C8 Nj8
Yoğunluğu: 0,6950,770
Kaynama Noktası :50
Ozgul Ağırlığı : 0 70 0 75
Benzin yağları erittiği icin,evlerde ve diğer cevrelerde ve eşyalarının temizlenmesinde de kullanılır Su gibi berrak olmasına rağmen,belli belirsiz biraz daha kıvamlı bir sıvıdır
Katı benzin yapımı icin surdurulen butun deneyler, henuz pratik bakımdan buyuk olcude yarar sağlayacak sonuclara varamamıştır Bu nedenle,benzin elde edilmesinde temel madde olan ham petrol uretiminin arttırılması, yeni yeni petrol kaynaklarının bulunması icin calışmalar yapılmaktadır
Yeni kaynakların bulunmaması halinde, tuketimin de giderek artması yuzunden, dunya belkide pek yakında buyuk bir benzin yokluğu tehlikesiyle yuzyuze gelecektir
PETROL sozcuğu, Latince ’de “kaya anlamına gelen petra ve “yağ anlamına gelen oleum sozcuklerinden turetilmiştir Gunumuzde petrol ve petrol urunleri buyuk onem taşır Benzin, gazyağı, mazot, fueloil (yağyakıt), makine yağı, bitum ve parafin mumu cok bilinen petrol urunleridir Benzin otomobillerde; gazyağı gaz lambalarında, bazı ısıtma aygıtlarında ve jet ucaklarının motorlarında; mazot (dizel yakıtı da denir) otobus, kamyon ve gemilerdeki dizel motorlarında kullanılır Buharlı gemilerin kazanlarında buhar uretilmesinde; celik, cam, seramik gibi maddelerin uretiminde kullanılan bazı sanayi fırınlarında ve bazı binaların ısıtma sistemlerinde fueloil yakılır Makinelerin duzgun ve rahat calışabilmesi icin ince ya da kalın makine yağlarına (en kalınlarına gres denir) gereksinim vardır Bitumden, asfalt ve yalıtım malzemesi uretiminde yararlanılır
Petrol binlerce yıl boyunca basit bir bicimde kullanıldı Babilliler yol doşerken ve bağlayıcı madde olarak bitumden, Romalılar yolları icin Sicilya ’dan getirttikleri asfalttan yararlanırlardı Eski Cinliler, tuz uretmek icin tuzlu suyun ısıtılmasında doğal gaz kullandılar İtalya, Almanya, Kuzey Amerika ve Birmanya ’da ham petrolun tedavi edici ozellikleri olduğuna inanılırdı
Gazyağı ve Parafin
1850′de İskocyalı bilim adamı James Young, şeyl denen bir kayactan gazyağı elde etmenin yontemini buldu Young, gazyağının lambalarda bitkisel yağ ya da balina yağı yerine kullanılabileceğini gosterdi Kimyadaki adı kerozen olan gazyağının başlıca iki turu vardır Bunlardan birincisi gaz lambalarında, gaz sobalarında ve ısıtıcılarda; daha ucucu olan ikinci turu ise, bazı traktorlerin ve kucuk balıkcı teknelerinin motorlarında yakıt olarak kullanılır Jet ucaklarının motorlarında kullanılan gazyağı ikinci turdendir
Gazyağına İngiltere ’de parafin denir Ama parafin aslında petrolden elde edilen, mum, cila, su gecirmez karton ve kağıt yapımında kullanılan yarı saydam, sert bir mumdur Acık renkli, kalın bir yağ olan ve ilac olarak kullanılan vazelin (kimyadaki adı petrolatum) de bir başka petrol urunudur
Ham Petrolun Keşfi
19 yuzyılın ortalarına kadar ham petrol, doğal olarak yuzeye sızdığı yerlerde oluşturduğu birikintilerden toplanırdı Hayvanların su ictiği kaynaklara ya da tuzlu su cıkarmak icin acılan kuyulara sızdığı icin de coğu zaman can sıkıcı, istenmeyen bir madde olarak gorulurdu 1850 dolaylarında ABD ’de ACFerris ve onun ardından SMKier, petrolun lamba yağı olarak kullanılmasına yonelik ilk calışmaları başlattılar Daha sonra New York ’lu iki avukat, George Bissell ve Jonathan Eveleth, Pennsylvania ’da bir petrol arama şirketi kurdular ve emekli bir demiryolu muteahhiti olan Edwin L Drake ’i, Pennsylvania ’daki kucuk Titusville kasabası yakınlarında petrol kuyusu acmakla gorevlendirdiler
Drake 27 Ağustos 1859′da 21 metre derinde petrole rastladı Cok gecmeden gunde sekiz varil, sonra da 20 varil petrol cıkarmaya başladı Petrol, balina avlamak gibi riskli bir işten daha guvenilir ve daha ucuz bir lamba yağı kaynağı olduğu icin hazır bir pazar buldu Artık petrole hucum ve petrol cağı başlamıştı
Petrolun Oluşumu ve Bulunması
Petrol denizlerdeki bitki ve hayvanların oldukten sonraki kalıntılardan oluşmuştur Bu kalıntılar deniz yatağında milyonlarca yıl boyunca curumuş ve geriye yalnızca yağlı maddeler kalmıştır Yağlı maddeler camur altında kalmış ve zamanla camur sıkışıp kayac katmanlarına, alttaki yağlı maddelerde de petrol ve gaza donuşmuştur Yerkabuğundaki altust oluşlar bazen denizlerin kara parcaları haline gelmesine ve petrol iceren kayacların da binlerce metre derine gomulmesine yol acmıştır
Coğunlukla petrol oluştuğu yerden başka yerlere taşınmıştır Bazen kayaclardaki gozeneklerden sızıp kilometrelerce derinden yuzeye cıkmış ve burada buharlaşmış (gaz haline donuşmuş), geriye bir bitum ya da zift birikintisi kalmıştır Coğu kez de gozeneksiz, sert kayaclarla karşılaşmış ve buralarda toplanmıştır Bulunan petrol yatakları bu tur kayacların petrolu tutmasıyla oluşmuştur Bu yataklarda, sungerin su emmesi gibi, gozenekli kayacların emdiği petrolun ustu kubbe bicimli, sert ve gozeneksiz kayaclarla ortulmuştur Ama bu kayaclar ile petrol arasında genellikle bir doğal gaz katmanı, petrolun altında da coğu kez eski denizden arta kalan tuzlu su bulunur
Belirli bir yerde petrol bulunup bulunmadığı ancak sondajla (delmeyle) anlaşılabilir; ama jeologlar yerkabuğuna ilişkin bilgilerden yararlanarak petrol bulunma olasılığı olan yerleri onceden belirleyebilirler Coğu zaman hava fotoğraflarından cıkarılan haritaları inceleyen jeologlar, petrol acısından umut verici olan alanları secerler ve daha sonra bu alanlar karadan taranır Kayac ve bitki ortusu incelenir, sondaj yoluyla sağlanan yer altı kayac ornekleri getirilip laboratuvarda cozumlenir Jeologlar yeraltı kayaclarının konum, derinlik, sertlik gibi ozelliklerini ve hatta turunu belirleyebilmek icin ozel aygıtlardan ve bu aygıtlara dayalı olarak geliştirilmiş bilimsel arama yontemlerinden yararlanırlar Ama butun bu calışmalar yapılmış olsa da, acılacak kuyudan petrol cıkacağı gene de kesin değildir
Petrol Kuyuları, Boruhatları ve Tankerler
Gunumuzde pek cok petrol kuyusu, marangozların delik delmek icin kullandıkları doner matkap uclarına benzeyen uclarla delinip acılır; aradaki fark, petrol icin kullanılanların cok daha buyuk olmasıdır Matkap ucu, sondaj kulesi ya da delme kulesi denen yuksek bir kuleden, tel halatlara bağlanarak sarkıtılan delme borusunun ucuna takılır Delme borusu kule tabanındaki doner tabladan gecer Bu boru makine gucuyle, coğu zaman bir dizel motoruyla dondurulur; ama son olarak geliştirilen turbosondaj tekniğinde elektrik motorlarından yararlanılmaktadır Delik derinleştikce, delme borularına yenileri takılır Delme borusundan aşağı yapay bir camur pompalanır; bu camur surekli olarak matkap ucunun deliklerinden dışarı puskurur ve delinen deliğin yanlarından yukarıya geri doner Bu camur yalnızca matkap ucuna sıvanan kayac parcacıklarını temizlemekle kalmaz, ucun yağlanmasını ve soğumasını da sağlar; ayrıca, taşıdığı basınc acılan deliğin duvarlarının ice doğru cokmesini onler Daha sonra deliğe celik borudan bir koruyucu kılıf gecirilir ve cimentolanır Cok derin deliklerde, kılıf capı tepede yaklaşık 45 santimetreyken dipte yaklaşık 10 santimetreye duşer
Gerekli dikkat gosterilmezse, matkap ucu petrole ulaştığında petrol şiddetle dışarı fışkırabilir, boylece boşa akabilir ve yangın tehlikesi doğurabilir Bunu onlemek ve petrolu aşağı doğru bastırabilmek icin ağır sondaj camuru kullanılır; ayrıca bir valf ve boru sisteminin yardımıyla da basıncın yavaş yavaş serbest bırakılması sağlanabilir Eğer doğal basınc petrolu yuzeye cıkaracak kadar guclu değilse, petrol ya pompalanarak ya da yuksek basınclı gaz basılarak dışarı cıkarılır İkinci yonteme “gazla yukseltme denir
Buyuk miktarlarda petrolu karadan taşımak icin boruhatlarından yararlanılır Celikten yapılan boruların capları 15 cm ile 2 metre arasında olabilir Boruhatları vadileri aşabilir, dağlara tırmanabilir ve ırmak yataklarının altından gecebilir
Petrolu denizden taşımak icin tanker denen gemiler kullanılır Bunlar ozel olarak tasarımlanmış teknelerdir; tankerlerin makineleri kıcta (geminin arka ucunda) bulunur Teknenin cok buyuk bir bolumu petrol bolmelerine ayrılmıştır Buyuk tankerler petrolu kucuklerden daha ucuza taşır Gunumuzde 550000 tonluk tankerler yapılınca bunların yanaşabileceği uygun iskele bulmak bir sorun olmuştur Bu tur tankerler limanı kullanmak yerine, derin sulardaki yuzer şamandıraların yanına demir atar; yukleme ve boşaltmayı da şamandıralardan başlayıp deniz yatağından kıyıdaki depolama tanklarına giden boruhatları aracılığıyla
Petrolun Arıtılması
Ham petrol, rafineri denen arıtma tesislerinde benzin ve gazyağı gibi petrol urunlerine ayrılır Bu değişik urunler farklı sıcaklıklarda kaynayıp buharlaşır; bu ozellikten yararlanılarak, ayrımsal damıtma denen yontemle bu urunler ham petrolden ayrılabilir Ham petrol ısıtılır, bir sıvı ve buhar (gaz) karışımı halinde, ayırma kulesi denen celik bir kuleye pompalanır Sıvı bolum kulenin dibinde toplanır, fueloil ve bitum gibi urunler haline gelir Buharlar kulede yukselir ve yukseldikce de soğur Once mazot gibi daha ağır urunler sıvılaşır ve bunlar kulenin değişik duzeylerindeki tepsilerden cekilip alınır Benzin buharları kulenin tepesine kadar yukselir ve buradan alınarak sıvılaştırılır
Damıtma, arıtmanın birinci aşamasıdır Ham petrol rafineride, değişik urunlerin istenen miktarlarda elde edilebilmesine olanak verecek bicimde işlenebilmelidir Yuksek sıcaklıklarda gercekleştirilen bir işlem olan “kraking (parcalama), ağır urunleri daha hafif bileşenlerine ayırır ve boylece elde edilen benzin miktarı artar Butun maddeler molekullerden, molekuller de atomlardan oluşur Petrol hidrokarbon molekullerinden, yani hidrojen ve karbon elementlerinin atomlarından oluşur; ama butun petrol molekullerinde aynı sayıda atom bulunmaz Orneğin, fueloil molekullerinde gazyağı molekullerinden daha cok hidrojen ve karbon atomu vardır ve bu yuzden fueloil molekulleri gazyağı molekullerinden daha ağırdır Kraking işleminde, buyuk taşların parcalanıp cakıl haline getirilmesi gibi molekullerin bazıları da ısı ve basıncın etkisiyle parcalanır ve daha hafif molekuller elde edilir
“Reforming (duzeltim) işlemi ise arıtma surecinin en onemli aşamasıdır Bu, yuksek sıcaklık ve basıncta gercekleştirilen, molekullerin buyukluklerinden cok bicimlerini değiştirmeye yonelik bir işlemdir Bu işlemle hidrokarbon zincirlerinin bicimi değiştirilir ve bunlar “aromatik bileşikler denen benzen halkalı bileşiklere donuşturulur Ustun nitelikli benzin bu aşamada elde edilir
Orneğin, ABD ’de bir varil ham petrolden 63 litre benzin, 22 litre ağır fueloil elde edilir; oysa Ortadoğu ’da bir varil petrol ancak 31 litre benzin, buna karşılık 63 litre fueloil verir Petrol ya 159 litre eşdeğerindeki “varil ya da ozellikle deniz yoluyla taşındığında “artık ton (1016 kg) ve “metrik ton la (1000 kg) olculur
Daha az bilinen petrol urunlerinin şaşırtıcı kullanım alanları vardır Mumlarda ve cilalarda petrol mumu (parafin mumu) bulunur; parfumler, kozmatikler ve hatta peynirin bozulmasını onleyen bazı maddeler petrol yağlarından hazırlanır Boceklere karşı kullanılan ilaclarda başka petrol yağları vardır Etilen (domatesleri yapay olarak olgunlaştırmak icin de bu madde kullanılır) ve yapay ipek ya da tırnak cilası yapımında kullanılan aseton gibi urunler arıtma işleminden elde edilen gazlardan uretilir Yapay kaucuk, plastikler ve sıvı deterjan yapımında kullanılan başlıca kimyasal maddeler de gene petrol urunudur Pek cok ilac ve boya, hatta sakız ve guclu patlayıcılar gibi maddeler de petrol urunleri icerebilir Petrol gazları soğutularak ve sıkıştırılarak sıvılaştırılabilir; tuplere doldurularak pazarlanan bu tur propan ve butan gibi gazlar coğunlukla mutfaklarda ve aydınlatma amacıyla kullanılır
Doğal Gaz
Pek cok ulkede karada ya da deniz yatağında acılmış petrol kuyularından elde edilen doğal gaz boruhatlarıyla kentlere taşınır; fabrikalarda, evlerde, ısıtma ve aydınlatma amacıyla kullanılır Ham petrolden ayrılan gaz, işlenerek cok kolay alev alan buharlardan arıtılır Doğal gazın coğu bataklık gazı olarak da adlandırılan metandır Metan, petrol ve komurle birlikte bulunur; ama bazen tek başına da oluşur 19 yuzyılın başlarında ABD ’de keşfedilen doğal gaz kuyularına “yanar kaynak denirdi Petrol arayıcıları onceleri, basıncın etkisiyle petrolun yuzeye cıkmasını sağlayan doğal gaza onem vermediler Yuzeyde petrolden ayrılan gaz bir boruya alınarak borunun ucunda dev bir meşale gibi yakılırdı Yalnızca gaz cıkan kuyular ise tutuşturulur ve yıllarca kendi kendine yanmaya bırakırdı Ama 1870′lerde ABD ’de bu gazdan yararlanmaya yonelik calışmalar başlatıldı ve doğal gazın boru şebekesiyle evlere dağıtılması sağlandı
Doğal gaz genellikle yuzeyden binlerce metre derinde, kumtaşı gibi gozenekli bir kayac katmanınca tutulmuş olarak bulunur; bu katman, gaz gecirmeyen ve bu ozelliğiyle de doğal gazın kacmasını onleyen bir başka kayac katmanıyla ortuludur Doğal gaz aramaları petrol aramalarına benzer bicimde yurutulur İngiltere ’de doğal gaz aramaları 1930′larda başladı 1950′lerde İskocya ’da Edinburgh yakınlarında ve Yorkshire ’da kucuk yataklar bulundu
Kuzey Denizi ’nde doğal gaz aranmasına 1964′te izin verildi Petrol şirketleri bolgeye dev sondaj platformları gonderdiler ve sonucta İngiltere ’nin doğu kıyısı acıklarında zengin gaz yatakları keşfedildi Bulunan yataklar İngiltere ’nin gaz talebini karşılayacak kadar buyuktu Doğal gaz, deniz yatağına doşenen boruhatlarıyla kuyulardan kıyıya taşındı ve oradan da yeni bir boru şebekesiyle butun ulkeye dağıtıldı Kuzey Denizi ’nde yurutulen calışmalarda kotu hava koşullarının etkisiyle sık sık buyuk tehlikelerle karşılaşıldığı ve sondaj aygıtlarının yitirildiği oldu
En buyuk doğal gaz ureticileri ABD ve SSCB ’dir Yapımına 1967′de başlanan bir boruhattı doğal gazı gunumuzde Sibirya ’dan Urallar ’a ve SSCB ’nin batı kesimlerine, oradan da Turkiye ’ye taşımaktadır Hollanda, Kuzey Denizi ’ndeki yataklardan Almanya Federal Cumhuriyeti, Belcika ve Fransa ’ya gaz satmaktadır
1980′lerin sonlarında ceşitli ulkelerdeki şirketler curuyen cop yığınlarından cıkan metan gazından elde ettikleri enerjiden yararlanarak elektrik uretmeye başladılar ve bunda başarılı da oldular
Petrol Kaynakları
Buyuk petrol yatakları birkac ulkede toplanmıştır En buyuk petrol ureticisi SSCB ’dir; dunya uretiminin neredeyse beşte biri bu ulkede gercekleştirilir ABD (dunyanın en cok petrol satın alan ulkesi) ve Suudi Arabistan (dunyanın en cok petrol satan ulkesi) petrol ureticisi ulkeler arasında ikinci ve ucuncu sırada yer alırlar
Dunyanın bilinen en buyuk petrol rezervleri Ortadoğu ’dadır Suudi Arabistan, İran, Irak, Kuveyt, Katar ve Abu Dabi buyuk petrol ureticileridir Bu ulkelerle birlikte Nijerya, Libya, Cezayir, Endonezya, Ekvator, Gabon ve Venezuella, petrol satış fiyatlarını ortaklaşa belirleyebilmek icin Petrol İhrac Eden Ulkeler Orgutu ’nu (OPEC) kurmuşlardır
Ulkeleri cevreleyen kıta sahanlıklarında da, orneğin Kuzey Denizi ’nin İngiltere ve Norvec ’e ait kesimlerinde petrol sondajları yapılmaktadır
Dunyanın gorunur petrol rezervi yaklaşık 666 milyar varil kadardır; bunun yarıdan coğu Ortadoğu ’dadır Bu, yerin altından cıkarılabileceği bilinen petrol miktarıdır Coğu petrol yatağı keşfedilmeyi beklemektedir Teknoloji ilerledikce, cok derin sular altındaki petrolu cıkarmanın, ABD ’deki şeyl cokellerinde ve Kanada ’daki bitumlu kumlarda hapsolmuş petrolu elde etmenin ve belki de bugunku petrol alanlarından daha cok petrol cıkarmanın yolu bulunabilecektir Gunumuzde uygulanan yontemler, petrolun coğunun yeraltında bırakılmasını zorunlu kılmaktadır
Turkiye ’de Petrol ve Doğal Gaz
19 yuzyılda Osmanlı Devleti ’nin sınırları icinde yer alan Musul ve Bağdat vilayetlerinde ham petrol sızıntısına rastlanan bazı alanlar olduğu biliniyordu Bu yuzyıl sonlarında bir yabancı şirket Turkiye ’de ilk kez petrol arama sondajı yaptı İskenderun cevresinde yapılan sondajlarda doğal gaza rastlandı Bir başka yabancı şirketin 1900′de Trakya ’daki Murefte yoresinde yaptığı sondajda petrol bulundu Ama cıkan petrol miktarı cok az olduğundan bir sure sonra kuyular kapatıldı
Doğu Anadolu Bolgesi ’ni uzun yıllar işgalleri altında tutan Ruslar, I Dunya Savaşı sırasında Erzurum ve Erzincan yorelerinde yapılan bazı sondajlarda petrole rastladılar I Dunya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti Irak ’taki geniş ham petrol alanlarını yitirdi Turkiye bu zengin petrol alanlarında hakkı olduğunu ileri surdu 1926′da imzalanan bir antlaşmayla Turkiye, Irak ’ın elde edeceği petrol gelirinin yuzde 10′unun 25 yıl sureyle kendisine verilmesi karşılığında bu topraklardan vazgecti
Turkiye ’de petrol urunlerinin kullanıldığı bazı termik santrallar da vardır Bunlar Aliağa, Ambarlı, Bornova, Hopa, ve Seydişehir santrallarıdır
Turkiye ’nin başlıca doğal gaz kaynakları Marmara Bolgesi ’nin Trakya kesimi ile Guneydoğu Anadolu Bolgesi ’ndedir Cevre kirlenmesine yol acmayan temiz bir yakıt olan doğalgaz yataklarının araştırılması calışmalarına Turkiye ’de 1960′larda başlandı 1974′te TPAO ’nun yaptığı sondajlar sırasında Hamitabat ’ta verimli doğal gaz yataklarına rastlandı Dunya doğal gaz rezervlerinin cok kucuk bir bolumu ulkemizdedir Bu rezervlerin en buyuk bolumu Hamitabat ’tadır Burada yapılan uretim sonucunda elde edilen doğal gaz, bir termik santral ile bazı fabrikalarda yakıt olarak kullanılmaktadır Hamitabat ’tan gecen SSCBTurkiye Doğal Gaz Boruhattı, Bulgaristan sınırından Ankara ’ya kadar uzanır Doğal gazın boruhattıyla ulaştığı yorelerdeki konutlar ile sanayi kuruluşlarında cevreyi surekli kirleten oteki yakıtların yerini alması tasarlanmıştır Ankara kentindeki konutlara ulaştırılan doğal gazın İstanbul ’da da kullanıma sunulması icin calışmalar surdurulmektedir
