Konuşma Gelişimi, Basamakları ve Konuşma Bozuklukları

Konuşma Gelişimi, Basamakları ve Hitabe Bozuklukları Millet aralarında iletişimi karşılayan ve sadece insan türüne özgü olan en kayda değer vasıta tavır eylemidir Fikirler ses denilen sembollere dönüştürülerek hitabe aracılığı ile iletilir Bu beceri de vücutta uyumlu çalışan birçok sistemin kontrolü altındadır Hitabe davranışı ve temelde konuşmanın esas birimi olan sesin çıkarılması insan vücudundaki böylece çok organı içeren karışık bir eylemdir Sesin çıkarılmasında en önemli organ, boyundaki dil kökü ile nefes borusu aralarında bulunan gırtlaktır Gırtlağın iki görevi vardır Hem solunum sırasında nefes borusuna hava haricen tanıdık olmayan bir beden girmesini önler, keza de ses çıkmasında esas organdır Sesin çıkarıldığı esas alan solunum sistemidir Bu sistem de diyafram, akciğerler ve nefes borusundan oluşur Düşüncelerin ses sembolleri ile kurulu cümlelere dönüşümü ise ön beyin (Broka alanı), orta beyin, arkadaki beyin,beyin sapı, beyincik, işitme merkezi, spinal kord, subkortikal beyaz cevher gibi daha üst düzeyde beyin bölgeleri tarafından teftiş edilir Tüm bu bölgelerde bulunan kaslar ve bölgeler arasındaki bağlantıyı kuran sinirler de kayda değer görevler üstlenirler Akciğerlerden dışarı bırakılan hava vücudu terk ederken gırtlaktaki ses tellerinden ve ağız bölgesinden geçer; bu bölgelerin hareketine alt olarak biçimlenir ve ortaya meydana çıkan tınlama ses olarak duyulur Seslerin, ilgili beyin bölgelerinin kontrolünde bir araya gelmesi ise konuşmayı ortaya çıkarır Konuşmanın Gelişimi Konuşulan lisan özelliklerine alt olarak değersiz farklar görülebilirse de konuşmanın gelişim basamakları her çocukta aynıdır Bir yaşına kadar olan döneme lisan öncesi dönem de denir Bu dönemde anlama becerisi ifade becerisinden daha çabuk gelişir Birincil 6 aylık dönemde sese karşılık verme başlar, altı aydan sonradan seçici dinlemegelişir, bazı sesler seçilip diğerleri dikkatsizlik edilebilir Ilk 4 ay boyunca sesler artan bir şekilde tepkiselden daha amaçlı ışık halkası gelir, sonraki aylarda bebeğin ses mekanizması üzerindeki kontrolü artar, seslerle oynama başlar 812 aylık dönemde ilk anlamlı kelimeler duyulur 152 yaş arası dönemde iki kelimeli evre başlar ve cümle kurma becerisi gözlenir 3 4 yaşlar aralarında hızlı bir dilbilgisi gelişimi varken, 46 yaşlar aralarında kazanılan bütün beceriler pekişir 2 yaşında iken seslendirmenin %50'si, 3 yaşında % 75'i, 4 yaşında % 95'i anlaşılır Ilk yılın sonuna kadar kolay cümleler anlaşılması mümkün, 2 yaşında yaklaşık 25 sözcük kullanılır ve basit emirler kavranabilir 3 yaşında karışık emirler, amaç grupları anlaşılması mümkün, 4 yaşında kolay hikayeler anlatılır 5 yaşında özetleme becerisi gözlenir ve gramer hataları epeyce azalmıştır Çocuk 8 yaşına geldiğinde erişkinlere özgü gramer yapısı tamamlanmıştır Bu gelişim basamakları ayrıca erkek ayrıca de kız çocuklarda aynıdır; konuşma gelişiminin cinsiyet farklılığı ile ilgisi yoktur Kayıtlı gelişim seyrini vaktinde ve uygun şekilde başaramayan veya çok geç başaran çocuğun söylev becerisinde problem var demektir Hitabe Problemine Genel Görünüm Söylev becerisi birincil yıllarda çok seri geliştiği için konuşma problemleriyle de en sık çocukluk çağında karşılaşılır Çocuğun konuşmasında sorun olup olmadığını farketmek için ilk kez gelişimini iyi izlemek ve bir aksaklık halinde şüphe etmek gerekir Aşağıdaki genel durumlar konuşmada sorun olduğunu düşündürür ve süre geçirmeden yardım aranmalıdır: 1) Yaş, cinsiyet ve maddi gelişiminden beklenen düzeyde akıcı ve anlaşılabilir konuşamama, 2) Konuşmanın şiddet duyulması veya baskı anlaşılması, 3) Kulağa hoş gelmeyen bir konuşma tarzının olması, 4) Ses tonu ve kelime vurgularında uygunsuzluk, 5) Sesleri bütün ve uygun olarak çıkaramama, 6) Konuşmanın akıcılığında bozukluğun veya konuşmada eksikliklerin olması, 7) Kelimeleri anlamına uygun ve yerinde kullanamama, 8) Daha evvelden ulaşılan hitabe düzeyinde dikkati çekecek ölçüde gerilemenin olması, 9) İsteklerini hitabe aracılığıyla anlatamama, diyalog başlatmakta ve sürdürmekte başarısızlık, 10) Ilk haftalarda çevreden gelen seslere, tepki vermeme, 8 nci aya kadar amaçsız ve bebeksi sesleri çıkaramama, ilk yılın ardına kadar anlamlı kelimeleri söylemeye başlayamama,15 yaşına kadar iki kelimeyi bağlayamama ve 2 yaşına kadar anlamlı cümle kuramama, 3 yaşından daha sonra da sesleri yerinde sonuç, gramer becerisi ve kelime hazinesinin yaşıtlarının ardındaki kalması Söylev Probleminin Değerlendirilmesi Çocukta herhangi bir söylev probleminin varlığından kuşkulandıktan daha sonra hemencecik bir çocuk hekiminden, çocuk ruh sağlığı ve hastalıkları uzmanından veya çocuk gelişim uzmanı(pedagog)ndan yardımı istenmeli, konuşma sorununun şiddeti ve eşlik eden diğer bozuklukların olup olmadığı araştırılmalıdır Değerlendirme basamakları şu şekilde özetlenebilir: 1) Başta çocuğun çevresiyle olan sözel iletişimi değerlendirilir Çocuğun gelişiminde sorun olmayabilir oysa çevresiyle sözel iletişimi uyaran eksikliğine emrindeki olarak desteklenmiyor olabilir, gördüğü bakım ve ilgi beceriksiz olabilir, kayda değer noktalarda söylev gelişimini aksatabilecek sıkıntılarla karşılaşmış olabilir Bütün bu durumlar çocuğun doğal gelişimini aksatabilecek sosyal engellerdir 2) Peşine Düşüp Takip ve tedaviyi rehberlik etmek için çocuğun ne tür bir hitabe problemi yaşadığının belirlenmesi gerekir Söylev hiç başlamamış olabilir, fazla yavaş (geç) gelişiyor olabilir, sesler yerinde çıkmayabilir, hitabe akıcılığı bozuk olabilir, kelimelerin kullanımı uygunsuz, tümce kuruluşları bozuk olabilir Hitabe becerisi tam olsa bile düşünüleni ifade etmekte, diyalog başlatmakta ve sürdürmekte kullanışsızlık görülebilir 3) Çocuk allah vergisi veya sonradan ortaya çıkan bir nedenle hiç duymuyor ya da eksik duyuyor olabilir böylece çocuğun işitme becerisi odyolojik ölçümlerle değerlendirilir ve işitme sorunu varsa zorunlu çare için yönlendirilir 4) Tavır dışı alanlarda da gelişiminin yaşa yerinde olup olmadığına bakılmalıdır Bunun en iyi yolu da çocukla ilgili geniş bir özgeçmiş, gelişim ve aile öyküsü olmak ve bütün vücut sistemlerini taşıyan detaylı bir fizik muayene yapmaktır Unutulmamalı fakat, hitabe bozuklukları tek başına görülebildiği gibi başka gelişimsel ve sistemi hastalıkların bir parçası da olabilir Böyle durumlarda uygulanacak takip ve çare de değişir 5) Çocuğun konuşma sorunları ve ek sorunlar saptandıktan sonradan yerinde tedaviye geçilir Uygulanacak tedavi yöntemleri çok farklı alanlara yönlendirilmiş olabilir Problemin şiddetine tarafından öncelikli olarak ayaktan ya da yatarak çare planlanır ve çocuğun gereksinimine kadar ilaç tedavileri, cerrahi operasyonlar, yetersizliklerle başa çıkma eğitimi(özel eğitim), psikoterapiler denenebilir Hitabe Probleminin Tedavisi Hitabe sorunlarının öncelikli tedavisi konuşma terapisidir Eğer çocuk, yaşından beklenen düzeyde akan ve uygun konuşmakta geç kalmışsa bir uzmana kullanmak için asla beklenmemelidir Çocuğun tedaviden göreceği yarar belirtilen koşullara bağlıdır: 1) Ilk Kez konuşma için zorunlu organ sistemlerinin dinç ve düzenli çalışması ön koşuldur İlgili beyin bölgeleri, solunum sistemi, gırtlak, ilgili kaslar ve sinirlerin yapısı ne dek sağlam ise tedaviden de pek fazla yarar görür Bu bölgeleri etkileyebilecek tüm hastalıklar konuşmanın bambaşka boyutlarını geçici ya da daimi olarak bozabilir 2) Tedaviye olabildiğince erken başlanmalıdırVücut gelişimi demin artma aşamasında iken tedaviye başlanırsa çocuğun kapasitesinden fazlası ile kullanma şansı bulunur 3) Tedavinin sağlayacağı yararın en kayda değer belirleyicisi çocuğun gelişme potansiyelidir Bu da çocuktaki problemlerin büyüklüğü ile zıt orantılıdır Hasar ne değin yüksekse tedavinin ararı da o kadar azalır 4) Annebaba çocuğunun sınırlarını kabullenmeli ve tedaviden beklentileri de çocuğun kapasitesi ve verilen destekle orantılı olmalıdır Yüksek beklenti annebabanın hayal kırıklığını arttırır, düşük beklenti ise çocuğun kapasitesinin iyi desteklenmemesine yol açabilir 5) Uygulanacak tedavilerin çocuğun ihtiyaçlarına uygun bir şekilde planlanmasına, gereken sıklık ve yoğunlukta verilmesine uyarı edilmelidir Kapasitenin aşağıda tatbik yetersiz kalacak, üzerinde yüklenme ise gönülsüzlük ve bıkkınlık yaratacaktır 6) Hitabe bozukluğu gibi gelişimsel problemlerin tedavisi uzun sürelidir, çocuğun yoğun çabasını ve annebabanın etkin katılımını gerektirebilir Bu şart annebabanın da enerjisini tüketebilir Gerektiği süre psikolojik danışmanlık ve hatta psikiyatrik çare desteği alınmalıdır Konuşma Bozukluklarının Tanıdık Nedenleri Çocuklarda tavır problemi doğurabilecek ana bozuklukları aşağıdaki maddeler içinde özetleyebiliriz: 1) Konuşulanı anlamakta zorlukla karakterli tip dil bozukluğu, anlayış ve tavır sorunlarının birlikte gözlendiği karışık dili kavrayışsözel anlatım bozukluğu, sesleri uygun çıkaramamayla karakterli fonolojik bozuklukve konuşmada takılmalar, tekrarlarla karakterli kekemelikağırlıklı olarak konuşmanın bozulduğu durumlardır 2) Dovvn sendromu, PraderVVilli sendromu, frajil X sendromu gibi birçok genetik geçişli astalık ve fenilketonüri, LeschNyhan hastalığı, galaktosemi gibi çoğu metabolik hastalık genelde akıl geriliğine neden olarak ve bazen de konuşmayla ilgili organları ilk elden etkileyerek farklı alanlara yönlendirilmiş söylev problemlerine yol açabilirler 3) Nedeni açıklanamayan akıl gerilikleri ve gelişme gerilikleri de konuşmanın gelişiminde ve etkili kullanımında engeldir 4) Kasiskeletsinir sistemi hastalıkları: Serebral palsi, nörofibromatozis, muskuler distrofi gibi kalıtımsal geçişli veya daha sonra kazanılan pek fazla rahatsızlık solunum sistemini ilk elden etkileyerek konuşmayı ileri derecede bozabilir 5) Ağız, diş ve çene yapısını, solunum kaslarını etkileyebilecek yarık tat alma gibi yapı anormallikler, diyafram kusurları, diş oklüzyonları konuşmanın anlaşılmasını orlaştırabilir 6) İşitmenin olmaması veya cılız olması hitabe becerisinin dinç gelişimine engeldir, 7) Gebelikte geçirilen enfeksiyonlar, hap kullanımı, erken doğum, doğum güçlükleri çocuğun hitabe gelişimini etkileyebilir 8) Doğumdan sonra, birincil yıllarda ve özellikle konuşma açısından kritik yaşlarda yaşanan ve konuşmayla ilgili bölgeleri etkileyebilecek hastalıklar (enfeksiyonlar, havaleler, kalp hastalıkları, kazalar, zehirlenmeler, vs) konuşmanın gelişimine engel oluşturabilir 9) Otistik bozukluk ve öteki yaygın gelişim bozuklukları kendilerine özgü etişimkusurlarsebebiyle hitabe bozukluğu nedenleri arasında özel bir yere sahiptir 10) Seçici konuşmazlıkta yalnız iyi tanıdığı kişilerle hitabe, konversiyon bozukluğunda ses kısılması ya da konuşamama, istemli fısıldamada kısık sesle konuşmanın tercih edilmesi, temaruzda bilinçli olarak konuşmama durumu laf konusudur 11) Sosyoekonomik yetersizlikler, annebabanın afiyet sorunları, çocuğun bakımında ihmal derecesinde yetersizlikler, sözel uyaranların yoksunluğu çocuğun söylev pratiği yapabileceği ortamlar bulamaması anlamına kazanç ** Uzm TbpAtğm Ahmet ÇEVİKASLAN Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı