Hidrojen Enerjisi
Son tüketiciye enerji yakıtveveya elektrikbiçiminde sunulmaktadır İkincil enerji olan elektriğin çeşitli kullanım avantajlarının bulunmasına karşın, teknoloji yalnızca elektriğe bağlı olarak değil, yakıtı da gerektiren biçimde gelişmiştir Bunun nedeni, genel enerji tüketiminin % 60'ının ısı biçiminde gerçekleşmesidir Birincil enerji kaynaklarının, fiziksel durum değişimi içeren biçimde dönüştürülmesi ile elde olunan ikincil enerjilere, enerji taşıyıcısıdenir Elektrik 20 yüzyıla damgasını vuran bir enerji taşıyıcısıdır Hidrojen ise 21 yüzyıla damgasını vuracak bir diğer enerji taşıyıcısıdır
Endüstri devrimi ile 1750 yılından bu yana, teknik yeniliklere dayalı olarak dünya genelinde ekonominin gelişmesi, peşpeşe beş ayrı dalgalanma biçiminde sürmüştür 17501825 yılları arasındaki birinci dalgalanmanın başat enerji kaynağı kömürdür 18251 arasındaki ikinci dalgalanmada, ekonomiye ivme kazandıran elektrik olmuştur 11910 yılları arasındaki üçüncü dalgalanmada elektrik etkisini sürdürmüş, ama yeni kaynak olarak petrol ortaya çıkmıştır 19101970 arasındaki dördüncü dalgalanmada ekonomiyi büyüten yeni enerji kaynağı nükleer enerjidir
Şimdi 1970'lerde başlayan 21 yüzyılın neresinde biteceği henüz bilinmeyen yeni bir dalgalanma içindeyiz Bu yeni dalgalanmayı etkileyen enerji türü hidrojendir Hidrojen kullanım verimi yüksek bir yakıttır Çevre dostudur Teknolojik gelişim, çevre etkisini de içeren effektif maliyetinin diğer yakıtlardan düşük olmasını sağlar duruma gelmiştir
Hidrojenin kullanılmasını gerektiren başlıca iki neden olup, biri fosil yakıtların yanma emisyonu karbon dioksitin artmasından kaynaklanan, global ısınmaya neden olan çevre sorunu, diğeri petrol ve doğal gaz gibi akışkan hidrokarbonların bilinen üretilebilir rezerv ömürlerinin insan ömrü ile kıyaslanabilecek boyuta düşmüş olmasıdır Bu bölümde, hidrojen enerjisinin gelişimi, hidrojenin yakıt olarak özellikleri, hidrojenin üretim, depolanma ve kullanım teknolojileri üzerinde durulmakta, Türkiye açısından hidrojen teknolojisi kazanımı ve hidrojen üretim kaynakları irdelenmektedir
2 Hidrojen Yakıtının Özellikleri
Bugün yakıt seçimindeki kriterler olarak; motor yakıtı olma özelliği, dönüşebilirlik ya da çok yönlü kullanıma uygunluk, kullanım verimi, çevresel uygunluk, emniyet ve efektif maliyet açısından yapılan değerlendirmeler, hidrojen lehine sonuç vermektedir Yakıtın dönüşebilirliği ya da çok yönlü kullanımı, yanma işlemi dışında, diğer enerji dönüşümlerine uygunluğunu gösterir Hidrojen alevli yanmaya, katalitik yanmaya, direkt buhar üretimine, hidridleşme ile kimyasal dönüşüme ve yakıt hücresi ile elektrik dönüşümüne uygun bir yakıt iken, fosil yakıtlar yalnızca alevli yanmaya uygundur
Hidrojen alevli yanma özelliği ile içten yanmalı motorlarda, gaz türbinlerinde ve ocaklarda yakıt olarak kullanılabilmektedir Hidrojenin direkt buhara dönüşüm özelliği, buhar türbinleri uygulamasında kolaylık sağlamaktadır Bu özelliği ile endüstriyel buhar üretimi de kolaylaşmaktadır Hidrojenin katalitik yanma özelliğinden mutfak ocakları, su ısıtıcılar ve sobalara uygulanmasında yararlanılmaktadır Hidridleşme özelliği, emniyetli hidrojen depolaması açısından önemlidir Hidrojen Carnot çevriminin sınırlayıcı etkisi altında kalmadan, yakıt pillerinde elektrokimyasal çevrimle direkt elektrik üretiminde de kullanılabilmektedir
Hidrojen, en hafif kimyasal elementtir Sıvı hidrojenin birim kütlesinin ısıl değeri 1419 MJkg olup, petrolden 32 kat daha fazladır Sıvı hidrojenin birim hacminin ısıl değeri ise 102 MJm3 tür ve petrolün % 28'i kadardır Gaz hidrojenin birim kütlesinin ısıl değeri sıvı hidrojenle aynı olup, doğal gazın 28 katı kadarken, birim hacminin ısıl değeri 0013 MJm3 ile doğal gazın % 325'i olmaktadır Metal hidridlerin kütlesel enerji içeriği 210 MJkg ile sıvı hidrojene göre çok küçükken, hidridlerin hacimsel enerji içeriği 126143 MJm3 ile gaz ve sıvı hidrojenden büyüktür
Bir yakıtın motor yakıtı olma özelliği yalnızca ısıl değerine bağlı değildir Ayrıca devindirmetahrik etme (motivity) faktörü önemli olup, bu faktör yakıtın kütlesi ve buna karşılık olan hacmine bağlı biçimde, en yüksek ısıl değerli yakıtla analitik karşılaştırması sonucu hesaplanır Hidrojenle birlikte çeşitli motor yakıtlarının özellikleri Tablo 121'de gösterilmiştir
Hidrojen ve diğer motor yakıtlarının karşılaştırmalı temel özellikleri
Hidrojen diğer tüm otomotiv yakıtlarından üstün özellikler taşımaktadır ve ideal bir yakıttır Akaryakıt motorlarında görülen buhar tıkacı, soğuk yüzeylerde yoğuşma, yeterince buharlaşamama, zayıf karışım gibi sorunlar hidrojen motorlarında yoktur Hidrojen motorları 2019 K (253 oC) de ilk harekete sokulurken bile sorun çıkarmaz Hidrojen yüksek alev hızına, geniş alev cephesine ve yüksek detanasyon sıcaklığına sahip olup, kontrolsuz yanmaya (vuruntuya) karşı dayanıklıdır Hidrojenin geniş bir tutuşma açıklığı olduğundan, bu tür motorlar değişik hava fazlalık katsayılarında çalıştırılabilmektedir
Hidrojenle çalışan içten yanmalı motorun yanma sırasında oluşan azot oksit (NOx) emisyonu, mevcut bir motordan 200 kat daha azdır Kaldı ki, benzinhava karışımına % 5 hidrojen eklenince NOx emisyonu % 3040 azalma göstermektedir Bu da çevre açısından önemli bir kazançtır Nitekim, son yıllarda çift yakıtlı motorlar denilen, hidrojenbenzin ve hidrojendoğal gaz karışımlı Otto çevrimli motorların ortaya çıkarılmasının nedeni, karışımın fakirleştirilmesi ile özgül yakıt tüketiminin azaltılmasıdır Fakir karışımlı motorların COx ve HC emisyonları azalmaktadır Çift yakıtlı motorların, günümüz klasik motorları ile hidrojen motorları arasında bir geçiş aşaması oluşturması beklenmektedir
Yakıtlar için önemli olan bir özellik de çevresel uygunluktur Fosil yakıt kullanımının hava kalitesi, insanlar, hayvanlar, plantasyonlar ve ormanlar, akuatik ekosistemler, insan yapısı yapılar, açık madencilik, iklim değişikliği, deniz seviyesi yükselmesi üzerindeki olumsuz etkilerinden kaynaklanan çevre zararları dünya genelinde, 1990 verileriyle; kömür için 98 ABD $GJ, petrol için 85 ABD $GJ ve doğal gaz için 56 ABD$GJ olarak saptanmıştır
Çevresel zarar ve çevresel uygunluk faktörü için fosil yakıt sistemi, kömürsentetik yakıt sistemi ve güneşhidrojen sistemi (güneş PV panellerinden sağlanacak enerji ie hidrojen üretim sistemi), bu verilerin ışığında karşılaştırılmıştır Karşılaştırma sonuçları Tablo 122'de yer almaktadır Güneşhidrojen üretim sisteminde çevresel zarar 046 ABD $GJ gibi yok denecek düzeye düşmekte ve çevresel uygunluk faktörü üst sınıra çıkarak 1 olmaktadır
Çevresel zarar ve çevresel uygunluk faktörleri
Yakıtın zehirliliği, yanma ürünlerinin zehirliliği, diffüzyon katsayısı, ateşleme enerjisi, patlama enerjisi, alev emissivitesi gibi faktörlere göre yapılan emniyet değerlendirmesi açısından, hidrojen en emniyetli yakıttır Hidrojenin emniyet faktörü 1 iken, benzinde 053 ve metanda 080 olmaktadır Kısacası benzin ve doğal gaz hidrojene göre tehlikeli yakıtlardır Hidrojenin benzin ve metana göre yanma tehlikesi daha azdır Hidrojenin diğer yakıtlarla emniyet faktörü açısından kıyaslanması Tablo 123'de yer almaktadır
Çevresel zarar ve çevresel uygunluk faktörleri
Yakıtların ekonomik kıyaslaması efektif maliyete göre yapılır Efektif maliyet ise çıplak maliyet ve çevre zararlarını içeren maliyet ile kullanım veriminin fonksiyonudur İç maliyet de denilen çıplak maliyet, alışılagelmiş görünür maliyettir Çevre zararlarını içeren dış maliyet ise yeni bir kavramdır Burada yakıtın birim miktarının çevrede oluşturduğu maddi zarar anlaşılmaktadır 1990 ABD verileri ile fosil yakıt, kömürsentetik ve güneş hidrojen sistemlerinin efektif maliyetleri Tablo 124'de gösterilmiştir Efektif maliyete göre hesaplanan ekonomiklik faktörü hidrojende 1 iken doğal gaz dışındaki fosil yakıtlarda 037061 arasında değişmekte olup, hidrojenden daha az ekonomiktirler Ancak, doğal gazın ekonomiklik faktörü bugün için hidrojenden yüksektir
Enerji sistemleri için efektif maliyetler ve ekonomiklik faktörleri
Yukarıda açıklandığı gibi, temelde efektif maliyet önemli olmakla birlikte, günümüzde maliyet karşılaştırmaları, daha çok iç ya da çıplak maliyetle yapılmaktadır Bu nedenle, yalnız iç maliyet açısından bakıldığında, en ucuz hidrojen üretimi kömürden sağlanmakta, onu hidrohidrojen izlemektedir En düşük hidrojen maliyeti, ulaştırma sektörü için benzinden ucuz olabilmektedir
Dış maliyet, yani çevre maliyeti gözönüne alınmaksızın hidrojen endüstri, konut ve elektrik sektörlerinde doğal gazdan 1537, petrol ürünlerinden 1335 ve kömürden 4758 kat daha pahalı görünmektedir Ancak, yakıt hidrojenin kütlesel üretimi yapılmadığından bu karşılaştırmalar göreceli kalmaktadır Otomotiv motor yakıtı olarak hidrojenin benzinle maliyet karşılaştırması Tablo 125'de, motorlu taşıtların yakıt sistemlerinin maliyet karşılaştırması da Tablo 126'da verilmiştir
Otomotiv yakıtı maliyeti (ABD1995)
Motorlu taşıtların ve yakıt sistemlerinin maliyeti (ABD1995)
Son tüketiciye enerji yakıtveveya elektrikbiçiminde sunulmaktadır İkincil enerji olan elektriğin çeşitli kullanım avantajlarının bulunmasına karşın, teknoloji yalnızca elektriğe bağlı olarak değil, yakıtı da gerektiren biçimde gelişmiştir Bunun nedeni, genel enerji tüketiminin % 60'ının ısı biçiminde gerçekleşmesidir Birincil enerji kaynaklarının, fiziksel durum değişimi içeren biçimde dönüştürülmesi ile elde olunan ikincil enerjilere, enerji taşıyıcısıdenir Elektrik 20 yüzyıla damgasını vuran bir enerji taşıyıcısıdır Hidrojen ise 21 yüzyıla damgasını vuracak bir diğer enerji taşıyıcısıdır
Endüstri devrimi ile 1750 yılından bu yana, teknik yeniliklere dayalı olarak dünya genelinde ekonominin gelişmesi, peşpeşe beş ayrı dalgalanma biçiminde sürmüştür 17501825 yılları arasındaki birinci dalgalanmanın başat enerji kaynağı kömürdür 18251 arasındaki ikinci dalgalanmada, ekonomiye ivme kazandıran elektrik olmuştur 11910 yılları arasındaki üçüncü dalgalanmada elektrik etkisini sürdürmüş, ama yeni kaynak olarak petrol ortaya çıkmıştır 19101970 arasındaki dördüncü dalgalanmada ekonomiyi büyüten yeni enerji kaynağı nükleer enerjidir
Şimdi 1970'lerde başlayan 21 yüzyılın neresinde biteceği henüz bilinmeyen yeni bir dalgalanma içindeyiz Bu yeni dalgalanmayı etkileyen enerji türü hidrojendir Hidrojen kullanım verimi yüksek bir yakıttır Çevre dostudur Teknolojik gelişim, çevre etkisini de içeren effektif maliyetinin diğer yakıtlardan düşük olmasını sağlar duruma gelmiştir
Hidrojenin kullanılmasını gerektiren başlıca iki neden olup, biri fosil yakıtların yanma emisyonu karbon dioksitin artmasından kaynaklanan, global ısınmaya neden olan çevre sorunu, diğeri petrol ve doğal gaz gibi akışkan hidrokarbonların bilinen üretilebilir rezerv ömürlerinin insan ömrü ile kıyaslanabilecek boyuta düşmüş olmasıdır Bu bölümde, hidrojen enerjisinin gelişimi, hidrojenin yakıt olarak özellikleri, hidrojenin üretim, depolanma ve kullanım teknolojileri üzerinde durulmakta, Türkiye açısından hidrojen teknolojisi kazanımı ve hidrojen üretim kaynakları irdelenmektedir
2 Hidrojen Yakıtının Özellikleri
Bugün yakıt seçimindeki kriterler olarak; motor yakıtı olma özelliği, dönüşebilirlik ya da çok yönlü kullanıma uygunluk, kullanım verimi, çevresel uygunluk, emniyet ve efektif maliyet açısından yapılan değerlendirmeler, hidrojen lehine sonuç vermektedir Yakıtın dönüşebilirliği ya da çok yönlü kullanımı, yanma işlemi dışında, diğer enerji dönüşümlerine uygunluğunu gösterir Hidrojen alevli yanmaya, katalitik yanmaya, direkt buhar üretimine, hidridleşme ile kimyasal dönüşüme ve yakıt hücresi ile elektrik dönüşümüne uygun bir yakıt iken, fosil yakıtlar yalnızca alevli yanmaya uygundur
Hidrojen alevli yanma özelliği ile içten yanmalı motorlarda, gaz türbinlerinde ve ocaklarda yakıt olarak kullanılabilmektedir Hidrojenin direkt buhara dönüşüm özelliği, buhar türbinleri uygulamasında kolaylık sağlamaktadır Bu özelliği ile endüstriyel buhar üretimi de kolaylaşmaktadır Hidrojenin katalitik yanma özelliğinden mutfak ocakları, su ısıtıcılar ve sobalara uygulanmasında yararlanılmaktadır Hidridleşme özelliği, emniyetli hidrojen depolaması açısından önemlidir Hidrojen Carnot çevriminin sınırlayıcı etkisi altında kalmadan, yakıt pillerinde elektrokimyasal çevrimle direkt elektrik üretiminde de kullanılabilmektedir
Hidrojen, en hafif kimyasal elementtir Sıvı hidrojenin birim kütlesinin ısıl değeri 1419 MJkg olup, petrolden 32 kat daha fazladır Sıvı hidrojenin birim hacminin ısıl değeri ise 102 MJm3 tür ve petrolün % 28'i kadardır Gaz hidrojenin birim kütlesinin ısıl değeri sıvı hidrojenle aynı olup, doğal gazın 28 katı kadarken, birim hacminin ısıl değeri 0013 MJm3 ile doğal gazın % 325'i olmaktadır Metal hidridlerin kütlesel enerji içeriği 210 MJkg ile sıvı hidrojene göre çok küçükken, hidridlerin hacimsel enerji içeriği 126143 MJm3 ile gaz ve sıvı hidrojenden büyüktür
Bir yakıtın motor yakıtı olma özelliği yalnızca ısıl değerine bağlı değildir Ayrıca devindirmetahrik etme (motivity) faktörü önemli olup, bu faktör yakıtın kütlesi ve buna karşılık olan hacmine bağlı biçimde, en yüksek ısıl değerli yakıtla analitik karşılaştırması sonucu hesaplanır Hidrojenle birlikte çeşitli motor yakıtlarının özellikleri Tablo 121'de gösterilmiştir
Hidrojen ve diğer motor yakıtlarının karşılaştırmalı temel özellikleri
Hidrojen diğer tüm otomotiv yakıtlarından üstün özellikler taşımaktadır ve ideal bir yakıttır Akaryakıt motorlarında görülen buhar tıkacı, soğuk yüzeylerde yoğuşma, yeterince buharlaşamama, zayıf karışım gibi sorunlar hidrojen motorlarında yoktur Hidrojen motorları 2019 K (253 oC) de ilk harekete sokulurken bile sorun çıkarmaz Hidrojen yüksek alev hızına, geniş alev cephesine ve yüksek detanasyon sıcaklığına sahip olup, kontrolsuz yanmaya (vuruntuya) karşı dayanıklıdır Hidrojenin geniş bir tutuşma açıklığı olduğundan, bu tür motorlar değişik hava fazlalık katsayılarında çalıştırılabilmektedir
Hidrojenle çalışan içten yanmalı motorun yanma sırasında oluşan azot oksit (NOx) emisyonu, mevcut bir motordan 200 kat daha azdır Kaldı ki, benzinhava karışımına % 5 hidrojen eklenince NOx emisyonu % 3040 azalma göstermektedir Bu da çevre açısından önemli bir kazançtır Nitekim, son yıllarda çift yakıtlı motorlar denilen, hidrojenbenzin ve hidrojendoğal gaz karışımlı Otto çevrimli motorların ortaya çıkarılmasının nedeni, karışımın fakirleştirilmesi ile özgül yakıt tüketiminin azaltılmasıdır Fakir karışımlı motorların COx ve HC emisyonları azalmaktadır Çift yakıtlı motorların, günümüz klasik motorları ile hidrojen motorları arasında bir geçiş aşaması oluşturması beklenmektedir
Yakıtlar için önemli olan bir özellik de çevresel uygunluktur Fosil yakıt kullanımının hava kalitesi, insanlar, hayvanlar, plantasyonlar ve ormanlar, akuatik ekosistemler, insan yapısı yapılar, açık madencilik, iklim değişikliği, deniz seviyesi yükselmesi üzerindeki olumsuz etkilerinden kaynaklanan çevre zararları dünya genelinde, 1990 verileriyle; kömür için 98 ABD $GJ, petrol için 85 ABD $GJ ve doğal gaz için 56 ABD$GJ olarak saptanmıştır
Çevresel zarar ve çevresel uygunluk faktörü için fosil yakıt sistemi, kömürsentetik yakıt sistemi ve güneşhidrojen sistemi (güneş PV panellerinden sağlanacak enerji ie hidrojen üretim sistemi), bu verilerin ışığında karşılaştırılmıştır Karşılaştırma sonuçları Tablo 122'de yer almaktadır Güneşhidrojen üretim sisteminde çevresel zarar 046 ABD $GJ gibi yok denecek düzeye düşmekte ve çevresel uygunluk faktörü üst sınıra çıkarak 1 olmaktadır
Çevresel zarar ve çevresel uygunluk faktörleri
Yakıtın zehirliliği, yanma ürünlerinin zehirliliği, diffüzyon katsayısı, ateşleme enerjisi, patlama enerjisi, alev emissivitesi gibi faktörlere göre yapılan emniyet değerlendirmesi açısından, hidrojen en emniyetli yakıttır Hidrojenin emniyet faktörü 1 iken, benzinde 053 ve metanda 080 olmaktadır Kısacası benzin ve doğal gaz hidrojene göre tehlikeli yakıtlardır Hidrojenin benzin ve metana göre yanma tehlikesi daha azdır Hidrojenin diğer yakıtlarla emniyet faktörü açısından kıyaslanması Tablo 123'de yer almaktadır
Çevresel zarar ve çevresel uygunluk faktörleri
Yakıtların ekonomik kıyaslaması efektif maliyete göre yapılır Efektif maliyet ise çıplak maliyet ve çevre zararlarını içeren maliyet ile kullanım veriminin fonksiyonudur İç maliyet de denilen çıplak maliyet, alışılagelmiş görünür maliyettir Çevre zararlarını içeren dış maliyet ise yeni bir kavramdır Burada yakıtın birim miktarının çevrede oluşturduğu maddi zarar anlaşılmaktadır 1990 ABD verileri ile fosil yakıt, kömürsentetik ve güneş hidrojen sistemlerinin efektif maliyetleri Tablo 124'de gösterilmiştir Efektif maliyete göre hesaplanan ekonomiklik faktörü hidrojende 1 iken doğal gaz dışındaki fosil yakıtlarda 037061 arasında değişmekte olup, hidrojenden daha az ekonomiktirler Ancak, doğal gazın ekonomiklik faktörü bugün için hidrojenden yüksektir
Enerji sistemleri için efektif maliyetler ve ekonomiklik faktörleri
Yukarıda açıklandığı gibi, temelde efektif maliyet önemli olmakla birlikte, günümüzde maliyet karşılaştırmaları, daha çok iç ya da çıplak maliyetle yapılmaktadır Bu nedenle, yalnız iç maliyet açısından bakıldığında, en ucuz hidrojen üretimi kömürden sağlanmakta, onu hidrohidrojen izlemektedir En düşük hidrojen maliyeti, ulaştırma sektörü için benzinden ucuz olabilmektedir
Dış maliyet, yani çevre maliyeti gözönüne alınmaksızın hidrojen endüstri, konut ve elektrik sektörlerinde doğal gazdan 1537, petrol ürünlerinden 1335 ve kömürden 4758 kat daha pahalı görünmektedir Ancak, yakıt hidrojenin kütlesel üretimi yapılmadığından bu karşılaştırmalar göreceli kalmaktadır Otomotiv motor yakıtı olarak hidrojenin benzinle maliyet karşılaştırması Tablo 125'de, motorlu taşıtların yakıt sistemlerinin maliyet karşılaştırması da Tablo 126'da verilmiştir
Otomotiv yakıtı maliyeti (ABD1995)
Motorlu taşıtların ve yakıt sistemlerinin maliyeti (ABD1995)