Harita Tarihinde Kayda Değer Türk Bilim Adamları Ve Yaptığı Çalışmalar Nelerdir?
Ali Macar Reis
Ali Macar Reis bilindiği kadarıyla ilk Türk Atlasını yapan kişidir böylece yapılan atlas çalışması ona ithaf edilmiştir 7 haritadan oluşan Ali Macar Reis Atlası bugün Topkapı Sarayı ’nda sergilenmektedirosmanlı denız harıtacısı olarakta bılınır atlasta yer alan yedi harita :
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil şehir ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bir takım sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dünya haritası (Avusturalya değil)
Kaşgarlı Mahmut
Kaşgarlı Mahmud ’un meşhur eserinin bütün adı: Kitabu Dîvânü Lûgati ’tTürk ’tür Araplara Türkçeyi bilgi vermek ve Türkçenin Arapça değin varlıklı bir dil olduğunu kullanmak nedeniyle yazılmıştırDîvânü Lugati ’tTürk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk milletinin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir Sekiz bölümden oluşur Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir Kitapta takriben 8000 kelime vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı Âyet ve Hadisi Şerif ’lerden örnekler verilmiştir Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde yer alan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan birincil haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir Türkler ’in oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir Dîvânü Lugati ’tTürk, Türk milletinin yalnız savaş meydanlarında değil, kültürel alanlarda da önder, öncü ve misal olduğunu gösteren bir âbidedir
Piri Reis
Türk Amirali Piri Reis (14701554), Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis ’in kardeşinin oğludur Piri, amcası ile birlikte bir dizi deniz savaşına katılmış, deniz navigasyonunun vazgeçilmez arabulucu olan haritalar ve haritacılık ile ilgilenmiştir Piri Reis ’in bugüne ulaşmış üç adet eseri bilinmektedir 1923 yılından daha sonra başlayan yeniliklere paralel olarak müzecilik alanında da atılımlar başlamıştır Topkapı Sarayı ’nın düzenlenmesi sırasında Ulusal Müzeler Müdürü Halil Erdem ’in bulduğu bir Atlantik Haritası Alman bilimci Paul Kahle tarafından incelenmiştir Kahle göre yapılan çalışmalar ile harita bilim dünyasına tanıtılmış, bu çerçevede Türk tarihçileri Afet İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı da özellikle haritanın nasıl üretildiği konusunda çalışmalar yapmışlardır Daha sonraki yıllarda haritaya olan ilgi artan bir şekilde artmış, tanıdık olmayan bilim adamları harita ile ilgilenmiş, Piri Reis adına sempozyumlar düzenlenmiş, Erik Von Daniken ’in “Tanrıların Arabaları isimli kitabındaki iddialar ile harita tüm dünya kamuoyuna mülk edilmiştir Araştırmacılar 1513 tarihli Atlantik Haritası ve Kuzey Atlantik Haritasının Piri Reis ’in çoğu parçaları kaybolan Dünya Haritasının birer parçası olduklarına inanmaktadırlar İTÜ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü Başkanı ve Kartografya Anabilim Dalı Başkanı Prof Dr Doğan UÇAR ’ın da yaptığı incelemeler neticesindeki sonuçlar da bu doğrultudadır 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm ’lik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombus ’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını haritasının üzerine yazan Piri Reis'in bu tarihte Amerika içlerini ve güney kutbundaki dağları da belirten bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Keza Hadikat'ül Bahriye, Netayic'ülEfkar fi Cezayir'ül Bihar, “Bilad'ül Aminat ve harita yapımıyla ilgili Eşkalname(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini içeren Hint Denizi Haritasıgibi yapıtları İstanbul Deniz Müzesindedir Piri Reis Hürmüz kalesi kuşatmasında uğradığı bir iftira sebebi ile 1554 de idam edilmiştir
Piri Reis ’in harita çizme merakı artarak devam etmiş, Akdeniz ve Ege Denizi limanlarına ve adalarına ilişkin tuttuğu krokileri kullanarak Osmanlı donanmasının başat olduğu denizlere ait Kitabı Bahriyeisimli eserinde farklı alanlara yönlendirilmiş liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalar ile bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, tehlikeli sarp kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir
Matrakçı Nasuh
(Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan birincil ressamdır Sopa veya demirci albenili ile yapılan ve bir çeşitlilik harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda üretilmiş Anadolu atlası vardırUmdet'ülHisab(Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve Beyanmenazili seferi Irakeynismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geçkisi üzerinde fethedilen yerleri, kaleleri isim ve hoş haritalarla anlatır
El İstahri (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri)
(15 yüzyıl), Kitab al masalik val mamalik(Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın farklı alanlara yönlendirilmiş yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap takriben 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak vaktinde yazılmıştır
Seydi Ali Reis
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup daha sonra Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını mükemmel bilen bir bilgindi Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Süveyş'e getirme görevi verildi 64) Fakat bir takım nedenlerden nedeniyle dört yıllık (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Edirne'ye dönebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHürmüz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabür Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle Miratül Memalik(Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı Mohit(Okyanus) dağıtılmış batı dillerine çevrilmiştir66) 10 bölümlük bu kitapta yön bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, takvim, güneş ve Ay'a emrindeki tanımlanan yıllar, denizcilikte kayda değer bir takım yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, meşhur limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bir takım limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, ünlü limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı Miratül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir fazla kitaplardan derlenmiş olup bir fazla gökbilim aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir
1549 da Halep'te Ali Kuşçu'nun gökbilim ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bazı ilaveler koyarak Hülaset'elHayaismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin yuvarlak olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine dürüst düştüklerini eklemiştir Fakat yerin jurnal hareketini kabul etmediğini kullanmak için de o zamana kadar ileri sürülen kanıtları açıklamıştır
Mehmet Aşık
Büyük Türk gezgincilerinden Mehmet Işık (1555?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 yıl içinde bir çok ülke gezmiş ve yolculuk notları 1595 de Menazırül Avalim(Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır
Mehmet Reis
1590 da Menemenli Mehmet Reis'in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr müzesindedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dünya haritası Venedik'te San Marco kütüphanesindedir
Katip Çelebi
Arapça ve Farsçayı mükemmel bilen ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı yer alan Katip Çelebi (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi En manâlı yapıtı Cihannüma(Dünyayı gösteren) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üstüne kanıtlar verildikten sonradan Japonya'dan Erzurum ve Irak'a dek ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır KeşfüzZunun(sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür 1727 de basımevinin icadından derhal sonradan 1732 de basılan bu kitap değişik dillere çevrilmiştir Katip Çelebinin bundan başka Kozmoğrafyaadında bir kitabı daha vardır İstanbul'da birincil kere pusula sapmasını belirlemiştir *
Ali Macar Reis
Ali Macar Reis bilindiği kadarıyla ilk Türk Atlasını yapan kişidir böylece yapılan atlas çalışması ona ithaf edilmiştir 7 haritadan oluşan Ali Macar Reis Atlası bugün Topkapı Sarayı ’nda sergilenmektedirosmanlı denız harıtacısı olarakta bılınır atlasta yer alan yedi harita :
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil şehir ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bir takım sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dünya haritası (Avusturalya değil)
Kaşgarlı Mahmut
Kaşgarlı Mahmud ’un meşhur eserinin bütün adı: Kitabu Dîvânü Lûgati ’tTürk ’tür Araplara Türkçeyi bilgi vermek ve Türkçenin Arapça değin varlıklı bir dil olduğunu kullanmak nedeniyle yazılmıştırDîvânü Lugati ’tTürk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk milletinin yüceliğini de anlatan bir âbide eserdir Sekiz bölümden oluşur Bölümler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere göredir Kitapta takriben 8000 kelime vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, hattâ bâzı Âyet ve Hadisi Şerif ’lerden örnekler verilmiştir Bu yönüyle eser, bir kültür hâzinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde yer alan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan birincil haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mâvi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir Türkler ’in oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir Eser, güneşle birlikte, kültürün de doğudan dünyayı sardığının önemli bir göstergesidir Dîvânü Lugati ’tTürk, Türk milletinin yalnız savaş meydanlarında değil, kültürel alanlarda da önder, öncü ve misal olduğunu gösteren bir âbidedir
Piri Reis
Türk Amirali Piri Reis (14701554), Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis ’in kardeşinin oğludur Piri, amcası ile birlikte bir dizi deniz savaşına katılmış, deniz navigasyonunun vazgeçilmez arabulucu olan haritalar ve haritacılık ile ilgilenmiştir Piri Reis ’in bugüne ulaşmış üç adet eseri bilinmektedir 1923 yılından daha sonra başlayan yeniliklere paralel olarak müzecilik alanında da atılımlar başlamıştır Topkapı Sarayı ’nın düzenlenmesi sırasında Ulusal Müzeler Müdürü Halil Erdem ’in bulduğu bir Atlantik Haritası Alman bilimci Paul Kahle tarafından incelenmiştir Kahle göre yapılan çalışmalar ile harita bilim dünyasına tanıtılmış, bu çerçevede Türk tarihçileri Afet İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı da özellikle haritanın nasıl üretildiği konusunda çalışmalar yapmışlardır Daha sonraki yıllarda haritaya olan ilgi artan bir şekilde artmış, tanıdık olmayan bilim adamları harita ile ilgilenmiş, Piri Reis adına sempozyumlar düzenlenmiş, Erik Von Daniken ’in “Tanrıların Arabaları isimli kitabındaki iddialar ile harita tüm dünya kamuoyuna mülk edilmiştir Araştırmacılar 1513 tarihli Atlantik Haritası ve Kuzey Atlantik Haritasının Piri Reis ’in çoğu parçaları kaybolan Dünya Haritasının birer parçası olduklarına inanmaktadırlar İTÜ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü Başkanı ve Kartografya Anabilim Dalı Başkanı Prof Dr Doğan UÇAR ’ın da yaptığı incelemeler neticesindeki sonuçlar da bu doğrultudadır 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm ’lik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombus ’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını haritasının üzerine yazan Piri Reis'in bu tarihte Amerika içlerini ve güney kutbundaki dağları da belirten bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Keza Hadikat'ül Bahriye, Netayic'ülEfkar fi Cezayir'ül Bihar, “Bilad'ül Aminat ve harita yapımıyla ilgili Eşkalname(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini içeren Hint Denizi Haritasıgibi yapıtları İstanbul Deniz Müzesindedir Piri Reis Hürmüz kalesi kuşatmasında uğradığı bir iftira sebebi ile 1554 de idam edilmiştir
Piri Reis ’in harita çizme merakı artarak devam etmiş, Akdeniz ve Ege Denizi limanlarına ve adalarına ilişkin tuttuğu krokileri kullanarak Osmanlı donanmasının başat olduğu denizlere ait Kitabı Bahriyeisimli eserinde farklı alanlara yönlendirilmiş liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalar ile bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, tehlikeli sarp kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir
Matrakçı Nasuh
(Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan birincil ressamdır Sopa veya demirci albenili ile yapılan ve bir çeşitlilik harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda üretilmiş Anadolu atlası vardırUmdet'ülHisab(Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve Beyanmenazili seferi Irakeynismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geçkisi üzerinde fethedilen yerleri, kaleleri isim ve hoş haritalarla anlatır
El İstahri (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri)
(15 yüzyıl), Kitab al masalik val mamalik(Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın farklı alanlara yönlendirilmiş yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap takriben 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak vaktinde yazılmıştır
Seydi Ali Reis
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup daha sonra Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını mükemmel bilen bir bilgindi Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Süveyş'e getirme görevi verildi 64) Fakat bir takım nedenlerden nedeniyle dört yıllık (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Edirne'ye dönebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHürmüz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabür Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle Miratül Memalik(Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı Mohit(Okyanus) dağıtılmış batı dillerine çevrilmiştir66) 10 bölümlük bu kitapta yön bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, takvim, güneş ve Ay'a emrindeki tanımlanan yıllar, denizcilikte kayda değer bir takım yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, meşhur limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bir takım limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, ünlü limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı Miratül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir fazla kitaplardan derlenmiş olup bir fazla gökbilim aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir
1549 da Halep'te Ali Kuşçu'nun gökbilim ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bazı ilaveler koyarak Hülaset'elHayaismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin yuvarlak olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine dürüst düştüklerini eklemiştir Fakat yerin jurnal hareketini kabul etmediğini kullanmak için de o zamana kadar ileri sürülen kanıtları açıklamıştır
Mehmet Aşık
Büyük Türk gezgincilerinden Mehmet Işık (1555?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 yıl içinde bir çok ülke gezmiş ve yolculuk notları 1595 de Menazırül Avalim(Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır
Mehmet Reis
1590 da Menemenli Mehmet Reis'in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr müzesindedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dünya haritası Venedik'te San Marco kütüphanesindedir
Katip Çelebi
Arapça ve Farsçayı mükemmel bilen ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı yer alan Katip Çelebi (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi En manâlı yapıtı Cihannüma(Dünyayı gösteren) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üstüne kanıtlar verildikten sonradan Japonya'dan Erzurum ve Irak'a dek ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır KeşfüzZunun(sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür 1727 de basımevinin icadından derhal sonradan 1732 de basılan bu kitap değişik dillere çevrilmiştir Katip Çelebinin bundan başka Kozmoğrafyaadında bir kitabı daha vardır İstanbul'da birincil kere pusula sapmasını belirlemiştir *