Bilim dünyası, birbirinden farklı alanlarda gerçekleştirilen sayısız çalışmayla birlikte insanlığa katkı sağlamaya devam ediyor. Gündelik hayatımızı olumlu istikamette ve epeyce derinden etkileyen bu çalışmaların birçok vakit fareler üzerinde gerçekleştiğini görüyoruz. Bunun arkasında kimi küçük kimi büyük birbirinden farklı sebepler bulunuyor.
Bu sebepler, farelerin küçük canlılar olması üzere sebeplerden fazla beşerlerle olan benzerliklerine dayalı. Lafı fazla uzatmadan gelin, başta Elizabeth Bryda’nın akademik makalesinden yararlanarak neden bu hayvanların ağır olarak tercih edildiğine bakalım.
Laboratuvar ortamında sundukları çarçabuk başlayalım:
Fareler küçük hayvanlar olduklarından laboratuvarda tutulmaları hayli kolay. Buna ek olarak ortama süratli ayak uydurmaları da gerilim faktörünün büyük ölçüde önüne geçiyor. Satın alınacakları vakitlerde ise ucuza satıldıklarından araştırmacılar sıkıntı durumda kalmamış oluyor.
Fakat 2-3 yıllık ömürleri olsa da her vakit satın alınmaları gerekmiyor. Zira bunlar çabuk üreyen hayvanlar. O denli ki farelerde 19 ile 21 gün ortasında bir gebelik periyodu var. Bu müddetin akabinde doğan yavrular, 5 ya da 6 hafta içinde üreyebilecek duruma gelebiliyorlar.
Doğurdukları vakit ise 5 ile 13 ortasında yavru dünyaya geliyor:
Fare bakımının çok da zahmetli olmaması hem eldeki farelerin hem de yavruların bakımı açısından bir avantaj.
Laboratuvar için özel olarak üretilen bu farelerin, saydıklarımızdan çok daha değerli özellikleri var:
Biz insanların ve farelerin genleri büyük ölçüde birbirine benzer. Bu sebeple fareler, insanlardaki rahatsızlıklar için yapılan deneyler için epeyce fazla tercih edilir. Bilhassa olağana nazaran karışık rahatsızlıklara çözüm bulunmasında epeyce kritik bir rol oynarlar. Bunu daha net kılabilmek için örnek verelim.
Bryda'nın makalesine nazaran duyma kaybı durumunda 100’den fazla gen kelam bahsidir. Ama bunun miras alınan bir genle mi yoksa yüksek ses üzere çevresel bir sebeple mi ilgili olduğunu bulmak, beşerlerle deney yapılmak istendiğinde hayli zahmetli olur. Çünkü bu türlü bir deney için aile ağacındaki öteki duyma kaybı yaşayanları da incelemek gerekecektir. Bu noktada fareler devreye girer:
Fareler, bu genlerin incelenmesinde epeyce büyük rol oynamıştır:
Farklı farelerin çiftleşmesiyle farklı genlerin kombinasyonunun incelenebildiği bu deneylerde, kısa müddette hem genin duruma tesiri hem de hayatın farklı kademelerinde (gençlik, yaşlılık vb.) gösterdiği tesir incelenebilir. Laboratuvar ortamında etraf denetim edilebildiğinden çıkacak olan sonucun genlerle ilgili olduğu büyük ölçüde kesin olur. Bunun yanında hangi genin hangi rahatsızlıkta rol oynadığı da görülür.
Günümüzde devası bulunan büyük hastalıklarda farelerin büyük rol oynadığı su götürmez bir gerçek.
Neden en çok beyaz fareleri görürüz?
Araştırmacılar fareleri renklerine nazaran seçmez. Daha çok karakteristikleri ön planda olur. Bizim televizyondan görmeye aşina olduğumuz beyaz renkli ve kırmızı gözlü fareler albino. Bu sebeple de kendilerine has genetik özellikler bu tıp farelerde takip ediliyor. Elbette beyaz renkli bir fare her vakit albinodur diye bir kural yok.
Farelere epeyce benzeyen ve vakit zaman karıştırılan hamster ve ginepigler de deneylerde kullanılır:
Kobay olarak bilinen bu hayvanlar da farelerde olduğu üzere, biz beşerlerle benzerlik gösteriyor. Kanserden metabolizma hastalıklarına, bulaşıcı hastalıklardan etrafta görmeye alıştığımız birçok genel sıhhat problemine bulduğumuz tahliller, büyük ölçüde bu hayvanlar sayesinde günümüzde var.
Yani fareler genetik çeşitlilik açısından epeyce güçlü, genlerini gereksinime nazaran yönetmek epeyce kolay, beden işlevleri bakımından insanlara epey benziyorlar ve bakımları güç değil:
Evet, kısaca bu halde özetleyebiliriz. Farelerin ne vakit bu deneyler için gereksiz görüleceği bilinmiyor lakin şu an için, insan rahatsızlıkları konusunda epeyce kritik bir rol oynadıkları ortada.
Deneyler sırasında maalesef hayatta kalamayan kemirgenler için yapılan ve Rusya'nın Akademgorodok kentinde bulunan fare anıtı: Milyonlarca insan hayatının kurtulmasına vesile oldular
Bu içeriği sunarken hayvanların deneylerde kullanılmasına yönelik etik tartışmaları dışarıda tuttuğumuzu belirtelim. Burada bahsettiklerimiz yalnızca, bilim dünyasının fareleri bu kadar sevme sebepleri.
Kaynaklar: Live Science, Your Genome, Canadian Blood Services, Bilim Fili, NCBI