Hayatı
İbni Heysem 965 yılında Basra ’da doğmuştur Başlıca adı Ebu Ali Muhammed b Hasan b elHeysem ’dir Kendisi Batıda “Elhazen ya da “Elhacen ismiyle bilinir Alhazen, onun ilk adı olan “ElHasanın Lâtinceye çevrilmiş hâlidir İbni Heysem ’in ismi orta devir metinlerinde ise “Avenetan veya “Avennathan diye geçer
İbni Heysem öğrenimine Basra ’da başlamış, din ve fen ilimlerini burada öğrenmiştir Tahsilinin bir kısmını Basra ’da tamamladıktan sonradan, Bağdat ’a geçerek matematik, fizik, gökbilim gibi ilimlerde ün yapmıştır Şöhretinin yayılması ona karşı teveccühü artırmıştır
Darı ’da hüküm süren, ilmin hâmîsi olan ve bilhassa astronomiye alaka duyan ŞiiFatimi Devleti hükümdarlarından ElBaskın İbni Heysem ’i Mısır ’a misafir etme etmiştir İbni Heysem, matematik bilgisinin pratik kıymetine çok güveniyordu Matematik bilgisiyle Nil nehrinin taşmasını önleyerek bir düzene koyacağını düşünüyordu İbni Heysem su kontrolünü sağlayacak hidrolik projesini Fatimi sultanı ElDominant ’e açıklayınca, sultan projenin gerçekleştirilmesi için ona her türlü yardımı yapacağını bildirmiştir Diğer bir rivayete tarafından halifenin reddettiği söylenir ancak bunun yanlış olma ihtimali yüksektir Çünkü halife ilmi çalışmaları ve araştırmaları seven bir zâttır
İbni Heysem yaptığı çalışmalarda Nil nehriyle ilgili hesaplarının tutmadığını gördü Yanıldığını anladı Bunun üzerine Fatımi halifesi ona resmi vazifeler verdi Halife vefat edinceye değin o bu görevleri sürdürdü İlim tarihçilerine kadar, İbni Heysem ’in hayatının bu dönemi en verimli ve başarılı devri olmuştur Halifenin vefatından (1021) ölünceye kadar (1038) kendini ilmi ve edebi çalışmalara vakfetmiştir İbni heysem felsefi görüşlerinden daha çok bir tabiat bilgini olarak karşımıza çıkar
Yukarıdaki bilgiler dıştan İbni Heysem ’in hayatına dair pek bilgi bulunmamaktadır Daha fazla ilmi çalışmalarına dair bilgiler elimizde mevcuttur
Felsefeye Bakışı
Onun daha fazla matematik ve tatbikatında kuvvetli olduğu görülür Bunun yanında Galen ve Aristo ’nun yalnız fiziksel kitaplarıyla iktifa etmeyerek onların eserleri üzerine de çalışmıştır
Kendisi insanların dağıtılmış inanç ve görüşlerine karşısında, gerçeğe az veye çok yaklaşana kadar daima şüpheyle yaklaşmıştır Ona göre gerçeğe ama unsurunu hissî ve formunu aklî malzemenin teşkil ettiği “ârâ yani reyler ile ulaşılır Bu Nedenle mantık süzgecinden geçirilerek kavrama edilir Böyle bir reel, felsefi çalışmanın gayesidir İbni Heysem felsefeyi bütün ilimlerin temeli olarak kabul eder Felsefeyi diğer ilimlerin temeline koyması, doğa ilimlerinde başarılı olmasını sağlamıştır
İbni Heysem felseyi sadece Aristo ’nun eserlerinde bulduğunu söyler Çünkü Aristo ’nun mantıklı bilgiye ulaşmak için ihsasları birbirine nasıl bağlayıp sonradan aralarında tevhid etmeyi bildiğini söyler İbni Heysem, Aristonun eserlerini incelemiş, İslam dünyasının ve insanlığın faydalanması için de onun eserlerini şerhetmiştir
Bilgi Anlayışı
İbni Heysem, öteki pek çok özelliğinin yanına, Antik Yunan bilim anlayışını ortaçağ İslâm dünyasında başarılı şekilde temsilcilik etmiş bir bilim adamıdır Onun anlayışına tarafından, bilim, tam anlamıyla, olgunun emrindeki bulunduğu kanunları, gözlem ve deneyin sağladığı ışık altında matematiksel olarak açıklama etme etkinliğidir Bilginin “sağlamlığa ve “tartışmazlık statüsüne ulaşmasını ise ama konunun bir yöntem dahilinde ele alınmasıyla sağlanacağını ve konunun mutlaka olgusal ve matematiksel boyutlarını göz önünde bulundurmak gerektiğini açık açık vurgulamaktadır Meşhur yapıtı Kitâb elMenâzır bu tavra alt kalınarak hazırlanmış önemli bir çalışmadır Burada tümevarım ve sonuç fikir yürütme teknikleri fazla önemli ve titiz bir biçimde deneysel kanıtlamanın ışığında kullanılmıştır
Kitâb elMenâzır ışığın doğası hakkında felsefi bir tez değil, onun özelliklerini matematiksel ve deneyde kullanılan olarak araştıran bilimsel bir incelemedir Bu kitabın en keskin özelliği otoritelere bağlanmadan, adamakıllı deneyde kullanılan, matematiksel ve tümevarımsal fikir yürütmeye dayanan tartışmalardan oluşturulmuş olmasıdır
Optik Üstüne Çalışmaları
İbni Heysem matematik ve gökbilim bilimleriyle daha çok uğraşsa da asıl başarısını optik ilminde vermiştir Kitâb elMenâzır adlı yapıtı optik üstüne yazmış olduğu bir eseridir Bu yapıt 17 yüzyıla kadar otorite kabul edilmiştir İbni Heysem ’in optik tezi üzerine ivedi koyabilen uzun süre çıkmamıştır Kitâb elMenâzır 12 yüzyılların sonu ile 13 yüzyılların başında Latinceye çevrilmiştir
İbni Heysem optik alanındaki çalışmalarıyla bu bilimi kökten değiştirmiştir Matematiksel incelemeye dayanan yaklaşımı ve yaptığı son derece özenli ve ayrıntılı deneylerle çağdaş anlamda bir matematiksel fizik çalışmasını gerçekleştirmiştir Geleneksel bilimsel alıştırma modeli için çok yeni olan bu yaklaşımının sonucunda, optik konusu, kapsamı, ilkeleri ve kuralları belirli bir bilim haline gelmiştir
İbn elHeysem, kendisinden önceki bilgilere dayanarak ve yaptığı yeni deneylerle, ışığın doğrusal yayılımı, gölgelerin özellikleri, karanlık oda, yansıma, kırılma, gökkuşağı ve halenin oluşumu gibi böylece fazla temel optik olguyu, niceliksel fiziğin bugün yaptığı anlamda matematiğe dayandırarak incelemiş ve yorumlamıştır Optik çalışmalarını şu başlıklar aşağı özetlememiz mümkündür
aIşık ve Kaynağı
1 Işık, kendisi ışık kaynağı olan nesnelerde (güneş gibi), nesnenin üzerindeki her noktadan karşısındaki bütün yönlere içten, doğrusal olarak yayılır
2 Işık, kendisi ışık kaynağı olan nesnelerin özniteliğidir Bu nesnelere ilk ışık kaynakları ve bunlardan yayılan ışığa da ilk ışık adı verilir
3 Kendisi ışık kaynağı olmayan nesnelerin (ay gibi) ışığına ise ikincil ışık denir
4 Görme nesnelerden gelen ışık ve renk etkisiyle oluşur
b Yansıma
İbni Heysem yansımada üç asıl hareketin olduğunu söyler Birincisi, ışığın ayna yüzeyine tepede olan; ikincisi teğet ve üçüncüsü de herhangi bir açıyla gelmesi durumudur Birinci durumda ışık geldiği gibi geri yansır, ikinci durumda yolunu düz devam eder, üçüncüsünde ise ışık geliş açısına eşdeğer şekilde yansır
c Kırılma
Ona kadar ışık şeffaf nesnelerde çok büyük bir hızla hareket eder ve ışığın hızı eksik yoğun olan ortamlarda çok yoğun ortamlara göre daha yüksektir Daha pozitif yoğunluk daha pozitif direnç demektir Fakat bu direnç, hareketi tamamen etkisiz ışık halkası getirecek değin büyük değilse, o süre harekette sadece zayıflama söz konusu olur Bu gözlemleri sonucunda İbn elHeysem, ışığın geçmesine müsade veren transparan ve engelleyen opak ortamlarda hızın azaldığını, opaklığın arttığı oranda da Normale içten büküldüğünü belirleyebilmiştir
Matematiğe Dair Çalışmaları
İbni Heysem ’in matematik çalışmaları cebir konusundan çok geometriyle ilişkilidir Hatta, optikte elde ettiği olağanüstü başarının, geometri konusunda sahip olduğu veri birikiminden kaynaklandığını anlatmak daha içten olur Çünkü geometri büyük oranda bakış açısı bilgisini içermektedir ve optik manzara de geometrik modeller içerisinde anlamlandırılmaktadır
Onun geometriye yaptığı katkıları birkaç başlık aşağıda koyulmak olanaklıdır Bunlar içerisinde özellikle sonsuz küçükler ve koni kesitleri konusundaki çalışmaları önemlidir bunun dışında geometride kullanılan “inceleme ve “birleşim yöntemleri konusunda da Makale fî Çözümleme ve Terkip adlı bir alıştırma kaleme almıştır
İbni Heysem ’in Tesirleri
İbni Heysem ’in çalışmaları Doğuda yani müslüman dünyasında o kadar istek görmemiştir Kendisinin matematik ve gökbilim alanında özgün bir otorite olduğu doğrudur Yalnız İbni Heysem ’in Aristocu felsefesi pek az insanı kendisine meylettirmiştir
Zeka Olarak ilimlerle uğraşan diğer alimler gibi İbni Heysem ’de küfr ve zındıklık ile suçlama edilmiştir Yahudi bir filozof olan İbn Meymun ’un anlattığına kadar Heysem ’in astronomiye dair eseri Bağdat ’ta yakılmıştır Bu ve buna benzer olaylar nedeniyle onun görüşlerinin çoğunu günümüzde bilemiyoruz Onun görüşlerini şu eserlerinden öğrenmekteyiz;
1 Kitâb elMenâzır
2 Parabolik Aynalar Üzerine
3 Küresel Aynalar Üstüne
4 Mercekler Üstüne
5 Gökkuşağı ve Ayla Üzerine
6 Işık Üzerine
7 Tutulma Üstüne
8 Gölgelerin Nitelikleri
9 Yıldızların Işığı Üstüne
10 Euclid ve Batlamyus ’un Optik Bilgisinin Analizi
11 Archimedes ’in Küre ve Silindir ’i Üzerine
12 Apollonius ’un Conica ’sı Üzerine
13 Yakan Küreler Üzerine
Değer Biçme
İbni Heysem İslam dünyasının yetiştirdiği nadide şahsiyetlerden biridir Kendisine bütün manasıyla filozof dememiz muhtemel değildir; fakat bir doğa bilgini olduğu aşikârdır Matematik, fizik ve gökbilim alanında önemli araştırmalar yapmış, bu çalışmalarıyla tarihe geçmiştir Hatta baş yapıtı olan Kitâb elMenâzır adlı optiğe dair eseri 17 yüzyıla değin kadar otorite olarak kabul edilmiştir
aynı zamanda Kitâb elMenâzır eseri ilk önce elde etmek üzere bir fazla eseri Latince ’ye çevrilmiştir Batı onun eserlerine önemli bir şekilde tedkik etmiş ve uygulamaya koymaya çalışmıştır Ama ne eyvah ama İbni Heysem ’e karşısında aynı şımartma doğudan gelmemiştir Zihinsel Olarak ilimlerle iştigal etmesi doğu dünyası göre zındık damgası yemesine sebep olmuştur
Kaynakça:
1Rashed Roshdi, “İbni Heysem, Akıntı Dergisi, Sayı 314,
2Tümer Günay, “İbni Heysemin Şimdiye Dek Ele Geçmemiş Bir Eseri
3 Boer Tjitze J De, İslamda Felsefe Tarihi, (Çeviri Yaşar Kutluay), Bakanoğlu Basımcılık Ltd Şti, 1960 Ankara
4Taylan Necip, “Ana Hatlarıyla İslam Felsefesi, Ensar Yayınları, 2019 İstanbuli
5Topdemir Hüseyin Gazi, “Optik Biliminde Bir Öncü İbnülHeysem, Felsefe ve Bilim Araştırmaları Yayınları, Mart 2003
6Topdemir Hüseyin Gazi, “İbn elHeysemin Işık Üzerine Adlı Çalışması, Belleten, 1997, Cilt 61, Rakam 230
7Topdemir Hüseyin Gazi, “Bütün Zamanların En Büyük Optikçisi; İbn el Heysem Bilim Ve Teknik Dergisi, Mayıs 2010
İbni Heysem 965 yılında Basra ’da doğmuştur Başlıca adı Ebu Ali Muhammed b Hasan b elHeysem ’dir Kendisi Batıda “Elhazen ya da “Elhacen ismiyle bilinir Alhazen, onun ilk adı olan “ElHasanın Lâtinceye çevrilmiş hâlidir İbni Heysem ’in ismi orta devir metinlerinde ise “Avenetan veya “Avennathan diye geçer
İbni Heysem öğrenimine Basra ’da başlamış, din ve fen ilimlerini burada öğrenmiştir Tahsilinin bir kısmını Basra ’da tamamladıktan sonradan, Bağdat ’a geçerek matematik, fizik, gökbilim gibi ilimlerde ün yapmıştır Şöhretinin yayılması ona karşı teveccühü artırmıştır
Darı ’da hüküm süren, ilmin hâmîsi olan ve bilhassa astronomiye alaka duyan ŞiiFatimi Devleti hükümdarlarından ElBaskın İbni Heysem ’i Mısır ’a misafir etme etmiştir İbni Heysem, matematik bilgisinin pratik kıymetine çok güveniyordu Matematik bilgisiyle Nil nehrinin taşmasını önleyerek bir düzene koyacağını düşünüyordu İbni Heysem su kontrolünü sağlayacak hidrolik projesini Fatimi sultanı ElDominant ’e açıklayınca, sultan projenin gerçekleştirilmesi için ona her türlü yardımı yapacağını bildirmiştir Diğer bir rivayete tarafından halifenin reddettiği söylenir ancak bunun yanlış olma ihtimali yüksektir Çünkü halife ilmi çalışmaları ve araştırmaları seven bir zâttır
İbni Heysem yaptığı çalışmalarda Nil nehriyle ilgili hesaplarının tutmadığını gördü Yanıldığını anladı Bunun üzerine Fatımi halifesi ona resmi vazifeler verdi Halife vefat edinceye değin o bu görevleri sürdürdü İlim tarihçilerine kadar, İbni Heysem ’in hayatının bu dönemi en verimli ve başarılı devri olmuştur Halifenin vefatından (1021) ölünceye kadar (1038) kendini ilmi ve edebi çalışmalara vakfetmiştir İbni heysem felsefi görüşlerinden daha çok bir tabiat bilgini olarak karşımıza çıkar
Yukarıdaki bilgiler dıştan İbni Heysem ’in hayatına dair pek bilgi bulunmamaktadır Daha fazla ilmi çalışmalarına dair bilgiler elimizde mevcuttur
Felsefeye Bakışı
Onun daha fazla matematik ve tatbikatında kuvvetli olduğu görülür Bunun yanında Galen ve Aristo ’nun yalnız fiziksel kitaplarıyla iktifa etmeyerek onların eserleri üzerine de çalışmıştır
Kendisi insanların dağıtılmış inanç ve görüşlerine karşısında, gerçeğe az veye çok yaklaşana kadar daima şüpheyle yaklaşmıştır Ona göre gerçeğe ama unsurunu hissî ve formunu aklî malzemenin teşkil ettiği “ârâ yani reyler ile ulaşılır Bu Nedenle mantık süzgecinden geçirilerek kavrama edilir Böyle bir reel, felsefi çalışmanın gayesidir İbni Heysem felsefeyi bütün ilimlerin temeli olarak kabul eder Felsefeyi diğer ilimlerin temeline koyması, doğa ilimlerinde başarılı olmasını sağlamıştır
İbni Heysem felseyi sadece Aristo ’nun eserlerinde bulduğunu söyler Çünkü Aristo ’nun mantıklı bilgiye ulaşmak için ihsasları birbirine nasıl bağlayıp sonradan aralarında tevhid etmeyi bildiğini söyler İbni Heysem, Aristonun eserlerini incelemiş, İslam dünyasının ve insanlığın faydalanması için de onun eserlerini şerhetmiştir
Bilgi Anlayışı
İbni Heysem, öteki pek çok özelliğinin yanına, Antik Yunan bilim anlayışını ortaçağ İslâm dünyasında başarılı şekilde temsilcilik etmiş bir bilim adamıdır Onun anlayışına tarafından, bilim, tam anlamıyla, olgunun emrindeki bulunduğu kanunları, gözlem ve deneyin sağladığı ışık altında matematiksel olarak açıklama etme etkinliğidir Bilginin “sağlamlığa ve “tartışmazlık statüsüne ulaşmasını ise ama konunun bir yöntem dahilinde ele alınmasıyla sağlanacağını ve konunun mutlaka olgusal ve matematiksel boyutlarını göz önünde bulundurmak gerektiğini açık açık vurgulamaktadır Meşhur yapıtı Kitâb elMenâzır bu tavra alt kalınarak hazırlanmış önemli bir çalışmadır Burada tümevarım ve sonuç fikir yürütme teknikleri fazla önemli ve titiz bir biçimde deneysel kanıtlamanın ışığında kullanılmıştır
Kitâb elMenâzır ışığın doğası hakkında felsefi bir tez değil, onun özelliklerini matematiksel ve deneyde kullanılan olarak araştıran bilimsel bir incelemedir Bu kitabın en keskin özelliği otoritelere bağlanmadan, adamakıllı deneyde kullanılan, matematiksel ve tümevarımsal fikir yürütmeye dayanan tartışmalardan oluşturulmuş olmasıdır
Optik Üstüne Çalışmaları
İbni Heysem matematik ve gökbilim bilimleriyle daha çok uğraşsa da asıl başarısını optik ilminde vermiştir Kitâb elMenâzır adlı yapıtı optik üstüne yazmış olduğu bir eseridir Bu yapıt 17 yüzyıla kadar otorite kabul edilmiştir İbni Heysem ’in optik tezi üzerine ivedi koyabilen uzun süre çıkmamıştır Kitâb elMenâzır 12 yüzyılların sonu ile 13 yüzyılların başında Latinceye çevrilmiştir
İbni Heysem optik alanındaki çalışmalarıyla bu bilimi kökten değiştirmiştir Matematiksel incelemeye dayanan yaklaşımı ve yaptığı son derece özenli ve ayrıntılı deneylerle çağdaş anlamda bir matematiksel fizik çalışmasını gerçekleştirmiştir Geleneksel bilimsel alıştırma modeli için çok yeni olan bu yaklaşımının sonucunda, optik konusu, kapsamı, ilkeleri ve kuralları belirli bir bilim haline gelmiştir
İbn elHeysem, kendisinden önceki bilgilere dayanarak ve yaptığı yeni deneylerle, ışığın doğrusal yayılımı, gölgelerin özellikleri, karanlık oda, yansıma, kırılma, gökkuşağı ve halenin oluşumu gibi böylece fazla temel optik olguyu, niceliksel fiziğin bugün yaptığı anlamda matematiğe dayandırarak incelemiş ve yorumlamıştır Optik çalışmalarını şu başlıklar aşağı özetlememiz mümkündür
aIşık ve Kaynağı
1 Işık, kendisi ışık kaynağı olan nesnelerde (güneş gibi), nesnenin üzerindeki her noktadan karşısındaki bütün yönlere içten, doğrusal olarak yayılır
2 Işık, kendisi ışık kaynağı olan nesnelerin özniteliğidir Bu nesnelere ilk ışık kaynakları ve bunlardan yayılan ışığa da ilk ışık adı verilir
3 Kendisi ışık kaynağı olmayan nesnelerin (ay gibi) ışığına ise ikincil ışık denir
4 Görme nesnelerden gelen ışık ve renk etkisiyle oluşur
b Yansıma
İbni Heysem yansımada üç asıl hareketin olduğunu söyler Birincisi, ışığın ayna yüzeyine tepede olan; ikincisi teğet ve üçüncüsü de herhangi bir açıyla gelmesi durumudur Birinci durumda ışık geldiği gibi geri yansır, ikinci durumda yolunu düz devam eder, üçüncüsünde ise ışık geliş açısına eşdeğer şekilde yansır
c Kırılma
Ona kadar ışık şeffaf nesnelerde çok büyük bir hızla hareket eder ve ışığın hızı eksik yoğun olan ortamlarda çok yoğun ortamlara göre daha yüksektir Daha pozitif yoğunluk daha pozitif direnç demektir Fakat bu direnç, hareketi tamamen etkisiz ışık halkası getirecek değin büyük değilse, o süre harekette sadece zayıflama söz konusu olur Bu gözlemleri sonucunda İbn elHeysem, ışığın geçmesine müsade veren transparan ve engelleyen opak ortamlarda hızın azaldığını, opaklığın arttığı oranda da Normale içten büküldüğünü belirleyebilmiştir
Matematiğe Dair Çalışmaları
İbni Heysem ’in matematik çalışmaları cebir konusundan çok geometriyle ilişkilidir Hatta, optikte elde ettiği olağanüstü başarının, geometri konusunda sahip olduğu veri birikiminden kaynaklandığını anlatmak daha içten olur Çünkü geometri büyük oranda bakış açısı bilgisini içermektedir ve optik manzara de geometrik modeller içerisinde anlamlandırılmaktadır
Onun geometriye yaptığı katkıları birkaç başlık aşağıda koyulmak olanaklıdır Bunlar içerisinde özellikle sonsuz küçükler ve koni kesitleri konusundaki çalışmaları önemlidir bunun dışında geometride kullanılan “inceleme ve “birleşim yöntemleri konusunda da Makale fî Çözümleme ve Terkip adlı bir alıştırma kaleme almıştır
İbni Heysem ’in Tesirleri
İbni Heysem ’in çalışmaları Doğuda yani müslüman dünyasında o kadar istek görmemiştir Kendisinin matematik ve gökbilim alanında özgün bir otorite olduğu doğrudur Yalnız İbni Heysem ’in Aristocu felsefesi pek az insanı kendisine meylettirmiştir
Zeka Olarak ilimlerle uğraşan diğer alimler gibi İbni Heysem ’de küfr ve zındıklık ile suçlama edilmiştir Yahudi bir filozof olan İbn Meymun ’un anlattığına kadar Heysem ’in astronomiye dair eseri Bağdat ’ta yakılmıştır Bu ve buna benzer olaylar nedeniyle onun görüşlerinin çoğunu günümüzde bilemiyoruz Onun görüşlerini şu eserlerinden öğrenmekteyiz;
1 Kitâb elMenâzır
2 Parabolik Aynalar Üzerine
3 Küresel Aynalar Üstüne
4 Mercekler Üstüne
5 Gökkuşağı ve Ayla Üzerine
6 Işık Üzerine
7 Tutulma Üstüne
8 Gölgelerin Nitelikleri
9 Yıldızların Işığı Üstüne
10 Euclid ve Batlamyus ’un Optik Bilgisinin Analizi
11 Archimedes ’in Küre ve Silindir ’i Üzerine
12 Apollonius ’un Conica ’sı Üzerine
13 Yakan Küreler Üzerine
Değer Biçme
İbni Heysem İslam dünyasının yetiştirdiği nadide şahsiyetlerden biridir Kendisine bütün manasıyla filozof dememiz muhtemel değildir; fakat bir doğa bilgini olduğu aşikârdır Matematik, fizik ve gökbilim alanında önemli araştırmalar yapmış, bu çalışmalarıyla tarihe geçmiştir Hatta baş yapıtı olan Kitâb elMenâzır adlı optiğe dair eseri 17 yüzyıla değin kadar otorite olarak kabul edilmiştir
aynı zamanda Kitâb elMenâzır eseri ilk önce elde etmek üzere bir fazla eseri Latince ’ye çevrilmiştir Batı onun eserlerine önemli bir şekilde tedkik etmiş ve uygulamaya koymaya çalışmıştır Ama ne eyvah ama İbni Heysem ’e karşısında aynı şımartma doğudan gelmemiştir Zihinsel Olarak ilimlerle iştigal etmesi doğu dünyası göre zındık damgası yemesine sebep olmuştur
Kaynakça:
1Rashed Roshdi, “İbni Heysem, Akıntı Dergisi, Sayı 314,
2Tümer Günay, “İbni Heysemin Şimdiye Dek Ele Geçmemiş Bir Eseri
3 Boer Tjitze J De, İslamda Felsefe Tarihi, (Çeviri Yaşar Kutluay), Bakanoğlu Basımcılık Ltd Şti, 1960 Ankara
4Taylan Necip, “Ana Hatlarıyla İslam Felsefesi, Ensar Yayınları, 2019 İstanbuli
5Topdemir Hüseyin Gazi, “Optik Biliminde Bir Öncü İbnülHeysem, Felsefe ve Bilim Araştırmaları Yayınları, Mart 2003
6Topdemir Hüseyin Gazi, “İbn elHeysemin Işık Üzerine Adlı Çalışması, Belleten, 1997, Cilt 61, Rakam 230
7Topdemir Hüseyin Gazi, “Bütün Zamanların En Büyük Optikçisi; İbn el Heysem Bilim Ve Teknik Dergisi, Mayıs 2010