Ünlü iktisatçı Korkut Boratav son devirde Türkiye iktisadında yaşananları, dünyada olanların tekrar Türkiye'ye tesirini incelerken, Türkiye'de dar gelirli kısmın ekonomik durumunun siyasete olabilecek tesirini de yorumladı.
Hayat kaideleri giderek zorlaşıyor. Alım gücü düşen milyonlar, enflasyondaki yükselişle eriyen orta sınıf, daha da zenginleşen azınlık kesiti ile iktisat idaresi yakın süreçte daima olumlu bir tablo çizerken, muhalefete nazaran bu tablo iktidar değişikliğini garanti ediyor.
Peki Türkiye iktisadını ve fakir kitleleri bundan sonra neler bekliyor? Bu soruya Marksist görüşleri ile tanınan en önde gelen iktisatçılardan hocaların hocası Prof. Dr. Korkut Boratav, Artıgerçek'te İrfan Aktan'a yanıt veriyor.
Kur Muhafazalı Mevduat 21 Aralık’ta devreye alınınca döviz kurunda şok hareketler azaldı. Ama sistemin sürdürülebilirliği ve bilhassa FED'in önümüzdeki iki yıl boyunca 6 defa faiz artışına gidecek olması ile Rusya-Ukrayna savaşının tesirleri için ne öngörüyorsunuz?
Biraz geriye bakmadan önümüzü görmemiz sıkıntı. Onun için kısaca 2016 sonrası AKP’nin izlediği iktisat siyasetlerinin ana yörüngelerini izlemeliyiz.
Nedir o ana yörüngeler?
2013’e kadar aşağı üst kesintisiz olarak devam eden dış kaynak girişlerinin sağladığı ivmeyle aşikâr bir büyüme temposu sağlayan AKP, FED’in o tarihteki mali daralma kararı sonrasında avantajı yitirmeye başladı. Neoliberal bir modelin AKP tipi bir iktidardan beklediği ana yöneliş “enflasyon hedeflemesi” denen kuraldır. Enflasyon istikrarsızlığın temel göstergesidir; bu nedenle önceliklidir ve hedeflenmelidir. Nakdî daralma, makro ekonomik siyasetlerin temel aracıdır; merkez bankaları siyaset faizini enflasyonun üstünde meblağlar. Döviz kuru ise özgürdür ve piyasaya bırakılır; dalgalanır.
İktidar bu neoliberal siyasetleri zati benimsememiş miydi? Bir kopma yahut sapma mı oldu?
AKP 2015’e kadar neoliberal programı sadakatle izledi. Sonraki memleketler arası ortamda önüne çıkan acil siyasal önceliklerle bu program ortasında uyumsuzluklar oluştu. Neoliberal makro-ekonomik ölçütleri bu nedenle çiğnemeye başladı. On üç yıllık iktidarı boyunca birinci defa Haziran 2015 seçimlerini kaybettiğini, iktidarı sürdürmek için olağandışı bir ortam yaratarak seçimleri tekrarladığını biliyorsun. O tarihten bugüne kadar AKP’nin Türkiye algılaması, elverişsiz bir siyasal ortamda iktidarını müdafaa önceliğine dayanıyor. Bu yüzden ülkeyi daima bir seçim konjonktürü içinde tutuyor. Neoliberal istikrar reçetesiyle uyumsuzluk böylelikle başladı. AKP evvelki yıllarda ekonomiyi canlı dış kaynak girişlerine teslim etmişti. İktisadın orta ve uzun vadeli sıhhatini, dinamizmini düşünecek yaratıcı bir perspektiften esasen yoksundu. 2015 sonrasında yalnızca kısa vadede büyüme ivmesini sürdürmek öncelik kazandı.
Büyüme için hangi yollar izlendi?
El yordamıyla mali genişleme usulü bulundu ve bugüne kadar sürdürüldü. Mali genişlemede Merkez Bankası’nın siyaset faizi düşük tutulur. Hatta enflasyonun da altına indirilir, düşük faizli krediler şirketlere pompalanır ve iç talebin sürüklediği büyüme ivmesi beslenir. Lakin iktisadın dış bağımlılığı sürer, cari süreç açıkları tırmanır ve bu ivmeyi kesintiye uğratır. Hakikaten 2018’in Ağustos’unda, 2020’nin Kasım’ında ve 2021’in sonunda olmak üzere üç döviz kriziyle bu model kesintiye uğradı. Birinci döviz krizi neoliberal reçetelere uygun biçimde, siyaset faizi sıçratılarak geçiştirildi. Sonraki aylarda döviz krizini ertelemek için Merkez Bankası net rezervlerinin tamamı tüketildi ve eksiye düşürüldü.
Merkez Bankası net rezervlerinin tamamının tüketilmesi ve eksiye düşürülmesi 128 Milyar dolar olayı mıydı?
Evet, Ağustos 2018’de sıçratılan siyaset faizinin yarattığı rahatlık, faizler kademeli olarak indirilerek aşındı. Tırmanan dış açık karşısında döviz kurunu düşük tutmak için döviz rezervlerini tükettiler. Bu kaynak son bulunca Kasım 2020’de neoliberal reçeteye dönüldü. Yeni Merkez Bankası lideri faizleri yükseltti. Erdoğan nakdî daralmayı göze alamadı; Mart 2021’de Merkez Bankası liderini değiştirdi. Eylül sonrasında siyaset faizleri 5 puan indirilerek mali gevşemeye dönüldü. Üçüncü ve en sert döviz krizi Aralık’ta patlak verdi. O noktada, farklı bir formül olan KKM devreye sokuldu.
KKM yerine neden faiz yükseltilmedi?
Kasım sonu ile Aralık ortasında dolar 12 TL’den 18 TL civarına çıktı. Çok sert olan döviz krizi enflasyonu da sıçrattı. Erdoğan yeni bir faiz yükseltmesine katiyetle karşı olduğunu açıklamıştı. Faizleri yükseltmeyen esnek bir politikayı muhtemelen Saray’daki finans uzmanları keşfetti. Ancak, Kur Muhafazalı Mevduat modeli yalnızca seçim konjonktürüne odaklı, kısa vadede işe yarayacak, palyatif bir programdır.
Kısa vade ne kadarlık bir mühlet?
Takriben bir yıllık, seçim takvimi açısından fonksiyonel olabilecek bir program bu. Son döviz krizinin tetikleyici kaynağı hakikat tespit edilmiştir. Tetikleyici kaynak yabancı sermaye değil, yerli tasarruf sahipleri, rantiyeler ve şirketlerdir. Tasarruf sahipleri diyelim onlara. Aralıkta dövizdeki tırmanma, bu çevrelerin TL’den kaçıp dövize yüklenmesiyle patlak verdi. Ya bu çevrelerin dövize geçişini yasaklayacak yahut onları tatmin edecek bir formül bulacaktınız. KKM ile şirket ve şahıs mevduat getirileri döviz kuru hareketlerine endekslenip garantiye alındı. KKM üç, altı ve dokuz aylık vadelere nazaran belirleniyor ve döviz kuru yüksek seyrettiğinde, ortadaki farkı mevduat sahiplerine Hazine ve Merkez Bankası ödeyecek. Fark çok büyük olduğundan, bu yük son analizde Hazine’nin üstüne yıkılacak.
Hazine’ye KKM yükünün bindirilmesinin sakıncaları neler?
Kısa vadede bu türlü bir sakınca yok. AKP iktidarının büyük bir titizlikle gözettiği tek neoliberal gösterge düşük bütçe açıkları ve kamunun borç yüküdür. Bu saygınlık, astronomik özelleştirmelerle ve kamu yatırımlarının kısa vadeli finansman yükünün kamu-özel iştirakiyle Hazine’nin sırtından alınmasıyla sağlandı. Bu sayede Türkiye’nin bütçe açığı ve kamu borç göstergeleri etraf ekonomilerinin ortalama göstergelerinin altındadır. O yüzden de Hazine kısa vadede Kur Muhafazalı Mevduat modelinden kaynaklanacak ek bir yükü kaldırabilecek durumdadır.
KKM düzenlemesi istikrar sıkıntısını çözebilir mi?
Kısa vadede rantiyelerden ve şirketlerden gelen döviz talebi frenlenir, hatta mevcut döviz mevduatından KKM’ye geçişler sağlanırsa, döviz kurunda muhakkak bir istikrar sağlanır, böylelikle enflasyonu tetikleyen ana etken frenlenmiş olur. Buna bir de Mayıs 2022’den itibaren gelmesi beklenen yabancı turistlerin katkıları eklenirse, Saray son döviz krizini faizleri artırmadan yıl sonuna kadar atlatmış olabilecekti. Halkımız da halay çekerek bunu kutlayacaktı! Zira artık döviz kuru Türkiye kamuoyunda, hatta sıradan vatandaşlar nazarında iktisadın sıhhat durumunun ana göstergesi olarak algılanıyor. Fakat, usulün kısa vadeli bir tahlil olduğunu vurgulayayım. Dış dünyada istikrarın devamına bağlıdır. Hakikaten Ukrayna kriziyle bu öngörülerin büsbütün çökme mümkünlüğü yükseldi. İktisadın dış bağımlılığı ise kroniktir, sürmektedir.
Döviz kuru yükselmese de fakirleşmeye devam ederken, Türkiye iktisadı ne istikamette?
Ukrayna buhranı patlak vermeseydi döviz kurunun istikrarı, ekonomiyi belirli bir istikrara taşımış olacak, rahatlama duygusu yaygınlaşacaktı. Öte yandan 2016’dan beri gerçekleşen büyük siyaset çalkantılarına, üç tane döviz krizine, tutarsız iktisat siyasetlerine karşın Türkiye iktisadının bugünkü pozisyonunda kim kaybetti, kim kazandı; kritik soru budur.
Türkiye iktisadının bugünkü pozisyonunda kim kaybetti, kim kazandı?
Bakın, 2016’dan 2021’in sonuna kadar Türkiye iktisadı yıllık ortalamalar olarak yüzde 3,9 oranında büyüdü. Bu, Türkiye iktisadının potansiyel büyüme suratı civarında bir tempodur. Üç döviz krizi ve neoliberal reçeteleri ihlâl edilen siyaset çalkantıları içinde küçümsenmeyecek bir muvaffakiyet kelam bahsidir. İktisat Korona yılı olan 2020’de bile yüzde 1,8 oranında büyüdü. Ama gözden kaçırılan, bilhassa işçileri etkileyen ağır bir bölüşüm şoku pahasına… Son beş yılda yaşanan bu şokun büyüklüğünü hesaplayabiliyoruz. Gayri safi yurtiçi hasılanın bölüşüme girmeyen sabit sermaye aşınımı dışlanarak ölçülen net hasıla içinde fiyatların hissesinin nasıl seyrettiğini belirleyebiliyoruz.
Büyümede bölüşüm hesaplaması yapıldığında nasıl bir sonuca ulaşılıyor?
Net hasılanın içinde fiyatların hissesi 2016’da yüzde 43,3 iken, 2021’de bu oran yüzde 36,5’tir. Beş yılda ulusal gelir her yıl ortalama yüzde 4 civarında büyürken, sayıları da artan ücretlilerin ulusal gelirden aldığı hisse nasıl olup da 6,8 puan düşmüştür? Sorulması gereken temel soru budur. Üstelik fiyat ödemeleri içinde bazıları üç-dört maaş birden alan şişkin AKP takımları, Saray bürokrasisi, ayrıyeten dev şirket yöneticileri üzere seçkin, yüksek gelirli katmanlar da yer alıyor.
Ücretlilerin hissesindeki erime nereye gitti?
Bütün sorun bu soru işte! Türkiye Cumhuriyeti, tarihi boyunca bu yoğunlukta bir bölüşüm şoku yaşamadı. Üstelik buna iki tane büyük bölüşüm şokunu da katıyorum.
Hangileri?
Bir tanesi Birincisi İkinci Dünya Savaşı’nın ağır yıllarında yaşandı ve o bile bugünkü kadar ağır değildi. İkinci büyük bölüşüm şoku ise 12 Eylül ve sonraki Turgut Özal periyodunda işçilerin 8 yılda yaşadığı kayıplardan oluşur. Onlar da son 5 yıllık kayıpların boyutunda değildi! Senin sorduğun soruyu herkes sormalı: Nereye, kimlere gitti bu gelir kayıpları? Ulusal gelir büyüyor lakin büyük işçi sınıfların, ücretlilerin aldığı hisse düşüyorsa, bu kayıp diğerlerinin cebine giriyor.
Milli gelir büyüyor lakin büyük işçi sınıfların, ücretlilerin aldığı hisse düşüyorsa, bu kayıp kimlerin cebine giriyor?
Yanıtı kolay aslında. Ücretlilerin hissesinden düşen, ücret-dışı gelir kazananların cebine giriyor! Fakat daha detaylı bir adres gerekli… Ayrıyeten bu karmaşık “ücret-dışı gelirler” toplamı içinde fakirleştiğini bildiğimiz milyonlarca çiftçi-köylü de var. Onları, başka esnaf-zanaatkârları dışlarsak, çıkarlı sınıf katmanlar güzelce daralıyor. Böylelikle senin probleme cevap vermek daha kolay. Burjuvazi de diyebileceğimiz kapitalist sınıfa; kârlar, faiz, kira gelirleri biçiminde intikal eden artık paha toplamı kelam hususudur.
Kapitalist sınıfa giden datalara dair bir araştırma var mı?
Var. Dünya Bankası 2020’de Türkiye’de yoksulluk araştırması yaptı. Bu araştırmaya nazaran 2019-2020 ortasında yoksulluk oranı yüzde 10.2’den yüzde 12.2’ye arttı. Yalnızca bir yılda! Bu araştırma fakirleşmenin personel sınıfı saflarında bayan, genç, 15-24 yaş kümesinde yer alan kayıt dışı, niteliksiz işçiler üzerinde ağırlaştığını belirliyor. Bu tespit, gelir hissesindeki gerilemenin emekçi sınıfı saflarında mutlak fakirleşmeye dönüşmesi manasındadır. Bunun son beş yıl için de geçerli olduğunu düşünüyorum. Büyük kitlelerin gelir seviyesi düşerken kimlerin ihya olduğunu arz evvel söylediğim AKP siyasetleri belirledi. Şirketlere aktarılan astronomik krediler, likidite genişlemesi, birinci etapta varlıkları, net servet hesaplarını etkiledi. Bunların gelirlere dönüşmesini, yani gelir dağılımını bankalar, şirketler ve Saray belirledi. Gelir dağılımını bozan son darbe 2021’in sonunda hızlanan enflasyon oldu. Yıl başında hükümetin gerçekleştirmek zorunda kaldığı minimum fiyat artışları, kamu dalı maaşları ve emekli aylıklarına yapılan artırımlar iki ayda büsbütün eriyip gitti.
Bahsettiğiniz bölüşüm şokunun fakirler üzerindeki tesirinin, kısa vadede bile olsa KKM üzere araçlarla telafisi mümkün mü?
Bu model devam etse bile, bölüşüm şoku giderilemeyecektir. Seçim için yapılan bu siyaset kayması sürdürülebilse bile başarılı olamaz. Ancak bir şartla!
Muhalefetin kaybeden sınıfları sandığa sürüklemesi kaidesiyle. Yani açıkça sınıfsal bir muhalefet yapılmalı. Sınıf muhalefeti yalnızca kaybedenlere değil, kazananlara da odaklanmalı. Böylelikle fakirleşmenin sorumluları, nasıl, kimlerden alınarak telafi edileceği de işaret edilmiş olur. Şu anda kaybetmeyenlerin adresini İstanbul borsası da gösteriyor. 23 Mart 2022 bilgilerine nazaran BIST endeksi Ukrayna krizi içinde tırmanan enflasyon içinde yükselen piyasa borsalarından müspet ayrılmış ve son bir ayda yüzde 8 civarında yükselmiş. Kazananların adresi orada! Dev şirketler ve bankalar… KKM başarılı olsaydı bile, bölüşüm şokunun mağdurlarını, ki AKP’nin seçmen tabanı buradadır, sınıf odaklı bir kampanyayla sandığa taşıyacak bir muhalefet AKP’yi yenebilir.
KKM düzenlemesi Ukrayna krizinden nasıl etkilendi?
Ukrayna işgalinin tesirleri, esasen kısa vadeli olarak tasarlanan KKM modelini işlemez hale getirdi. Aralık 2021 sonrasında döviz krizinin enflasyona taşıdığı olumsuzluk sakinleşme eğilimindeyken, dolar 18 TL’den 13,5 TL’ye inmişken, iktidar “başarıyoruz” telaffuzuna geçmeye hazırlanırken, Ukrayna krizi güç, hububat, hammadde fiyatlarını sıçratıyor, enflasyonu tetikliyor. Dahası, turizm gelirleri beklentileri çöküyor. KKM bu saatten sonra bunları telafi edemez. İktidar atık Seçim Kanunu’nda yapacağı değişiklikle ve yedekte tuttuğu hile-hurda teknikleriyle “Üsküdar’ı geçmeyi” umuyor. Ukrayna işgalinin süratli bir ateşkes yahut mutabakatla son bulması dahi Ukrayna krizinin gündelik hayata yansıyarak bölüşüm şokunu ağırlaştırmasını telafi edemez. Dönüp dolaşıp birebir noktaya geliyoruz: Muhalefetin tesirli bir sınıf uğraşı örgütlemesi ve kitleleri sandığa sürüklemesi belirleyici olacaktır.
Yılbaşından beri devam eden personel direnişlerinin, enflasyon ve toplu kontratlarla Nisan-Mayıs itibariyle büyüyebileceği düşünülüyor. Muhalefet hiçbir şey yapılmasa bile iktidarın seçilmeyeceğini öngörüyor. Gerçekte bu türlü midir?
Bölüşüm şokunu kendi hayatlarında algılayan halk, reaksiyonlarını sokaklara yansıtmaya başladı. Dikkat edin, iktisadın yüzde 11 büyüdüğü haberinin çabucak ertesinde beşerler sokağa taşıyor. Büyümede dünya rekoru kırılırken beşerler niye sokakta? Yalnızca birtakım şirketlerin direnişlerindeki emekçiler değil, sıradan emekliler, memurlar, esnaf elektrik faturalarını yakarak, dükkânlarına asarak reaksiyonlarını gösteriyorlar. Mağdurlar sokakta; muhalefet sokaktan korkuyor; “armut pişsin, ağzıma düşsün; iktidar ayağıma gelsin” rehavetine kapılmış durumda. Bu denli yaşananlara karşın AKP’nin birinci parti olamadığı hiçbir anket yok. Bu kolay olgu dahi muhalefeti bu rehavetten çıkaramıyor. Algılama bozukluğu lakin bu kadar olur! Sol muhalefet dahi TV kanallarında, gazetelerinde “iktidar gidicidir” telaffuzunu sürdürüyor. Yok ortada o denli bir tablo!
Nasıl yani?
AKP hâlâ birinci partidir ve bu parlamento seçimlerinde en büyük parti olacağı manasına gelir. Son seçim yasası bir yana, eski yasa devam etse ve cumhurbaşkanlığı seçimini muhalefet kazansa bile, anayasayı değiştirecek çoğunluğa sahip olamayacak. Yeni seçim yasası geçerse muhalefetin meclis çoğunluğu bile kesin değil. Önümüzdeki iktidar tablosunda bugünkü muhalefeti temsil eden bir cumhurbaşkanıyla Cumhur İttifakı çoğunluklu bir parlamento bileşkesi mümkündür. Düğümü, sosyalist partileri ve HDP’yi de dâhil edecek sınıfsal bir muhalefet çözebilir. Bugünkü bileşkesi ve rehaveti içindeki muhalefet blokunun beklentileri gerçekleşemez.
Rusya’nın Ukrayna işgalinin hem Türkiye hem de milletlerarası finans sistemi üzerinde, nitekim de söylendiği kadar büyük bir tesiri olacak mı?
Ukrayna işgali geleceğe de bir kriz tablosu taşıyor. Bu savaş dünya iktisadının istikrarlarının iki üç kritik alanda sarstı. Bunlardan bir tanesi güç. Doğalgaz ve petrol akışında kesintiler olacak ve fiyatlar yükselecek. İkincisi, dünya hububat üretimi ve ticaretinin en değerli iki odağı olan Ukrayna ve Rusya’dan kaynaklanan ticaret akımları daralıyor. Üçüncüsü de, ABD’nin Rusya’ya karşı uyguladığı SWIFT kısıtlamalarıyla ilgili yaptırımlar, memleketler arası ticarette kritik bir araç olan dolarla yapılan süreçleri köstekliyor. Rusya, bu yaptırımlar nedeniyle kendi Merkez Bankası’nın astronomik döviz rezervlerinin yarısını kullanamaz hale geliyor.
Bunun tesiri ne oluyor?
Bu, dolarla yapılan ticarete büyük bir darbedir. Türkiye’nin nasıl olumsuz etkileneceğini az evvel konuştuk. Öte yandan başta Çin ve Hindistan olmak üzere yaptırımlara katılmayan büyük ülkeler var. Çin ve Hindistan’ın milletlerarası ticaretinin finansmanı da ABD ambargolarından etkilenecek. Rusya yalnızca döviz değil, altın rezervlerinin de büyük bir kısmını kullanamıyor. Bunun emsalini İngiltere Merkez Bankası, Venezuela Merkez Bankası’na yapmış, altın rezervleri üzerindeki tasarrufunu önlemişti. Keza ABD şu anda FED’deki Afganistan altın rezervlerinin Taliban iktidarı tarafından kullanmasını engelliyor. Bu cins engellemelerin dünya ticaretini sürükleyen iki büyük ülkeye, Rusya ve Çin’e taşınması milletlerarası finansal sistemi büyük bir şoka sürükler. Son analizde doların dünya parası olma özelliği önemli boyutlarda aşınacak.
Peki milletlerarası finans sisteminde yaşanan bu şokların Türkiye’ye, daha da özel olarak önümüzdeki seçimlere ve sonrasına ne cins tesirleri olur?
Bir sefer bu tablo, her kim seçilirse seçilsin yeni iktidara büyük meseleler getirecek. Dış kaynak kıtlığı tekrar ve acil bir halde ortaya çıkacak. İkincisi, neoliberal modeli kaçamak yollarla çiğneyen Türkiye’yi son beş yılda yüzde 3,9 oranında büyüten AKP, iktidarı kaybetse de, anamuhalefet olarak pusuya yatacak. İktidara aday olan genişletilmiş Millet İttifakı’nın radikal bir siyaset alternatifi yoktur. Sol ögeler barındıran HDP’nin de iktidar blokunun dışında tutulduğu bir tabloda, dış istikrarlar olumsuz seyrederse bir IMF programı gündeme gelebilir. Bu programın işçi sınıfların üstleneceği ek kemer sıkma sistemleri içermesi kaçınılmazdır. Son beş yılda yaşanan bölüşüm şoku daha da ağırlaşacaktır. Dediğim üzere, şimdiki muhalefet seçimleri kazansa bile, anamuhalefete düşecek olan AKP bu türlü bir mümkünlüğü pusuda bekleyecektir. İktidarının birinci on yılında yarattığı dış bağımlılıklar, son beş yılda bir ekonomik enkaza dönüştü. AKP bunun hesabını vermek yerine bu enkazı neoliberal tekniklerle temizlemeye kalkışacak yeni iktidarı yıpratma fırsatını kullanacaktır.
HDP’nin kapatılması durumunda nasıl bir tablo kelam konusu olabilir?
Yeni seçim kanunuyla birlikte kapatılması halinde HDP’nin öteki bir parti çatısı altında seçime gitmesini engelleyecek tuzaklar olduğu söyleniyor. Geçtiğimiz gün Saruhan Oluç da bu mevzuda bir açıklama yaptı. Bu da, kapatılması halinde yalnızca doğu ve güneydoğuda değil, İstanbul, Ankara ve İzmir dâhil Türkiye’nin dört köşesindeki HDP seçmeninin etkin seçmen olmasının güçleşeceği manasına geliyor. Bunu yeni siyasetten hiç anlamayan sol-Cumhuriyetçi kızıma anlattığımda, “o vakit HDP’liler, seçime girmeyi garantilemiş sol partilerden birinin çatısı altına girer” dedi. Olur mu, olmaz mı, göreceğiz.
Dar gelirli beşerler açısından fahiş fiyat artışları tahammül sonunu çoktan geçti ve “yükselen fiyat bir daha düşmez” deniyor. Kısa ve orta vadede çalışanları, fakirleri nasıl bir hayat bekliyor? Datalara bakıldığında, fakir kitlelerin sırtındaki yükün hafifleyeceği bir reçete var mı?
Bunca karanlık tablonun sonunda bir çıkış seçeneği olup olmadığını konuşmak gerekiyor. Tek sağlıklı seçenek büyük, radikal bir tamirdir. Sola dönük bu türlü bir tamiratın ekonomik tasarımı dışında siyasal ve sınıfsal tabanını da oluşturmak lazım.
Millet İttifakı bunu yapabilir mi?
Orta-sağ muhalefet bloku bu umudu vermekten uzaktır. Bir defa Millet İttifakı’nın açıkladığı mutabakat metni, en büyük bileşen olan CHP’nin temel unsurlarıyla çelişiyor. O metinde “ devletin dini İslam’dır” diyen 1921 Anayasası’na referans veriliyor. Böylesi bir anayasanın bölgesel ademimerkeziyetçiliği Kürtleri, seni de şad edebilir, başka sıkıntı. Başka yandan kelam konusu mutabakat metni 1961 Anayasası’nı reddediyor ve İslamcıların “din ve vicdan özgürlüğü” ile hudutlu ülkü laiklik tarifini benimsiyor. İslamcı sağ zihniyetin hükümran olduğu böylesi bir metinden Türkiye toplumuna selamet gelir mi?