Kaya gazı nedir?
Kaya gazı, yer yüzeyinin 16001700 metre altında yumuşak kaya katmanları arasında ve gözeneklerinde bulunan, metan gazı ağırlıklı küçük miktardaki doğal gazlardır
Kaya gazı, kolayca yapraklara ayrılabilen, silisli, alüminli tortul kaya katmanları arasında sıkışmış olarak bulunur Kaya gazı oluşumu 300400 milyon yıl önceye dayanır Katman oluşumlarından doğal gaz üretimi, zengin petrol ve doğal gaz kaynakları olabilecek nispeten düşük geçirgenliğe sahip ince taneli tortul kayaçların tespit edildiği bölgelerde yapılır Ancak, Türkiye dahil olmak üzere, bu tip yer kabuğu alanları pek yaygın değildir
Katmanlar nispeten havasız, kapalı su kütlelerinin tabanında ince alüvyon (silt) ve kil parçacıkları olarak çökelmiştir Çökeltilerle gömülmüş olan organik maddelerden oluşan metan gazlarının bazıları katmanların bitişiğindeki kumlu kaya tabakalarına sızdılar Geleneksel olarak doğal gaz birikimlerini oluşturdular Bunlar günümüzde nispeten kolayca çıkarılabilmektedir Fakat bazıları, sızdırmaz olan, düşük geçirgenli kaya katmanlarında saklı kalarak, bugünkü anlamda “kaya gazını oluşturmuşlardır
Son 10 yılda, özellikle 2008 ekonomik krizinden hemen sonra, ABD’nde kaya gazının üretimi hızla artmıştır
Doğal gaz enerji kaynağı olarak ham petrolden sonra ikinci sırada yer almaktadır Petrol rezervinin 109,7 milyar tonu (%47,7) Orta Doğu Ülkelerinde, 19,3 milyar tonu (%8,3) Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinde, 17,1 milyar tonu Afrika’da (%7,6) bulunmaktadır 2019 yılında 52,2 yıl olan dünya petrol rezerv ömrü 2019 yılında 51 yıla gerilemiştir Birincil enerji kaynakları arasında stratejik konuma sahip olan ham petrol 2019 yılı itibarıyla dünya enerji talebinin %32,6’ini karşılamıştır
Doğal gaz, hidrokarbon biriken alanlarda açılan kuyulardan elde edilir Yapısında bol miktarda metan gazı ile az miktarda propan, bütan, su buharı, hidrojen, karbondioksit ve azot gazı bulunur
Yanıcı bir gaz olan doğal gaz, konutlarda ve iş yerlerinde ısınma, endüstriyel üretim ve enerji üretimi maksadıyla kullanılır
Dünya nüfusunun dörtte üçü 2050'de şehirlerde yaşayacaktır
Dünya nüfusunun dörtte üçü 2050’de şehirlerde yaşayacaktır
2050’de enerji ihtiyacı ne olacak?
Yüzyılın ortalarına doğru yani 2050 yılı civarında dünyamızda 9 milyar insanın yaşayacağı tahmin edilmektedir Bu rakam, bugünkünden 2 milyar fazla insanı ifade etmektedir Yapılan tahminlere göre 9 milyar insanın dörtte üçü (6 Milyar 750 milyon) şehirlerde yaşayacaktır Enerji talebi 2000 yılının iki katına çıkacaktır
Nüfusun artmasıyla birlikte, küresel enerji talebi artacaktır Gelişmekte olan ülkelerdeki birçok kişi küresel orta sınıfa katılacaktır Enerji tüketen buzdolapları, bilgisayarlar ve diğer aletleri satın alacaklar Ve birçoğu araba alacak, yoldaki araba sayıları iki katına çıkacaktır
Kentlerimiz giderek ekonomimizin kalbi olacaktır Dünya nüfusunun dörtte üçü, yüzyılın ortalarına doğru kentlerde yaşayacak, paylaştığımız refah ve refah için gerekli gıda, su ve enerji kaynaklarına daha fazla baskı uygulayacaktır
Petrol ve kömürden çevreye yayılan karbondioksit gazının (CO2) çevre kirliliğine ve iklim değişikliğine neden olduğu bilinmektedir
Kolektif çaba gereksinimi
Bu zorlukların üstesinden gelmek için küresel enerji sisteminde radikal bir değişikliğe ve bir dizi yeni enerji kaynağına ihtiyaç duyulacaktır Enerji sistemi çok büyük olduğundan ve enerji talebi hızla arttığından dolayı, bu değişikliklerin gerçekleştirilmesi büyük bir kolektif çaba gerektirmektedir
Önümüzdeki on yıllarda bir yandan karbondioksit (CO2) emisyonunu azaltırken, evimize, iş yerimize ve araçlarımıza ısıtma ve soğutma maksadıyla temiz ve ucuz enerjiyi nasıl sağlayacağız?
Daha fazla, daha ucuz ve daha temiz enerji
Dünyamız gelecekte evlerimizi ve işyerlerimizi ısıtmak ve soğutmak, su temin etmek, hastanelerde yatanları tedavi etmek, ameliyatları yapmak, un değirmenlerini çalıştırmak, üretim yapan fabrikaları açık tutmak, mutfak ve ulaşım ihtiyaçlarını karşılamak vb için daha fazla enerjiye ihtiyaç duyacaktır
2019 yılında Hindistan’da meydana gelen 3 günlük elektrik kesintisi, 680 milyon Hindistanlı’yı derinden etkilemiştir Benzer şekilde, 31 Mart 2019 Salı günü Türkiye’nin büyük bir kısmında 12 saat süreyle elektrik kesintisi meydana geldi
İstanbul ve Ankara dahil, 81 ilin 44’ü elektrik kesintisinden etkilendi Her şey söndü Bilgisayarlar, havaalanları, hava trafiği, trafik ışıkları, hastaneler, ışıklar, asansörler, buzdolapları, su ve atık sistemleri ve her şey pat diye durdu Aniden Türkiye aynen Hindistan gibi taş devrine dönüverdi
İklim değişikliği ve CO2 gazının diğer zararları nedeniyle, araçlarda daha verimli ve çevreye zarar vermeyen temiz enerji kullanılacaktır Yaşam alanları, iş sahaları, fabrikalar, ekonomiler ve topluluklar gelişmek ve büyümek için güvenilir ve uygun enerjiye ihtiyaç duyacaktır Daha önceki yıllarda insanlar hiç bir zaman bugün olduğu kadar birbirlerine bağlı olmadılar Bu bağlantının yoğun olmasında elektrik enerjisinin rolü büyüktür Evlerden, çalışma odasından, yatak odasından ve hatta enerji iletişim olanağı bulunan hemen her yerden, dünya ile temas kurabiliyorsak, bunu enerjiye borçluyuz
Temiz enerjiye doğru
Çalışma ve ve hayatı koşullarımızın iyileşmesi, daha iyi sağlık ve ulaşım hizmeti almak ve daha yüksek yaşam standardına kavuşmak hepimizin ortak amacıdır Bu amaca ulaşmanın temeli, yine enerjidir
Bugün kullandığımız enerjinin büyük kısmı petrol ve kömürden üretilmektedir Özellikle 2008 finansal krizinden sonra, teknolojinin gelişmesine bağlı olarak enerji üretimi trendi doğal gaza yönelmiştir Amerika Birleşik Devletleri tartışmasız şekilde doğal gazdan en çok enerji üreten ülke durumundadır Başta sanayileşmiş ülkeler olmak üzere dünyadaki bütün ülkeler petrol ve kömür kaynaklarının kısıtlı olduğunun ve yakın gelecekte tükeneceğinin farkındadır Bu nedenle bütün dünya ülkeleri enerji kaynakları araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde doğal gaza ağırlık vermektedir
Hidrokarbondan elde edilen enerji ısıtma ve soğutma maksadıyla hem iş yerlerinde hem de evlerde kullanılmaktadır Petrol ve kömürden elde edilen hidrokarbon enerji yaşamımızın her alanında yoğunlukla kullanılmaktadır Bu satırları okuduğunuz bilgisayar ekranının çalışması, bilgisayara veri aktarılması, bulaşık makinesinin çalışması, ütü ve çamaşır makinesinin faaliyet göstermesi, evimizin aydınlatılması, telefonun çalışması, kapının açılıp kapanması, uçakların, trenlerin, gemilerin, zeplinlerin, uzay mekiklerinin aktif halde kalması tamamen enerji üretimi sayesinde mümkün olabilmektedir
British Thermal Unit (BTU İngiliz Isı Birimi) nedir?
BTU ya da Btu (British thermal unit); bir libre (453,6 gr) suyun sıcaklığını 63° F’den (172222 °C) 64 °F’ye (177778 °C) çıkartmak için gerekli olan enerji miktarıdır
BTU, sıcaklığı arttırmak veya düşürmek için gereken enerji miktarını ölçen bir güç ölçüm birimidir
1 ft3 (283 cm3) doğal gaz, 1,000 BTU ısı enerjisi verir
1 ft3 00283168466 m3’tür
1 ft3 28316846609230495 dm3’tür
1 ft3 28316846609230495 cm3’tür
Klimalar için iklimlendirme enerji birimi olarak da bilinmektedir Klimalarda BTUsaat olarak belirtilen birim cihazın bir saatte ortamdan taşıdığı ısı miktarını gösterir
Doğal gazın 1 metreküpünü (m3) MMBTU’ya nasıl dönüştürebiliriz?
Bir doğalgazın hacmini ft3 cinsinden ölçebilirsiniz Tulsa Gas Technologies’e göre, ortalama 1 ft3 doğal gazın enerji çıkışı yaklaşık 1000 BTU’dur
Food (feet) ABD’de kullanılan hacim birimidir
1 fit 0,3048 metre olduğuna göre:
1 ft3 03048×03048×03048 00283168466 m3’dür
1 m3 1000 litre saf sudur
1 litre saf su 1 kg’dır
Ft3 (Cubic feet)’i santimetre cinsinden hesaplama nasıl olur?
Uzunluk, genişlik ve yükseklik rakamlarınızı bir araya getirerek çarpın Toplam cm3 (cubic centimeters) olarak çıkacaktır
Toplamı 2831685’e bölün (Bir foot(ft)3 28,31685 cm3 olduğu için)
MBTU, bir dekaterm (10 term) olarak da ifade edilebilen bir milyon BTU’yu ifade eder
1 MMBtu 28263682 m3’dür
MBTU, bazen doğal gaz için standart bir ölçüm birimi olarak kullanılır Çeşitli sınıflarda doğal gaz ve diğer yakıtların enerji içeriğini karşılaştırmak için uygun bir ölçü birimidir
Bir kübik ft doğal gaz yaklaşık 1,000 BTU enerji üretir Bu nedenle 1000 ft3 1 MBTU’dur
1 MMBtu, 1 milyon BTU’ya (İngiliz Termik Ünitesi) eşittir Doğalgaz MMBtu birimi ile ölçülür
1 MMBtu 28263682 m3 doğalgazı eder
1 standart ft3 doğal gaz ≈ 1030 BTU’dür Bu değer doğal gazın kalitesine göre 1010 BTU ile 1070 BTU arasında değişir
Dünyada ve ABD’de kaya gazı çalışmaları ve teknolojisi
Dünyada 2010 sonuna kadar kaya gazı bulmak için 15 500 kuyu açıldı Açılan 10 000 kuyudan sadece 5 tanesi ABD dışındaki ülkelerdedir
ABD’nin son on yılda yaptığı çalışmaların sonucunda, Texas’ta 2010 yılında 51 milyar metreküp doğal gaz ürettiği biliniyor Bu rakam Türkiye’nin bir yılık doğal gaz tüketiminden (43 milyar metreküp) fazladır
Teksas’ta kaya gazı çıkarma ve işletmesinde istihdam edilen personel sayısı ise 12 bin kişidir
İngiltere’de kaya gazı çalışmaları
İngiltere’de toplam enerji kaynaklarının dağılımı şu şekildedir:
Kaya gazı: %32
Petrol: %39
Elektrik: %16
Kömür: %7
Bioenerji&Çöp ve diğer atıklardan üretilen enerji: %6
Kaya gazı İngiltere’de tüketilen toplam enerjinin yaklaşık olarak 13’ünü oluşturmaktadır
Kaya gazı ya da doğal gaz İngiltere’de endüstride, evlerin ısıtılmasında, mutfaklarda, enerji santrallerinde elektrik üretmek için kullanılmaktadır
İngiltere Enerji Bakanlığı’nın açıklamalarına göre, İngiltere’de ihtiyaç duyulan doğal gazın %50’siı dışarıdan ithal edilmektedir İngilteer’de 2025 yılına kadar ithal edilecek olan doğal gazın oranının %60’ı geçmesi beklenmektedir Bu duruma çözüm olarak İngiltere kara ve deniz alanlarında yeni kaya kazı ve petrol yataklarının keşfedilmesine çalışılmaktadır
Kaya gazı üretim safhaları
Kaya gazı yataklarının keşfi,
Kaya gazı ön üretimi,
Kaya gazı üretimi,
Kaya gazı üretimi yapılan alanın doğal haline getirilmesidir
Kaya gazı yataklarının keşfi
Kaya gazı üretimi özellikle son 10 yılda ABD’de 12 kat artmıştır Üretimin artmasında en önemli etken, kaya gazı üretiminin pahalı olmasındandır Bu yüzden kaya gazı üretimi yapılacak alanların keşfinin iyi yapılması önemlidir Çünkü, devletler ve özel firmalar hep kendilerine şu soruyu sormaktadır: “Bu sahada ticari olarak ne kadar petrol ve kaya gazı üretilebilir?
Kaya gazı yataklarının tespiti, kaya gazı üretiminin ilk safhasıdır Genellikle 1×2 hektarlık alanlarda kaya gazı keşif çalışmaları yapılır
Keşif alanı belirlenirken başta 3 boyutlu sismik alan keşfi olmak üzere, bir çok teknolojik yöntem birlikte kullanılmalıdır Kaya gazı yataklarının keşfinde hidrolik çatlatma yöntemi kullanılır
Kaya gazı keşfi: Hidrolik Çatlatma
Kaya gazı keşfi: Hidrolik Çatlatma
Kaya gazı keşfi ve hidrolik çatlatma yöntemi
Hidrolik çatlatma veya “fracking, keşfedilmemiş petrol ve kaya gazı kaynaklarının çıkartılması için anahtar bir yöntem olarak görülmektedir Hidrolik çatlatma tekniğinde bir su ve kum karışımı hazırlanır Petrol ya da kaya gazı taşıyan kayalar içerisinde ince kırılmalar yaratmak ve böylece daha fazla petrol ve kaya gazı çıkarmak için hazırlanan su ve kum karışımı, önce dikine, sonra yatay olarak sondaj delikleri içerisine “çok yüksek bir basınçla basılır Uygulama derinliği yaklaşık olarak 16001700 metre kadardır
Bu uygulamanın zararları hakkında bir çok tartışma yürütülmektedir Hidrolik çatlatmada su ve kum karışımı önce dikine, sonra yatay olarak yer altında açılan sondaj kuyularına ya da deliklere çok yüksek basınçla basılmaktadır Uygulanan basınç, arazinin jeolojik yapısına göre 5 şiddetinde depremlere neden olabilmektedir
Hidrolik çatlatma yönteminde çok miktarda su kullanılmaktadır Kullanılan su, içine petrol atıkları, kimyasal madde ve kum karıştırıldığı için kirlenmektedir Suyun arıtılması, kaya gazı çıkarılması maliyetini arttırmaktadır Arıtılmamış su, yer altında bulunan temiz içme suyu yataklarını kirletmektedir Çevreciler ve halk sağlığı uzmanları hidrolik çatlatma yöntemi ile kaya gazı yatakları keşfine ve kaya gazı çıkarılmasına şiddetle karşı çıkmaktadır
Hidrolik çatlatma yöntemine tepkiler
Hydraulic fracturing ya da fracking, ABD’de gaz çıkarmak için kabul edilmiş bir yöntem olabilir Ancak asıl tartışma bu yöntemin maliyeti ve çevreye verdiği zarar üzerinde yapılmaktadır
Amerika’da yayınlanan forbes dergisine göre kaya gazı çıkarma enerji sektöründe bir devrimi temsil etmemektedir Çünkü, son 20 yılda kaya gazının önemi anlaşılmış olsa da, kaya gazının varlığı yaklaşık olarak 200 yıldır bilinmekteydi Çıkarma maliyeti yüksek olduğundan, teknolojik olanaklar daha ucuza çıkarılmasına olanak vermediğinden 20 yıl öncesine kadar kaya gazı çıkarma işine devletler yeterince önem vermedi
Teknolojinin gelişmesi, kaya gazı çıkarma işlemini daha ucuza getirmeye başladı Ancak gerçek şu ki dünyanın çok çeşitli bölgelerinde bulunan kaya gazı havzaları klasik doğalgaz havzalarından çok daha geniştir
Kategorilerine göre petrol ve doğal gaz kaynakları
Kategorilerine göre petrol ve doğal gaz kaynakları
Kaya gazı doğalgaz fiyatlarını düşürecek mi?
2000’lerde başlattığı kaya gazı çalışmalarıyla bugün kaya gazı ihracatçısı durumuna gelmiş olan ABD’de, bin metreküplük gazın fiyatı 90 dolara kadar inmiştir ABD’nin üretip, dünyaya pazarlamaya başladığı kaya gazı, dünyanın en büyük gaz ihracatçısı Rusya’yı ve doğalgazı adeta bir silah olarak kullanmakta olan Rusya Devlet Başkanı Putin’i tehdit etmeye başladı Bazı Rus uzmanlar, ABD’nin kaya gazı satışına başlaması nedeniyle önümüzdeki yıllarda doğalgaz fiyatlarının kalıcı olarak yarı yarıya düşeceğini, bunun Rus ekonomisi için felaket anlamına gelebileceğinidiğini iddia etmektedir
Türkiye kaya gazı ve petrol havzaları
Türkiye kaya gazı ve petrol havzaları
Türkiye için kaya gazı neden önemlidir?
Dünya petrol ve doğal gaz rezervlerinin yaklaşık %72’lik bölümü, Türkiye’ye komşu olan Hazar, Orta Asya, Orta Doğu’da bulunmaktadır Dünya enerji ihtiyacının 2030 yılına kadar %40 oranında artması beklenmektedir Mevcut duruma göre, bu ihtiyaç, Türkiye’ye komşu olan havzalardan karşılanacaktır
Türkiye’de 2019 yılı yurt içi ham petrol rezervi 316,6 milyon varil (46,2 milyon ton) civarındadır Yeni petrol ve doğal gaz havzaları keşfedilmediği takdirde, bugünkü üretim seviyesi ile yurt içi toplam ham petrol rezervinin 18 yıl yeteceği tahmin edilmektedir
2019 yılında enerji tüketiminin yaklaşık %7’si yerli üretimle karşılanmıştır Doğal gazda ise yerli üretim oranı %0,8 kadardır
Türkiye’de 2019 yılında, sahada toplam 6629 km² 3 boyutlu sismik veri toplanmıştır 2019 yılında toplam olarak 44 adet sondaj kuyu açılmıştır 72630 metre sondaj yapılmıştır Türkiye’de günümüze kadar 4734 adet kuyu açılmıştır 79 adet doğal gaz sahası ve 144 adet ham petrol sahası olmak üzere toplam 223 petrol ve doğal gaz havzası keşfedilmiştir Özellikle Karadeniz ve Akdeniz’deki deniz alanlarında 10002000 metre derinliklerde sondajlar yapılmıştır
Türkiye’de sondaj çalışmaları
1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ile birlikte Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) dağılmıştır Dünyanın büyük petrol firmaları, SSCB yerine kurulan Rusya Federasyonu’nun davetiyle ve sağlanan yeni olanaklarla Rusya topraklarında yarış halinde sondaj çalışmalarına başlamıştır Bu dönemde Türkiye büyük petrol firmalarınca göz ardı edilmiştir 1934’den beri Türkiye’de açılan üretim kuyusu toplamı 4000 kadardır Bu yüzden, mevcut Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, petrol ve doğal gaz araştırması yapacak yatırımcılara çok büyük teşvikler sunmaktadır
Türkiye’de 2000’e kadar her yıl 510 arama kuyusu açılabildi 2000’li yıllarda arama kuyusu sayısı neredeyse on kat artarak, yıllı arama kuyusu sayısı 100200’lere ulaştı Bu rakama iyimser gözle bakılsa bile, sadece 2010’da dünyada 15 500 arama kuyusu açıldığını da unutmamak gerekir
Son on yılda kaya gazının bütün dünyada enerji kaynağı olarak öne çıkması nedeniyle, Türkiye’de de kaya gazı keşif çalışmaları hızlanmıştır Bu amaçla Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde 2019 yılında Sarıbuğday–1, 2019 yılında Konacık–1, 2019 yılında Akçay–1, 2019 ve 2019 yıllarında Trakya Bölgesi’nde sırasıyla Çeşmekolu–1 ve Çakıcı1 sondaj kuyuları açılmıştır Kuyulardan elde edilen verilerin değerlendirilmesine ilişkin çalışmalar devam etmektedir Güneydoğu Anadolu Bölgesi haricinde, Trakya Havzasının Hamitabat ve Mezardere bölgelerinde de önemli miktarlarda çıkarılabilir kaya gazının bulunduğu tahmin edilmektedir
Cari açığın en büyük nedeni enerjiye harcanan dövizdir
Petrol ve doğal gaz üretiminin yetersizliğinden dolayı neredeyse %92 oranında dışa bağımlı olan Türkiye’nin acilen yeni enerji kaynaklarına ihtiyacı vardır Çünkü, petrol ve doğal gaz senelerdir Türkiye’nin canını acıtmaktadır Enflasyonun, işsizliğin, cari açığın en büyük nedeni hep enerji harcamaları olmuştur Vergilerin çoğu, ihracatın neredeyse tamamı enerjiye gitmiştir Ama yine de Türkiye, bugün bile “cari açık belasından kurtulamamıştır
Ne zaman petrol ve doğal gaz fiyatları yükselmeye başlasa, bizim ekonomistler yükselişin yol açacağı sorunları bertaraf edebilmek için gece gündüz çalışmak zorunda kalmaktadır Ankara hükümetleri, gün ağarmadan petrole zorunlu olarak zam yapmaktadır Ertesi gün diğer ürünlere yapılan zamlar açıklanmaktadır Devletler gibi, dünyaya ihracat yapan firmalarımız da gelecekle ilgili bütün planlarını petrol fiyatlarına göre yapmaktadır Bunun için üretimde kullanacakları parayı, bir kenara ayırıp, ne olur, ne olmaz diye atıl olarak tutmaktadır Petrole ihtiyacın ortaya çıktığı son yüz yılda petrol uğruna nice savaşlar oldu Milyonlarca insan öldürüldü, ya da sakat bırakıldı, göçmen durumuna düşürüldü İç savaşlarda ülkeler bölündü Petrol ve doğal gaz yataklarının bulunduğu küçük ülkeler, büyük ülkelerin oyun alanı oldu
Petrol ve doğal gazdan nasibini alamamış olan Türkiye’nin her hangi bir yerinde üretilecek kaya gazı, Türkiye’nin bütün ihtiyacını karşılayabilir, ilave istihdam imkanı yaratabilir Kaya gazı kuyusu açmak için uzay teknolojisine ya da atomu parçalamaya gerek yoktur Mevcut teknoloji ile dikine veya yatay olarak açılacak olan kuyularla, kayalar arasına sıkışmış olan gazı basınç kullanarak yeryüzüne çıkarmak mümkün olabilmektedir Kaya gazı çıkarmanın maliyetinin normal petrol ve doğal gaza göre %50 daha fazla olduğu bilinmektedir Maliyet gelişen teknoloji ile birlikte her gün azalmaktadır
Türkiye, Alp Dağlarının doğu uzanımında yer alan, Alp dağları ile Himalaya Dağlarını birleştiren coğrafi yapı üzerindedir Türkiye’nin Güneydoğu bölgesinde petrol, Trakya arazisinde ise doğal gaz üretilmektedir Kaya gazının da petrol ve doğal gaz üretimi yapılan dağlık bölgelerde, dağları oluşturan kayaların gözeneklerinde olduğu bilinmektedir Güneydoğu ve Trakya’nın yanında, Tuz Gölü alanında ve denizlerimizde de kaya gazı yatakları olabileceği değerlendirilmektedir Konuyla ilgili uzmanların yaptıkları açıklamalara göre, bugünkü yıllık doğal gaz tüketimi miktarı (43 milyar metreküp) baz alındığında, Türkiye’nin önümüzdeki 3540 yıllık doğal gaz ihtiyacı kaya gazı vasıtasıyla karşılanabilecektir
Kaya gazı, yer yüzeyinin 16001700 metre altında yumuşak kaya katmanları arasında ve gözeneklerinde bulunan, metan gazı ağırlıklı küçük miktardaki doğal gazlardır
Kaya gazı, kolayca yapraklara ayrılabilen, silisli, alüminli tortul kaya katmanları arasında sıkışmış olarak bulunur Kaya gazı oluşumu 300400 milyon yıl önceye dayanır Katman oluşumlarından doğal gaz üretimi, zengin petrol ve doğal gaz kaynakları olabilecek nispeten düşük geçirgenliğe sahip ince taneli tortul kayaçların tespit edildiği bölgelerde yapılır Ancak, Türkiye dahil olmak üzere, bu tip yer kabuğu alanları pek yaygın değildir
Katmanlar nispeten havasız, kapalı su kütlelerinin tabanında ince alüvyon (silt) ve kil parçacıkları olarak çökelmiştir Çökeltilerle gömülmüş olan organik maddelerden oluşan metan gazlarının bazıları katmanların bitişiğindeki kumlu kaya tabakalarına sızdılar Geleneksel olarak doğal gaz birikimlerini oluşturdular Bunlar günümüzde nispeten kolayca çıkarılabilmektedir Fakat bazıları, sızdırmaz olan, düşük geçirgenli kaya katmanlarında saklı kalarak, bugünkü anlamda “kaya gazını oluşturmuşlardır
Son 10 yılda, özellikle 2008 ekonomik krizinden hemen sonra, ABD’nde kaya gazının üretimi hızla artmıştır
Doğal gaz enerji kaynağı olarak ham petrolden sonra ikinci sırada yer almaktadır Petrol rezervinin 109,7 milyar tonu (%47,7) Orta Doğu Ülkelerinde, 19,3 milyar tonu (%8,3) Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinde, 17,1 milyar tonu Afrika’da (%7,6) bulunmaktadır 2019 yılında 52,2 yıl olan dünya petrol rezerv ömrü 2019 yılında 51 yıla gerilemiştir Birincil enerji kaynakları arasında stratejik konuma sahip olan ham petrol 2019 yılı itibarıyla dünya enerji talebinin %32,6’ini karşılamıştır
Doğal gaz, hidrokarbon biriken alanlarda açılan kuyulardan elde edilir Yapısında bol miktarda metan gazı ile az miktarda propan, bütan, su buharı, hidrojen, karbondioksit ve azot gazı bulunur
Yanıcı bir gaz olan doğal gaz, konutlarda ve iş yerlerinde ısınma, endüstriyel üretim ve enerji üretimi maksadıyla kullanılır
Dünya nüfusunun dörtte üçü 2050'de şehirlerde yaşayacaktır
Dünya nüfusunun dörtte üçü 2050’de şehirlerde yaşayacaktır
2050’de enerji ihtiyacı ne olacak?
Yüzyılın ortalarına doğru yani 2050 yılı civarında dünyamızda 9 milyar insanın yaşayacağı tahmin edilmektedir Bu rakam, bugünkünden 2 milyar fazla insanı ifade etmektedir Yapılan tahminlere göre 9 milyar insanın dörtte üçü (6 Milyar 750 milyon) şehirlerde yaşayacaktır Enerji talebi 2000 yılının iki katına çıkacaktır
Nüfusun artmasıyla birlikte, küresel enerji talebi artacaktır Gelişmekte olan ülkelerdeki birçok kişi küresel orta sınıfa katılacaktır Enerji tüketen buzdolapları, bilgisayarlar ve diğer aletleri satın alacaklar Ve birçoğu araba alacak, yoldaki araba sayıları iki katına çıkacaktır
Kentlerimiz giderek ekonomimizin kalbi olacaktır Dünya nüfusunun dörtte üçü, yüzyılın ortalarına doğru kentlerde yaşayacak, paylaştığımız refah ve refah için gerekli gıda, su ve enerji kaynaklarına daha fazla baskı uygulayacaktır
Petrol ve kömürden çevreye yayılan karbondioksit gazının (CO2) çevre kirliliğine ve iklim değişikliğine neden olduğu bilinmektedir
Kolektif çaba gereksinimi
Bu zorlukların üstesinden gelmek için küresel enerji sisteminde radikal bir değişikliğe ve bir dizi yeni enerji kaynağına ihtiyaç duyulacaktır Enerji sistemi çok büyük olduğundan ve enerji talebi hızla arttığından dolayı, bu değişikliklerin gerçekleştirilmesi büyük bir kolektif çaba gerektirmektedir
Önümüzdeki on yıllarda bir yandan karbondioksit (CO2) emisyonunu azaltırken, evimize, iş yerimize ve araçlarımıza ısıtma ve soğutma maksadıyla temiz ve ucuz enerjiyi nasıl sağlayacağız?
Daha fazla, daha ucuz ve daha temiz enerji
Dünyamız gelecekte evlerimizi ve işyerlerimizi ısıtmak ve soğutmak, su temin etmek, hastanelerde yatanları tedavi etmek, ameliyatları yapmak, un değirmenlerini çalıştırmak, üretim yapan fabrikaları açık tutmak, mutfak ve ulaşım ihtiyaçlarını karşılamak vb için daha fazla enerjiye ihtiyaç duyacaktır
2019 yılında Hindistan’da meydana gelen 3 günlük elektrik kesintisi, 680 milyon Hindistanlı’yı derinden etkilemiştir Benzer şekilde, 31 Mart 2019 Salı günü Türkiye’nin büyük bir kısmında 12 saat süreyle elektrik kesintisi meydana geldi
İstanbul ve Ankara dahil, 81 ilin 44’ü elektrik kesintisinden etkilendi Her şey söndü Bilgisayarlar, havaalanları, hava trafiği, trafik ışıkları, hastaneler, ışıklar, asansörler, buzdolapları, su ve atık sistemleri ve her şey pat diye durdu Aniden Türkiye aynen Hindistan gibi taş devrine dönüverdi
İklim değişikliği ve CO2 gazının diğer zararları nedeniyle, araçlarda daha verimli ve çevreye zarar vermeyen temiz enerji kullanılacaktır Yaşam alanları, iş sahaları, fabrikalar, ekonomiler ve topluluklar gelişmek ve büyümek için güvenilir ve uygun enerjiye ihtiyaç duyacaktır Daha önceki yıllarda insanlar hiç bir zaman bugün olduğu kadar birbirlerine bağlı olmadılar Bu bağlantının yoğun olmasında elektrik enerjisinin rolü büyüktür Evlerden, çalışma odasından, yatak odasından ve hatta enerji iletişim olanağı bulunan hemen her yerden, dünya ile temas kurabiliyorsak, bunu enerjiye borçluyuz
Temiz enerjiye doğru
Çalışma ve ve hayatı koşullarımızın iyileşmesi, daha iyi sağlık ve ulaşım hizmeti almak ve daha yüksek yaşam standardına kavuşmak hepimizin ortak amacıdır Bu amaca ulaşmanın temeli, yine enerjidir
Bugün kullandığımız enerjinin büyük kısmı petrol ve kömürden üretilmektedir Özellikle 2008 finansal krizinden sonra, teknolojinin gelişmesine bağlı olarak enerji üretimi trendi doğal gaza yönelmiştir Amerika Birleşik Devletleri tartışmasız şekilde doğal gazdan en çok enerji üreten ülke durumundadır Başta sanayileşmiş ülkeler olmak üzere dünyadaki bütün ülkeler petrol ve kömür kaynaklarının kısıtlı olduğunun ve yakın gelecekte tükeneceğinin farkındadır Bu nedenle bütün dünya ülkeleri enerji kaynakları araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde doğal gaza ağırlık vermektedir
Hidrokarbondan elde edilen enerji ısıtma ve soğutma maksadıyla hem iş yerlerinde hem de evlerde kullanılmaktadır Petrol ve kömürden elde edilen hidrokarbon enerji yaşamımızın her alanında yoğunlukla kullanılmaktadır Bu satırları okuduğunuz bilgisayar ekranının çalışması, bilgisayara veri aktarılması, bulaşık makinesinin çalışması, ütü ve çamaşır makinesinin faaliyet göstermesi, evimizin aydınlatılması, telefonun çalışması, kapının açılıp kapanması, uçakların, trenlerin, gemilerin, zeplinlerin, uzay mekiklerinin aktif halde kalması tamamen enerji üretimi sayesinde mümkün olabilmektedir
British Thermal Unit (BTU İngiliz Isı Birimi) nedir?
BTU ya da Btu (British thermal unit); bir libre (453,6 gr) suyun sıcaklığını 63° F’den (172222 °C) 64 °F’ye (177778 °C) çıkartmak için gerekli olan enerji miktarıdır
BTU, sıcaklığı arttırmak veya düşürmek için gereken enerji miktarını ölçen bir güç ölçüm birimidir
1 ft3 (283 cm3) doğal gaz, 1,000 BTU ısı enerjisi verir
1 ft3 00283168466 m3’tür
1 ft3 28316846609230495 dm3’tür
1 ft3 28316846609230495 cm3’tür
Klimalar için iklimlendirme enerji birimi olarak da bilinmektedir Klimalarda BTUsaat olarak belirtilen birim cihazın bir saatte ortamdan taşıdığı ısı miktarını gösterir
Doğal gazın 1 metreküpünü (m3) MMBTU’ya nasıl dönüştürebiliriz?
Bir doğalgazın hacmini ft3 cinsinden ölçebilirsiniz Tulsa Gas Technologies’e göre, ortalama 1 ft3 doğal gazın enerji çıkışı yaklaşık 1000 BTU’dur
Food (feet) ABD’de kullanılan hacim birimidir
1 fit 0,3048 metre olduğuna göre:
1 ft3 03048×03048×03048 00283168466 m3’dür
1 m3 1000 litre saf sudur
1 litre saf su 1 kg’dır
Ft3 (Cubic feet)’i santimetre cinsinden hesaplama nasıl olur?
Uzunluk, genişlik ve yükseklik rakamlarınızı bir araya getirerek çarpın Toplam cm3 (cubic centimeters) olarak çıkacaktır
Toplamı 2831685’e bölün (Bir foot(ft)3 28,31685 cm3 olduğu için)
MBTU, bir dekaterm (10 term) olarak da ifade edilebilen bir milyon BTU’yu ifade eder
1 MMBtu 28263682 m3’dür
MBTU, bazen doğal gaz için standart bir ölçüm birimi olarak kullanılır Çeşitli sınıflarda doğal gaz ve diğer yakıtların enerji içeriğini karşılaştırmak için uygun bir ölçü birimidir
Bir kübik ft doğal gaz yaklaşık 1,000 BTU enerji üretir Bu nedenle 1000 ft3 1 MBTU’dur
1 MMBtu, 1 milyon BTU’ya (İngiliz Termik Ünitesi) eşittir Doğalgaz MMBtu birimi ile ölçülür
1 MMBtu 28263682 m3 doğalgazı eder
1 standart ft3 doğal gaz ≈ 1030 BTU’dür Bu değer doğal gazın kalitesine göre 1010 BTU ile 1070 BTU arasında değişir
Dünyada ve ABD’de kaya gazı çalışmaları ve teknolojisi
Dünyada 2010 sonuna kadar kaya gazı bulmak için 15 500 kuyu açıldı Açılan 10 000 kuyudan sadece 5 tanesi ABD dışındaki ülkelerdedir
ABD’nin son on yılda yaptığı çalışmaların sonucunda, Texas’ta 2010 yılında 51 milyar metreküp doğal gaz ürettiği biliniyor Bu rakam Türkiye’nin bir yılık doğal gaz tüketiminden (43 milyar metreküp) fazladır
Teksas’ta kaya gazı çıkarma ve işletmesinde istihdam edilen personel sayısı ise 12 bin kişidir
İngiltere’de kaya gazı çalışmaları
İngiltere’de toplam enerji kaynaklarının dağılımı şu şekildedir:
Kaya gazı: %32
Petrol: %39
Elektrik: %16
Kömür: %7
Bioenerji&Çöp ve diğer atıklardan üretilen enerji: %6
Kaya gazı İngiltere’de tüketilen toplam enerjinin yaklaşık olarak 13’ünü oluşturmaktadır
Kaya gazı ya da doğal gaz İngiltere’de endüstride, evlerin ısıtılmasında, mutfaklarda, enerji santrallerinde elektrik üretmek için kullanılmaktadır
İngiltere Enerji Bakanlığı’nın açıklamalarına göre, İngiltere’de ihtiyaç duyulan doğal gazın %50’siı dışarıdan ithal edilmektedir İngilteer’de 2025 yılına kadar ithal edilecek olan doğal gazın oranının %60’ı geçmesi beklenmektedir Bu duruma çözüm olarak İngiltere kara ve deniz alanlarında yeni kaya kazı ve petrol yataklarının keşfedilmesine çalışılmaktadır
Kaya gazı üretim safhaları
Kaya gazı yataklarının keşfi,
Kaya gazı ön üretimi,
Kaya gazı üretimi,
Kaya gazı üretimi yapılan alanın doğal haline getirilmesidir
Kaya gazı yataklarının keşfi
Kaya gazı üretimi özellikle son 10 yılda ABD’de 12 kat artmıştır Üretimin artmasında en önemli etken, kaya gazı üretiminin pahalı olmasındandır Bu yüzden kaya gazı üretimi yapılacak alanların keşfinin iyi yapılması önemlidir Çünkü, devletler ve özel firmalar hep kendilerine şu soruyu sormaktadır: “Bu sahada ticari olarak ne kadar petrol ve kaya gazı üretilebilir?
Kaya gazı yataklarının tespiti, kaya gazı üretiminin ilk safhasıdır Genellikle 1×2 hektarlık alanlarda kaya gazı keşif çalışmaları yapılır
Keşif alanı belirlenirken başta 3 boyutlu sismik alan keşfi olmak üzere, bir çok teknolojik yöntem birlikte kullanılmalıdır Kaya gazı yataklarının keşfinde hidrolik çatlatma yöntemi kullanılır
Kaya gazı keşfi: Hidrolik Çatlatma
Kaya gazı keşfi: Hidrolik Çatlatma
Kaya gazı keşfi ve hidrolik çatlatma yöntemi
Hidrolik çatlatma veya “fracking, keşfedilmemiş petrol ve kaya gazı kaynaklarının çıkartılması için anahtar bir yöntem olarak görülmektedir Hidrolik çatlatma tekniğinde bir su ve kum karışımı hazırlanır Petrol ya da kaya gazı taşıyan kayalar içerisinde ince kırılmalar yaratmak ve böylece daha fazla petrol ve kaya gazı çıkarmak için hazırlanan su ve kum karışımı, önce dikine, sonra yatay olarak sondaj delikleri içerisine “çok yüksek bir basınçla basılır Uygulama derinliği yaklaşık olarak 16001700 metre kadardır
Bu uygulamanın zararları hakkında bir çok tartışma yürütülmektedir Hidrolik çatlatmada su ve kum karışımı önce dikine, sonra yatay olarak yer altında açılan sondaj kuyularına ya da deliklere çok yüksek basınçla basılmaktadır Uygulanan basınç, arazinin jeolojik yapısına göre 5 şiddetinde depremlere neden olabilmektedir
Hidrolik çatlatma yönteminde çok miktarda su kullanılmaktadır Kullanılan su, içine petrol atıkları, kimyasal madde ve kum karıştırıldığı için kirlenmektedir Suyun arıtılması, kaya gazı çıkarılması maliyetini arttırmaktadır Arıtılmamış su, yer altında bulunan temiz içme suyu yataklarını kirletmektedir Çevreciler ve halk sağlığı uzmanları hidrolik çatlatma yöntemi ile kaya gazı yatakları keşfine ve kaya gazı çıkarılmasına şiddetle karşı çıkmaktadır
Hidrolik çatlatma yöntemine tepkiler
Hydraulic fracturing ya da fracking, ABD’de gaz çıkarmak için kabul edilmiş bir yöntem olabilir Ancak asıl tartışma bu yöntemin maliyeti ve çevreye verdiği zarar üzerinde yapılmaktadır
Amerika’da yayınlanan forbes dergisine göre kaya gazı çıkarma enerji sektöründe bir devrimi temsil etmemektedir Çünkü, son 20 yılda kaya gazının önemi anlaşılmış olsa da, kaya gazının varlığı yaklaşık olarak 200 yıldır bilinmekteydi Çıkarma maliyeti yüksek olduğundan, teknolojik olanaklar daha ucuza çıkarılmasına olanak vermediğinden 20 yıl öncesine kadar kaya gazı çıkarma işine devletler yeterince önem vermedi
Teknolojinin gelişmesi, kaya gazı çıkarma işlemini daha ucuza getirmeye başladı Ancak gerçek şu ki dünyanın çok çeşitli bölgelerinde bulunan kaya gazı havzaları klasik doğalgaz havzalarından çok daha geniştir
Kategorilerine göre petrol ve doğal gaz kaynakları
Kategorilerine göre petrol ve doğal gaz kaynakları
Kaya gazı doğalgaz fiyatlarını düşürecek mi?
2000’lerde başlattığı kaya gazı çalışmalarıyla bugün kaya gazı ihracatçısı durumuna gelmiş olan ABD’de, bin metreküplük gazın fiyatı 90 dolara kadar inmiştir ABD’nin üretip, dünyaya pazarlamaya başladığı kaya gazı, dünyanın en büyük gaz ihracatçısı Rusya’yı ve doğalgazı adeta bir silah olarak kullanmakta olan Rusya Devlet Başkanı Putin’i tehdit etmeye başladı Bazı Rus uzmanlar, ABD’nin kaya gazı satışına başlaması nedeniyle önümüzdeki yıllarda doğalgaz fiyatlarının kalıcı olarak yarı yarıya düşeceğini, bunun Rus ekonomisi için felaket anlamına gelebileceğinidiğini iddia etmektedir
Türkiye kaya gazı ve petrol havzaları
Türkiye kaya gazı ve petrol havzaları
Türkiye için kaya gazı neden önemlidir?
Dünya petrol ve doğal gaz rezervlerinin yaklaşık %72’lik bölümü, Türkiye’ye komşu olan Hazar, Orta Asya, Orta Doğu’da bulunmaktadır Dünya enerji ihtiyacının 2030 yılına kadar %40 oranında artması beklenmektedir Mevcut duruma göre, bu ihtiyaç, Türkiye’ye komşu olan havzalardan karşılanacaktır
Türkiye’de 2019 yılı yurt içi ham petrol rezervi 316,6 milyon varil (46,2 milyon ton) civarındadır Yeni petrol ve doğal gaz havzaları keşfedilmediği takdirde, bugünkü üretim seviyesi ile yurt içi toplam ham petrol rezervinin 18 yıl yeteceği tahmin edilmektedir
2019 yılında enerji tüketiminin yaklaşık %7’si yerli üretimle karşılanmıştır Doğal gazda ise yerli üretim oranı %0,8 kadardır
Türkiye’de 2019 yılında, sahada toplam 6629 km² 3 boyutlu sismik veri toplanmıştır 2019 yılında toplam olarak 44 adet sondaj kuyu açılmıştır 72630 metre sondaj yapılmıştır Türkiye’de günümüze kadar 4734 adet kuyu açılmıştır 79 adet doğal gaz sahası ve 144 adet ham petrol sahası olmak üzere toplam 223 petrol ve doğal gaz havzası keşfedilmiştir Özellikle Karadeniz ve Akdeniz’deki deniz alanlarında 10002000 metre derinliklerde sondajlar yapılmıştır
Türkiye’de sondaj çalışmaları
1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ile birlikte Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) dağılmıştır Dünyanın büyük petrol firmaları, SSCB yerine kurulan Rusya Federasyonu’nun davetiyle ve sağlanan yeni olanaklarla Rusya topraklarında yarış halinde sondaj çalışmalarına başlamıştır Bu dönemde Türkiye büyük petrol firmalarınca göz ardı edilmiştir 1934’den beri Türkiye’de açılan üretim kuyusu toplamı 4000 kadardır Bu yüzden, mevcut Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, petrol ve doğal gaz araştırması yapacak yatırımcılara çok büyük teşvikler sunmaktadır
Türkiye’de 2000’e kadar her yıl 510 arama kuyusu açılabildi 2000’li yıllarda arama kuyusu sayısı neredeyse on kat artarak, yıllı arama kuyusu sayısı 100200’lere ulaştı Bu rakama iyimser gözle bakılsa bile, sadece 2010’da dünyada 15 500 arama kuyusu açıldığını da unutmamak gerekir
Son on yılda kaya gazının bütün dünyada enerji kaynağı olarak öne çıkması nedeniyle, Türkiye’de de kaya gazı keşif çalışmaları hızlanmıştır Bu amaçla Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde 2019 yılında Sarıbuğday–1, 2019 yılında Konacık–1, 2019 yılında Akçay–1, 2019 ve 2019 yıllarında Trakya Bölgesi’nde sırasıyla Çeşmekolu–1 ve Çakıcı1 sondaj kuyuları açılmıştır Kuyulardan elde edilen verilerin değerlendirilmesine ilişkin çalışmalar devam etmektedir Güneydoğu Anadolu Bölgesi haricinde, Trakya Havzasının Hamitabat ve Mezardere bölgelerinde de önemli miktarlarda çıkarılabilir kaya gazının bulunduğu tahmin edilmektedir
Cari açığın en büyük nedeni enerjiye harcanan dövizdir
Petrol ve doğal gaz üretiminin yetersizliğinden dolayı neredeyse %92 oranında dışa bağımlı olan Türkiye’nin acilen yeni enerji kaynaklarına ihtiyacı vardır Çünkü, petrol ve doğal gaz senelerdir Türkiye’nin canını acıtmaktadır Enflasyonun, işsizliğin, cari açığın en büyük nedeni hep enerji harcamaları olmuştur Vergilerin çoğu, ihracatın neredeyse tamamı enerjiye gitmiştir Ama yine de Türkiye, bugün bile “cari açık belasından kurtulamamıştır
Ne zaman petrol ve doğal gaz fiyatları yükselmeye başlasa, bizim ekonomistler yükselişin yol açacağı sorunları bertaraf edebilmek için gece gündüz çalışmak zorunda kalmaktadır Ankara hükümetleri, gün ağarmadan petrole zorunlu olarak zam yapmaktadır Ertesi gün diğer ürünlere yapılan zamlar açıklanmaktadır Devletler gibi, dünyaya ihracat yapan firmalarımız da gelecekle ilgili bütün planlarını petrol fiyatlarına göre yapmaktadır Bunun için üretimde kullanacakları parayı, bir kenara ayırıp, ne olur, ne olmaz diye atıl olarak tutmaktadır Petrole ihtiyacın ortaya çıktığı son yüz yılda petrol uğruna nice savaşlar oldu Milyonlarca insan öldürüldü, ya da sakat bırakıldı, göçmen durumuna düşürüldü İç savaşlarda ülkeler bölündü Petrol ve doğal gaz yataklarının bulunduğu küçük ülkeler, büyük ülkelerin oyun alanı oldu
Petrol ve doğal gazdan nasibini alamamış olan Türkiye’nin her hangi bir yerinde üretilecek kaya gazı, Türkiye’nin bütün ihtiyacını karşılayabilir, ilave istihdam imkanı yaratabilir Kaya gazı kuyusu açmak için uzay teknolojisine ya da atomu parçalamaya gerek yoktur Mevcut teknoloji ile dikine veya yatay olarak açılacak olan kuyularla, kayalar arasına sıkışmış olan gazı basınç kullanarak yeryüzüne çıkarmak mümkün olabilmektedir Kaya gazı çıkarmanın maliyetinin normal petrol ve doğal gaza göre %50 daha fazla olduğu bilinmektedir Maliyet gelişen teknoloji ile birlikte her gün azalmaktadır
Türkiye, Alp Dağlarının doğu uzanımında yer alan, Alp dağları ile Himalaya Dağlarını birleştiren coğrafi yapı üzerindedir Türkiye’nin Güneydoğu bölgesinde petrol, Trakya arazisinde ise doğal gaz üretilmektedir Kaya gazının da petrol ve doğal gaz üretimi yapılan dağlık bölgelerde, dağları oluşturan kayaların gözeneklerinde olduğu bilinmektedir Güneydoğu ve Trakya’nın yanında, Tuz Gölü alanında ve denizlerimizde de kaya gazı yatakları olabileceği değerlendirilmektedir Konuyla ilgili uzmanların yaptıkları açıklamalara göre, bugünkü yıllık doğal gaz tüketimi miktarı (43 milyar metreküp) baz alındığında, Türkiye’nin önümüzdeki 3540 yıllık doğal gaz ihtiyacı kaya gazı vasıtasıyla karşılanabilecektir
