İşitsel/sözel yaklaşım, işitme engelli evlatların ana lisanlarını işiten evlatlar üzere işitme duyularını kullanarak kazanabileceklerini kabul eden ve bu evlatların egitimlerinde işitmeye ve laflı muhabereye dayalı egitim programını benimseyen bir laflı muhabere yoludur .
Evlatlara hikaye okuma, hikaye anlatma, sıralı vukuatların bulundugu fotoğraflara ve hadiselerin tek bir kartta sunuldugu fotoğraflara bakma, birlikte hikaye oluşturma, gazete haberlerine bakma, sinema seyretme ve mektup yazma üzere etkinlikler, işitme engelli mekteplilerin metnin iletişimsel gayesinin farkına varmalarına, dinlemelerini geliştirmelerine, dinlediklerinden mana çıkarmalarına, hadiseler arasında münasebet kurmalarına, iddialarda bulunmalarına, hikayeleri deneyimleriyle birleştirmelerine, hikaye yapılarının farkında olmalarına ve sözcük dagarcıları ve cümle yapılarını geliştirmelerine imkan saglar (4)
İşitsel-sözel formül, işitme engelli evlatların da ana lisanlarını tıpkı işiten evlatlar üzere kazanabileceğini ve etkileşimci bir ortam sağlandığında, daha yavaş süratte gelgelelim işiten evlatlar üzere lisanı edinebileceklerini savunmuştur. Doğal İşitsel/Sözel Yaklaşım için işitme cihazlarının tasarrufu, bir önkoşuldur. İşitme cihazlarının en düzgün durumda tasarrufu, işitmenin maksimum tasarrufu için tekrar bir önkoşuldur. Bu evlatların yerleştirildiği eğitim ortamlarında işitme kalıntısının hakikaten maksimum seviyede kullanılıyor olması için gereken önlemlerin alınması gerektiğini savunur.(3)
Her işitme engelli evlada iyi olan tek bir sistem, yaklaşım yahut muhabere metodu yoktur. İşitsel- sözel yaklaşım bu formüllerden biridir. Bu yaklaşımda erken teşhis ve müdahalenin, erken cihazlandırmanın, erken terapinin ve aile ile eksper işbirliğinin değeri büyüktür. Bu yaklaşımla evlatlar işitme cihazı yahut koklear imlantla, sağlıklı ve tesirli bir muhabere kurabilmek için, sesleri kullanmayı, kendi seslerini, diğerlerinin seslerini, etraf seslerini dinlemeyi ve anlamalı konuşmalar geliştirebilmeyi öğrenirler.(1)
Sözel işitsel yaklaşımda değerli olan bir nokta ve önkoşul da dinleme becerilerinin geliştirilmesidir. Evladın sağlıklı girdiler alabilmesi için dinleme becerilerine sahip olması gerekir.
Dimağ gelişimini inceleyen çalışmalar akustik uyaranların işitme merkezinin olgunlaşması için çok kıymetli olduklarını vurgulamakta ve bu uyaranların duyuşsal had yollarını organize olabilmelerini sağlamada kıymetli rollerinin olduğunu belirtmektedir.
Dinleme Becerisi Gelişimi
Evlatların dinleme becerisi gelişimini tamamlayabilmeleri için aşamalı bir sıra takip etmeleri gerekmektedir. Bu sıralama Estabrooks (1998) ve Ling (1989) tarafından aşağıdaki biçimde yapılmıştır:
1. Fark etme,
2. Ayırt etme,
3. Tanımlama,
4. Anlamlandırma.
1- Fark etme;Dinleme becerisinin en temel ve yalın olan basamağıdır. Bu basamakta evlatlar sesin varlığını ya da yokluğunu fark edebilirler. Fark etme, sesin içkulaktaki kirpiksi hudut hücreleri üzere duyuşsal algılayıcılar tarafından algılanarak dimağın işitme merkezinde akustik uyaranlar olarak kişi tarafından tanımlanmasıdır. Bu basamakta evlat muhitindeki sesleri fark etmeyi ve sese odaklanmayı öğrenmektedir. Bir sair değişle sese dönüt vermeyi ya da sessizlikte hareketsiz kalmayı öğrenmektedir. Fark etme basamağına en güzel örnek saf ses odyometre testlerinde evlatların ses sinyallerine dönüt vermesidir. Bu basamakta evlat muhitindeki seslerin farkına varabilir ve kendi ismi söylendiğinde ya da ses duyduğunda konuşma gibisi sesler üretebilir. Başlangıçta etrafta ses oluştuğunda evlatların dikkati bu seslere çekilebilir. Örneğin: “Kapı mı çaldı?”, “Köpek mi havlıyor?”, “Anne mi çağırıyor ?” üzere.
2- Ayırt etme;Farketme basamağına nazaran daha üst seviye beceriler gerektirmektedir. Bu basamakta evladın seslerin ne manaya geldiğini bilmesine gerek yoktur. Ama “iki sesin birebir mı?” yoksa “farklı sesler mi?” olduğunu ayırtedebilme becerisine sahip olması gerekmektedir. Bu basamakta evlat uzun ve kısa sözceleri ayırt etmekte zorlanmazken (ev/bahçe), eşit uzunluktaki sözceleri (gelme/koşma/gitme) ayırt etmede zorlanmaktadır. Tıpkı devirde evlat sesin kalitesini, şiddetini, vadesini ve perde farklılıklarını ayırt edebilme becerilerini geliştirmektedir.
3- Tanımlama;Bu basamakta evlat konuşma seslerini etraf seslerinden ayırt etmeye ve söylenen kolay sözceleri ya da tümceleri tekrarlamaya çalışmakta ve söylenen nesnelerden kimilerini işaret ederek ya da bakarak tekrar etme eforu içine girmektedir. Bu basamak evlatların, konuşmanın hem parçasal ve hem de kesimler üst özeliklerindeki farklılıkları ayırt etmeye ve birebir vakitte sesbilgisel kuralları çözümlemeye başladıkları ve geliştirdikleri periyodu
kapsamaktadır. Bu aşamada evlatlar, konuşmanın modüller üstü özellikleri olan müddet (kısa/uzun), konuşma suratı (hızlı/yavaş), şiddet (yumuşak/yüksek), perde (alçak/yüksek perde ya da tiz/kalın) ve vurgu farklılıklarını (konuşmadaki vurgu örüntüleri) algılar ve ayırt ederler. Bunların yanı sıra konuşmanın parçasal özellikleri olan /b/, /m/ ya da /s/, /t/ ve gibisi üzere farklılıkları da algılayıp ayırtedilebilme becerilerini de geliştirirler.
4- Manaya; Dinleme becerisinin en güç ve en üst basamağıdır. İşitsel mekanizmanın en son gayesini kapsamaktadır. Meale, bireyin geçmiş yaşantıları ve dilbilgisel deneyimleri yardımı ile kendisine ulaşan akustik iletileri ya da uyaranları algılaması, anlaması ve sonucunda iletiyi ya da etraf sesini mealli hale getirmesidir. Dinleme becerisinin aktif biçimde kullanılabilmesi için bahsi geçen dört basamağın çocuklarda akıllıca bir biçimde gelişmesi
gerekmektedir. İşiten evlatlar için büyük kıymet taşıyan duyma ve dinleme, işitme kanalındaki engellemeler nedeniyle işitme engelli evlatların lisan ediniminde, konuşmayı anlamada ve üretiminde kıymetli dertlere neden olabilecektir.(2)
Dinleme Becerilerini Geliştirme Yolları
Ailelerin yapması gerekenler
• Tümceleri kısa tutmak.
• Sözdizimsel olarak olağan tümceler kullanmak.
• Evlatların dikkatlerini çekebilmek ve sürdürebilmek için abartılmış tonlama kullanmak.
• Değerli sözcükleri vurgulamak.
• Evladın haber sahibi olduğu mevzularda konuşmak.
• Söylediklerini tekrarlar ya da birebir meali farklı tümce kalıplarıyla yine evlada söylemek.
• Evlatların eksik ya da yanlış tümceleri tamamlayarak ya da yanlışsız biçimiyle evlada söyleyerek cürümlerini fark etmelerine yardımcı olmak.
İşitme engelli evlatların anadillerini edinmelerine yardımcı olunurken, işitme engelli evlatla ilgilenen tüm yetişkinlerin ve eğitimcilerin bahsi geçen düzenlemelere dikkat etmesi
gerekmektedir.
Evlatlar, yetişkinlerin gün uzunluğu rutin olarak yaptığı işlerde onlara yardım etmek isteği içindedirler. Evlatların da yardımcı olabileceği bu tip işler sürecinde, evladın lisan gelişimine ekte bulunmanın yanı sıra malumat dağarcığı da geliştirilebilir. Birlikte yapılan bu etkinlikler sırasında, evlat yapılan fiiller ve nesnelerle ilgili sözcükleri öğrenmekle kalmaz, tıpkı devirde fiile ait haberleri de öğrenmektedir.
Örneğin: Evlat babasıyla otomobillerini yıkarken, otomobille ve yıkama fiiliyle ilgili olan tekerlek, kapı, kaput, hortum, fırça üzere sözcüklerin kavramlarını edinirken tahminen bu modüllerin ne işe yaradığını, otomobil yıkarken neler yapılması gerektiğini de öğrenir.
Münhasıran işitmezlikten kaynaklanan lisan yaşantısı ehliyetsiz olan işitme engelli evlatlarla bu ve gibisi resen oluşabilecek aktiflikleri gerek ebeveynler gerekse evlatla ilgilenen yetişkin ve bilirkişilerin değerlendirip kullanması çok büyük bir değer taşımaktadır. Sonunda işitme engelli evlat anadilini doğal ortamlarda edinebilecek ve lisanı işlevsel olarak kullanabilecektir.
Örneğin: Ana mutfakta yemek yaparken işitme engelli evladın da bu aktifliğe katılmasına müsaade vermeli ve onunla yapılan iş hakkında konuşup söyleşiye katılması sağlamalıdır.
Ana: Buse, bugün pedere ne yemek yapalım.
Buse: Baa ouba. (Baba çorba).
Ana: Çorba mı yapalım, ne çorbası yapalım?
Buse : …. Ouba. (Çocuk mercimekleri işaret ederek, çorba demeye çalışır).
Ana: Mercimek çorbası mı istiyorsun? Haydi mercimek çorbası yapalım. (Mercimek kavanozuna bakarak).
Buse: Eecieee orba ıı ıı. (mercimek çorbası/ evlat anayı taklit etmeye çalışır).
Ana: Çorbayı seviyorsun dimi? Bize tencere lazım. Tencereyi getir.
Buse: ence-e-uuu- evlat tencereyi alır ve tencereye su koyalım demeye çalışır).
Ana: Aferin! Tencereye su mu koyalım.
Ana ve evlat bu aktiflikte çorba pişinceye kadar karşılıklı söyleşi içimde devam ederler. Bu kısacık aktiflik içinde bile evlada birçok dilsel yaşantılar kazandırılmaktadır. Ana öncelikle evladın görsel uyaranlar mahalline işitsel uyaranlara dikkat etmesini pekiştirmekte ve evladı söyleşiye devam etmesi için cesaretlendirmektedir. Bunun yanı sıra evlat bilmediği birtakım sözcüklerin kavramlarını doğal bir ortamda edinebilmekte ve doğal tekrarlar sayesinde bu kavramları pekiştirilebilmektedir. Birebir hengamda ana evladın tam anlaşılamayan konuşmasını görsel ipuçlarından daha rahat iddia edebilmektedir. Başkaca evladın ürettiği eksik ya da kusurlu tümceler ve sözceler, ana tarafından düzeltilip akıllıca formları evlada geri verilmektedir. Bir diğer deyişle evladın yanlışları ona hissettirilmeden düzetilmektedir. Bu ise söyleşinin doğallığını ve akıcılığını bozmamaktadır. Başkaca bu söyleşilerde konuşma suratı yavaşlatılmamalı ve abartılı konuşmalardan kaçınılmalıdır. Abartılı ve yavaş konuşma konuşmanın bürünsel (parçalar üstü) özelliklerini bozacağından işitme engelli evlatların bu özelliklerden ipuçları almaları da engellenmiş olacaktır.
Münhasıran işitmezlikten kaynaklanan dilsel yaşantı eksikliklerin en aza indirgenmesi için işitme engelli evlatlara gerek mesken gerek eğitim ortamlarında doğal olarak hazırlanmış lisan yaşantı deneyimleri kazandırmayı amaçlayan ortamlar düzenlenmesi gerekmektedir(2)
Sözel-İşitsel Terapi Süreçleri :
Terapi programı ve seviyesi evladın ferdî özelliklerine ve beis durumuna ; ailenin özelliklerine nazaran kişisel olarak düzenlenir. Terapi oturumları hastane kliniğinde, kişisel klinikte yahut meskende yapılabilir. Terapiyi mümkün olduğunca doğala yakın bir halde yapmak gerekmektedir. Bunun için evladın alışkın olduğu nesneler, oyuncaklar ve gerçek nesnelerin minyatür formunda olanları kullanılmalıdır. Birçok işitsel sözel terapi programı bir yahut bir buçuk saatlik haftalık terapi oturumlarından oluşmaktadır. İşitsel- sözel terapist, evladın potansiyelini en üst seviyeye çıkarabilmek için, aileye neyi nasıl yapacağını gösterir, rehber olur ve koçluk yapar(1)
Aile ve terapist mütemadi işbirliği içerisinde çalışır. Terapist aileye, evladın ulaşabileceği maksatları belirlemede yardımcı olur. Küçük evlatlar için amaçlar; muhit seslerine dikkat etme, manalı sesleri öğrenme, babıldama, erken periyot söz haberi, cümleler üretme yahut yalın konuşmalar başlatma halinde; büyük evlatlar için;hikaye anlatma, sesleri gürültü içerisinden ayırt etme yahut mektep materyallerini öğrenme biçiminde olabilir.(1)
Ailenin Iştiraki :
İşitsel sözel yaklaşımın bir modülü olarak aileden aşağıdaki gayeleri pratiği ve yükümlülükleri yapması beklenir.
- Hanede konuşma, muhabere ve lisan uyarımını sağlayıcı tekniklerle evlada model olma
- Dinleme, konuşma, lisan ve muhabere stratejilerini günlük rutine adapte etme
- Terapi süreçlerinde partner olarak muhabere kurmak
- Evladın ilgi ve yetenekleri hakkında terapisti bilgilendirmek
- Evladın erken muhabere fırsatlarını değerlendirip münasip yansılar vermek
- Tutarlı davranış yönetme teknikleri geliştirmek
- Süreci kaydetmek ve tartışmak
- Kısa ve uzun periyotlu gayeler belirlemek
- Çocuk- ebeveyn muhaberesi için iyi ortam düzenlemek
- Evladını desteklemek (1)
İşitsel-sözel terapist çok ziyade teknik ve strateji kullanarak işitme yoluyla evladın konuşma lisanı gelişimini stimule eder. Bu strateji ve metotlar şöyledir:
- Konuşmayı almayı ve üretimini tahlil etmektense evladın söylediğini motamot tekrarlamak.
- Fısıldama, müzik söyleme ve vurgulama( sentaktik/segmental/suprasegmental) yoluyla akustik özelliklere dikkat çekmek.
- Evlada “Ne Duydun?” sorusu sorarak konuşma uyarımını artırmak.
- Aileyi desteklemek ve onlara dinleme ve konuşma konusunda rehber olmak.
- Evladın koklear implant yahut işitme cihazı mikrofonuna yakınlaşmak.
- Ödüllendirmek, alternatifler sunmak ve son söyleneni tekrarlayarak işitsel geribildirim sunmak
- Cevap için mütenasip müddette beklemek.
- İşitmeyi görsel, dokunsal ve kinestetik ipuçlarıyla desteklemek.
- El ile yardımda bulunmak( Hand Cue) (1)
Her aile ve birey biriciktir, kendine hastır ve farklı ferdi özellikler, hayat biçimi ve öğrenme biçimine sahiptir. Muhabere ve dinleme gelişimi evlattan evlada ve aileden aileye farklılıklar gösterir. Hasebiyle terapi sürecini etkileyen faktörler bulunmaktadır. Bu faktörlerden kimilerini şöyle sıralayabiliriz:
- Teşhis yaşı
- İşitme engeline/yetersizliğine sebep olan faktör/ faktörler.
- İşitme kaybı raddesi. (İşitme kalıntısı derecesi)
- Kullanılan işitme cihazı yahut koklear implantın etkilililiği.
- Odyolojik müdahalelerin/yöntemlerin etkililiği.
- Evladın işitme potansiyeli.
- Evladın umum sıhhati.
- Ailenin duygusal durumu
- Ailenin iştirak seviyesi.
- Terapistin deneyimi.
- Ailenin ve bakıcının deneyimi.
- Evladın öğrenme biçimi.
- Evladın zekası (1)
İşitme engelli evlatların da tıpkı olağan işiten evlatlar üzere dinleme, konuşma, lisan , muhabere ve bilişsel gereksinmeleri bulunmaktadır. Yalnız süreç alışılagelmiş işiten evlatların yaş periyoduyla birebir olmamakta; gecikmeli olmaktadır. Bu gereksinimler, uygun organize edilmiş İşitsel- Sözel Terapi oturumlarıyla, günlük aktivitelerle ve münhasıran oyun temelinde yapılandırılır.
Teknolojik gelişmeler evladın işitme kalıntısını, potansiyelini mümkün odluğunca yeterli halde kullanabilme imkanı sağlamış; hasebiyle işitsel- sözel terapinin de ehemmiyeti artmıştır.(1)
Bu yolu her özellikteki evlatlara uygulamak mümkündür. Zira sistem erken devirde ebeveyn- evlat etkileşiminin geliştirilmesi gerektiği görüşünü savunmaktadır. Münasebetiyle birçok prosedürle benzerlik göstermektedir. Örneğin doğal ortamlarda talim tekniğinde de tedrisat fırsatları yaratılıp evladın, doğal ortamda etkileşime girmesi hedeflenir. Tüm bunlar yapılırken talep etme, seçenek sunma, ulaşılamaz hale getirme, sonlu ölçüde verme, aktiflikleri eksik bırakma, beklenmedik durumlar yaratma, koşut ve kendi kendine konuşma ve en değerlisi olan genişletme formüllerinden yararlanılır. Evladın ilgi ve dikkati güzel izlenerek tutarlı durumlarda etkileşim başlatılıp, evladın çıktıları pekiştirilip, genişletilmelidir. Bu ebeveynlerin olağan evlatlarla da yapmalarını istediğimiz sistemlerdendir. Münasebetiyle sözel işitsel yolun işlevsel ve pek çok usulle paralellik gösteren bir prosedür olduğunu söylememiz mümkündür
KAYNAKÇA
1) ESTABROOKS,W., (2001), “ Auditory- Verbal Therapy”, Alexander Graham Bell Association For The Deaf And Hard of Hearing, Inc,
2) GİRGİN, Ü.,(2006), “İşitme Engelli Evlatların Konuşma Edinimi Eğitiminde Dinleme Becerilerinin Önemi” Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri FakültesiÖzel Eğitim Mecmuası, 7 (1) 15-28
3) TÜFEKÇİOĞLU, U., “İşitme Engelliler”, Açıköğretim Fakültesi Kitapları, Anadolu Üniversitesi Yayınları, ÜNİTE-8, S.113
4 ) GİRGİN,Ü., KARASU,H.,P.,(2007), “İşitsel/Sözel Yaklaşımla Eğitim Gören İşitme EngelliMekteplilerin Yazılı Anlatım Becerilerinin Değerlendirilmesi”, Hacettepe Üniversitesi Egitim Fakültesi Mecmuası (H. U. Journal of Education) 33: 146-156