Maya Uygarlıgı Hakkında Bilgiler
İnsan tasarımlarının dağıtılması işte boyle oldu insanlar devrildiler, yerlerde surtunduler Yuzleri ve ağızları paramparca edildi POPOL VUH, 16 YUZYIL
Mezoamerika'nın eski Mayalar'ı, butun Amerikan uygarlıklarının en gosterişlisi ve uzun omurlusuydu Bir zamanlar mutevazı koy ciftcileri olan Mayalar tropik ulkelerini guclu lordlar tarafından yonetilen sitedevletlere donuşturmuşlerdi
İsa'dan onceki son birkac yuzyılla 900 yılı arasında Maya uygarlığı Meksika'nın guney ovaları ile Guatemala ve Honduras'ta gelişmişti Copan, Palenque ve Tikal gibi saldırgan sitedevletler buyuk hanedanların yonetimindeydi ve bunlar yonetici ve şaman, insanlar, atalar ve tanrılar arasında aracılar olarak hukum suruyorlardı Bu insanlar kendilerini Dunya Ağacları, insanların manevi dunya ile iletişim kurabildiği araclar olarak gormekteydiler
Bir Maya lordu laik bir hukumdardan cok daha fazla bir şeydi Ailesine ve kucuklu buyuklu topluluklara krallık kutsal bağıyla ve onun atalara soy bağlarıyla bağlı olan Maya yaşamıydı Mayalar icin talihsiz olan, benimsedikleri bu krallık turunun cevre koşulları goze alındığında surdurulemez olan bir tarımsal ekonomiye dayanıyor olmasıydı
800 yılı civarında Guney Maya Uygarlığı aniden cokuverdi Bolgenin buyuk toren merkezleri terk edildi, cok geniş bir alan bir daha asla donulmemek uzere boşaltıldı 25000 ile 80000 nufuslu (tahminler farklıdır) bir kent olan Tikal bu rakamın ucte birine duştu Sağ kalanlar buyuk piramitlerin ve sarayların yıkıntıları arasına sığınıp eski yaşantılarının hic olmazsa bir derece benzerini surdurmeye calıştılar Ancak aradan birkac kuşak gecince bunlar da gittiler
Araştırmacılar Maya uygarlığının cokuşu konusunda cok uzun zamandır kafa yormakta ve bunu ekolojik değişim, toplumsal karışıklık, siyasal devrim ve savaş gibi nedenlere bağlamaya calışmaktadırlar Son zamanların palaeoklimatik bulgular, baş nedenlerden birinin kuraklık olduğunu ortaya cıkarmışsa da, bu gecmişin en buyuk muammalarından biri olarak kalmakta devam etmektedir
Maya cokuşunu araştırmış olan herkes bunun ekolojik, siyasal ve toplumsal unsurların birleşiminden kaynaklandığını kabul etmektedir 800 yılına gelindiğinde guney ovalarının nufus sıklığı kilometre kare başına 200 kişi gibi oyle bir rakama erişmişti ki, ac ciftcilerin gidebilecekleri boş arazi kalmamıştı Cokuş geldiğinde Maya tarımsal uretimi artık sınırlarına varmış, insanları kuraklıktan ağır zarar gorecek bir halde bırakmıştı Yeni bir kuramlar kuşağı, sucu kısa vadeli iklim değişikliğine bağlamaktadır
Tikal, Maya sitedevletlerinin en buyuğu olup stratejik ticaret yollarının ortasında yer alıyordu Bu guclu toren merkezi 800 yılından sonra hızla gerilemiştir
MAYA TARIMCILIĞI
Maya ovaları verimli Nil Vadisi'ne de, Peru'daki yoğun bir sulamaya sahip Moche Ulkesi'ne benzemez PetenYukatan yarımadası drenajı zayıf ve pek az surekli akarsuyu olan kirectaşından buyuk bir kıta sahanlığıdır Sıcak ve rutubetli ovalarda yağmurlar duzensizdir, eski cağlardan bu yana var olan sık ormanlar Mayalar tarafından kesilerek tarım arazisi acılmıştır
Bugun gorulen yeşillik yeniden ağaclandırılmış alanlardır Bu acımasız cevre koşullarında toprak verimsizdir ve ancak ormanlar yakılarak tarım yapılabilir Milpa adı verilen bu temizlenmiş arazi iki yıllık verime sahipti ve yedi yıl nadasa bırakılırdı Bu tarlalar değil bir kenti, bir koyler topluluğunu bile beslemeyeceğinden Mayalar bataklıkları kurutmuşlar, tarım acısından işe yaramaz toprakları cok uretken tarlalara donuşturmuşlerdi
Ama ancak bol miktarda yeraltı suyu olduğu surece bu tarım devam edebiliyordu Ayrıca tepe yamaclarında teraslar kurmuşlar, her karış topraktan mumkun olan en cok verimi elde etmeye calışmışlardı
Cokuşten cok once Mayalar'ın tarımsal uretimi sınır noktalarına varmak uzereydi Kısa vadede bu yoğun tarımcılık giderek genişleyen yonetici ve soylu sınıfın uretim ve mahsulu vergi yoluyla yakından kontrol ettikleri donemde yerel duzeyde başarılı olmuştu Ama buyuk caplı sulama işletmelerinin standardizasyonu mumkun kıldığı Mısırlılar ya da Mocheler gibi, geniş alanlarda tarımsal uretimi standart bir hale getirememişlerdi
Maya ekolojisi cok değişikti, hassas ve cok cabuk tukenen tropik topraklara ve duzensiz yağışlara sahipti Toprağın verimim kaybettiği ve tufanı andıran yağmurların acılmış arazinin ust tabakasını alıp goturduğu bir donemde ciftciler, efendilerinin giderek artan urun talepleriyle karşı karşıyaydılar Buyuk bir kuraklık dongusu son darbeyi indirecekti
Tulum'daki bu kucuk Maya kenti Kuzey Yukatan'daki Karayip kıyılarında alcak bir tepe uzerine kurulmuştur Maya uygarlığı İspanyol fethine kadar kuzey ovalarında ayakta kalmış, hatta gelişmiştir
KURAKLIKLAR
Bolgenin gollerinin dibinde biriken tortu tabakalarından değişen iklim koşullan kesin olarak tespit edilmektedir Yukatan'da Chichancanab Golu ilk olarak İO 6200 yılı civarında, Karayipler deniz duzeyi ve yerel yeraltı suları yukseldiği zaman dolmuştu
Golun tortularından alınan ornekler koşulların İO 1000 yılına kadar nisbeten yağışlı devam ettiğini, iklimin ondan sonra kurumaya başladığını gostermektedir Kuruma devam ederek 800 ile 1000 yılları arasında doruk noktasına yani Maya cokuşu zamanına erişmiştir, iki yuzyıllık bu donem son 8000 yılın en kurak gecen iki yuzyılıydı
Quintana Roo bolgesinde Punta Laguna Golu tortu tabakalarını oyle hızlı biriktirmiştir ki, delgiyle alınan ornekler yağışlı ve kurak yılları bir ağac halkası kadar hassas olarak vermektedir 585 yılında sık ve şiddetli kuraklık donemleri olmuştur ve bu Andlar'da Quelccaya buzuluyla belirlenen ve Moche Uygarlığı'nı etkileyen buyuk kuraklığın zamanına denk duşmektedir
Bu kuraklık Maya yaşamında bazı aksaklıklara neden olmuş, ama ardından iki yuzyıllık bol yağmurla hızlı bir buyume yaşanmıştır Sonra 725 ile 1020 yılları arasında bolge yine uzun bir kuraklık donemine girilmiş, bu da 862 ile 986 yılları arasında doruk noktasına erişmiştir Kuraklık 1020 yılında aniden sona ermiştir Ve gol yuz yıl icinde 8000 yılın en yağışlı koşullarını yaşamıştır
(Solda) Mayalar ustun zanaatkarlar ve sanatkarlardı Bu yeşim taşından, Mısır Tanrısı'nın başını taşıyan vazo, Tikal'da Gec Klasik donem bir mezardan cıkarılmıştır (Sağda) Popol Vuh'ta kayıtlı olduğuna gore Kahraman İkiz Hunaphu, Maya yaratılış efsanelerinde yer alır Babası Mısır Tanrısı'nın hiyeroglifi, bir canağın cevresinde goruluyor Maya efsanelerine gore insan mısırdan yaratılmıştı ve mısır Mayalılar icin cok onemliydi
MAYA UYGARLIĞININ COKUŞU
8 ve 9 yuzyıl kuraklıkları başladığında Maya Uygarlığı zaten giderek artan bir baskı altındaydı Hızla buyuyen kentlerde soyluların sayısı cok fazlaydı ve bunlar ayrı hiziplere bolunup parcalanmışlardı Cok uzaklardan gıda maddeleri ithal ediliyordu
Askeri ustunluk ve prestij rekabeti halk uzerinde buyuk baskılar yaratmaktaydı Kuraklıklar artık bardağı taşıran son damla oldu Urun azaldıkca gelirler de hızla duşmeye başladı Guclu lordlar huzursuz ve ac toplum karşısında dunyevi ve manevi guclerinin azaldığını gormeye başladılar
Kuraklık ve bunun cevre koşullarında yarattığı hasarla hicbir hukumdar başa cıkamazdı Binlerce kişi aclıktan olurken, kalanlar buyuk kentleri terk ederek kucuk yerleşim birimlerine dağıldılar Copan kenti hinterlandında yapılan araştırmalar bu nufus azalmasını gostermektedir
700 ile 850 yılları arasında kentte ya da kent yakınlarında 20 ile 25000 kişi yaşıyordu ve nufus her 80100 yılda bir kat artıyordu 850 yılından sonra kent, nufusunun yarısını kaybederken, kırsal nufus yaklaşık yuzde 20 arttı 1150'den sonra ise Copan Vadisi'nin nufusu yalnızca 20005000'di
Cokuş sıkıntısız ve savaşsız olmadı Bir ornek vermek gerekirse, 645 yılında gunumuz Kuzey Guatemala'sındaki Dos Pilas hukumdarları topraklarını genişletmek icin askeri harekata gectiler Dos Pilas, 761 yılına kadar zengin bir ticaret merkezi oldu Ancak bu tarih geldiğinde hukumdarlar artık aşırıya kacmaya başlamışlardı
Yakınlardaki Tamarinditolar bir zamanların bu guclu komşusuna saldırarak hukumdarını oldurduler Kalan soylular kacıp Aguateca tepesinde gayet iyi tahkim edilmiş bir merkez kurdular Burada surekli saldırılara rağmen yarım yuzyıl daha direndiler ama sonra yoğun savaşlar sonunda oradan ceşitli yerlere dağıldılar
Yine savunma onlemleri aldıkları bu yerlerde işleyecek yalnızca kurak topraklan olduğundan elde edilen urun de surekli duşuş gostermiş olmalıydı Sağ kalan Aguatecalılar son bir direnişle Petexbatun Golu'ndeki yarımadada uc derin hendek kazarak kendilerine bir ada kale yaptılar Ancak burası da 800'lerin kuraklığı sırasında terk edildi
Uzun kuraklık donemlerinin etkileri Maya dunyasına dalga dalga yayıldı Guney ovaları uygarlığı hemen hemen tumuyle coktu ve Maya yaşamının merkezi yeraltı sularının yuzeye daha yakın olduğu Kuzey Yucatan'a kaydı Guneyde kuraklık ve isyancı halk nedeniyle krallık sendeledi Maya sitedevletlerinin o karmaşık yapısı birkac kuşak icinde iskambil kağıdından yapılmış gibi yıkıldı
Gunumuz Honduras'ında Mayalar'ın Copan kentinin Tatiana Proskouriakoff tarafından canlandırılmış resmi Arkeologlar mekanın mimari tarihini cozebilmişler ve kent ile cevresinde yapılan araştırmalar, nufusun 8 ila 9 yuzyıllarda cokuşunu belgelemiştir
İnsan tasarımlarının dağıtılması işte boyle oldu insanlar devrildiler, yerlerde surtunduler Yuzleri ve ağızları paramparca edildi POPOL VUH, 16 YUZYIL
Mezoamerika'nın eski Mayalar'ı, butun Amerikan uygarlıklarının en gosterişlisi ve uzun omurlusuydu Bir zamanlar mutevazı koy ciftcileri olan Mayalar tropik ulkelerini guclu lordlar tarafından yonetilen sitedevletlere donuşturmuşlerdi
İsa'dan onceki son birkac yuzyılla 900 yılı arasında Maya uygarlığı Meksika'nın guney ovaları ile Guatemala ve Honduras'ta gelişmişti Copan, Palenque ve Tikal gibi saldırgan sitedevletler buyuk hanedanların yonetimindeydi ve bunlar yonetici ve şaman, insanlar, atalar ve tanrılar arasında aracılar olarak hukum suruyorlardı Bu insanlar kendilerini Dunya Ağacları, insanların manevi dunya ile iletişim kurabildiği araclar olarak gormekteydiler
Bir Maya lordu laik bir hukumdardan cok daha fazla bir şeydi Ailesine ve kucuklu buyuklu topluluklara krallık kutsal bağıyla ve onun atalara soy bağlarıyla bağlı olan Maya yaşamıydı Mayalar icin talihsiz olan, benimsedikleri bu krallık turunun cevre koşulları goze alındığında surdurulemez olan bir tarımsal ekonomiye dayanıyor olmasıydı
800 yılı civarında Guney Maya Uygarlığı aniden cokuverdi Bolgenin buyuk toren merkezleri terk edildi, cok geniş bir alan bir daha asla donulmemek uzere boşaltıldı 25000 ile 80000 nufuslu (tahminler farklıdır) bir kent olan Tikal bu rakamın ucte birine duştu Sağ kalanlar buyuk piramitlerin ve sarayların yıkıntıları arasına sığınıp eski yaşantılarının hic olmazsa bir derece benzerini surdurmeye calıştılar Ancak aradan birkac kuşak gecince bunlar da gittiler
Araştırmacılar Maya uygarlığının cokuşu konusunda cok uzun zamandır kafa yormakta ve bunu ekolojik değişim, toplumsal karışıklık, siyasal devrim ve savaş gibi nedenlere bağlamaya calışmaktadırlar Son zamanların palaeoklimatik bulgular, baş nedenlerden birinin kuraklık olduğunu ortaya cıkarmışsa da, bu gecmişin en buyuk muammalarından biri olarak kalmakta devam etmektedir
Maya cokuşunu araştırmış olan herkes bunun ekolojik, siyasal ve toplumsal unsurların birleşiminden kaynaklandığını kabul etmektedir 800 yılına gelindiğinde guney ovalarının nufus sıklığı kilometre kare başına 200 kişi gibi oyle bir rakama erişmişti ki, ac ciftcilerin gidebilecekleri boş arazi kalmamıştı Cokuş geldiğinde Maya tarımsal uretimi artık sınırlarına varmış, insanları kuraklıktan ağır zarar gorecek bir halde bırakmıştı Yeni bir kuramlar kuşağı, sucu kısa vadeli iklim değişikliğine bağlamaktadır
Tikal, Maya sitedevletlerinin en buyuğu olup stratejik ticaret yollarının ortasında yer alıyordu Bu guclu toren merkezi 800 yılından sonra hızla gerilemiştir
MAYA TARIMCILIĞI
Maya ovaları verimli Nil Vadisi'ne de, Peru'daki yoğun bir sulamaya sahip Moche Ulkesi'ne benzemez PetenYukatan yarımadası drenajı zayıf ve pek az surekli akarsuyu olan kirectaşından buyuk bir kıta sahanlığıdır Sıcak ve rutubetli ovalarda yağmurlar duzensizdir, eski cağlardan bu yana var olan sık ormanlar Mayalar tarafından kesilerek tarım arazisi acılmıştır
Bugun gorulen yeşillik yeniden ağaclandırılmış alanlardır Bu acımasız cevre koşullarında toprak verimsizdir ve ancak ormanlar yakılarak tarım yapılabilir Milpa adı verilen bu temizlenmiş arazi iki yıllık verime sahipti ve yedi yıl nadasa bırakılırdı Bu tarlalar değil bir kenti, bir koyler topluluğunu bile beslemeyeceğinden Mayalar bataklıkları kurutmuşlar, tarım acısından işe yaramaz toprakları cok uretken tarlalara donuşturmuşlerdi
Ama ancak bol miktarda yeraltı suyu olduğu surece bu tarım devam edebiliyordu Ayrıca tepe yamaclarında teraslar kurmuşlar, her karış topraktan mumkun olan en cok verimi elde etmeye calışmışlardı
Cokuşten cok once Mayalar'ın tarımsal uretimi sınır noktalarına varmak uzereydi Kısa vadede bu yoğun tarımcılık giderek genişleyen yonetici ve soylu sınıfın uretim ve mahsulu vergi yoluyla yakından kontrol ettikleri donemde yerel duzeyde başarılı olmuştu Ama buyuk caplı sulama işletmelerinin standardizasyonu mumkun kıldığı Mısırlılar ya da Mocheler gibi, geniş alanlarda tarımsal uretimi standart bir hale getirememişlerdi
Maya ekolojisi cok değişikti, hassas ve cok cabuk tukenen tropik topraklara ve duzensiz yağışlara sahipti Toprağın verimim kaybettiği ve tufanı andıran yağmurların acılmış arazinin ust tabakasını alıp goturduğu bir donemde ciftciler, efendilerinin giderek artan urun talepleriyle karşı karşıyaydılar Buyuk bir kuraklık dongusu son darbeyi indirecekti
Tulum'daki bu kucuk Maya kenti Kuzey Yukatan'daki Karayip kıyılarında alcak bir tepe uzerine kurulmuştur Maya uygarlığı İspanyol fethine kadar kuzey ovalarında ayakta kalmış, hatta gelişmiştir
KURAKLIKLAR
Bolgenin gollerinin dibinde biriken tortu tabakalarından değişen iklim koşullan kesin olarak tespit edilmektedir Yukatan'da Chichancanab Golu ilk olarak İO 6200 yılı civarında, Karayipler deniz duzeyi ve yerel yeraltı suları yukseldiği zaman dolmuştu
Golun tortularından alınan ornekler koşulların İO 1000 yılına kadar nisbeten yağışlı devam ettiğini, iklimin ondan sonra kurumaya başladığını gostermektedir Kuruma devam ederek 800 ile 1000 yılları arasında doruk noktasına yani Maya cokuşu zamanına erişmiştir, iki yuzyıllık bu donem son 8000 yılın en kurak gecen iki yuzyılıydı
Quintana Roo bolgesinde Punta Laguna Golu tortu tabakalarını oyle hızlı biriktirmiştir ki, delgiyle alınan ornekler yağışlı ve kurak yılları bir ağac halkası kadar hassas olarak vermektedir 585 yılında sık ve şiddetli kuraklık donemleri olmuştur ve bu Andlar'da Quelccaya buzuluyla belirlenen ve Moche Uygarlığı'nı etkileyen buyuk kuraklığın zamanına denk duşmektedir
Bu kuraklık Maya yaşamında bazı aksaklıklara neden olmuş, ama ardından iki yuzyıllık bol yağmurla hızlı bir buyume yaşanmıştır Sonra 725 ile 1020 yılları arasında bolge yine uzun bir kuraklık donemine girilmiş, bu da 862 ile 986 yılları arasında doruk noktasına erişmiştir Kuraklık 1020 yılında aniden sona ermiştir Ve gol yuz yıl icinde 8000 yılın en yağışlı koşullarını yaşamıştır
(Solda) Mayalar ustun zanaatkarlar ve sanatkarlardı Bu yeşim taşından, Mısır Tanrısı'nın başını taşıyan vazo, Tikal'da Gec Klasik donem bir mezardan cıkarılmıştır (Sağda) Popol Vuh'ta kayıtlı olduğuna gore Kahraman İkiz Hunaphu, Maya yaratılış efsanelerinde yer alır Babası Mısır Tanrısı'nın hiyeroglifi, bir canağın cevresinde goruluyor Maya efsanelerine gore insan mısırdan yaratılmıştı ve mısır Mayalılar icin cok onemliydi
MAYA UYGARLIĞININ COKUŞU
8 ve 9 yuzyıl kuraklıkları başladığında Maya Uygarlığı zaten giderek artan bir baskı altındaydı Hızla buyuyen kentlerde soyluların sayısı cok fazlaydı ve bunlar ayrı hiziplere bolunup parcalanmışlardı Cok uzaklardan gıda maddeleri ithal ediliyordu
Askeri ustunluk ve prestij rekabeti halk uzerinde buyuk baskılar yaratmaktaydı Kuraklıklar artık bardağı taşıran son damla oldu Urun azaldıkca gelirler de hızla duşmeye başladı Guclu lordlar huzursuz ve ac toplum karşısında dunyevi ve manevi guclerinin azaldığını gormeye başladılar
Kuraklık ve bunun cevre koşullarında yarattığı hasarla hicbir hukumdar başa cıkamazdı Binlerce kişi aclıktan olurken, kalanlar buyuk kentleri terk ederek kucuk yerleşim birimlerine dağıldılar Copan kenti hinterlandında yapılan araştırmalar bu nufus azalmasını gostermektedir
700 ile 850 yılları arasında kentte ya da kent yakınlarında 20 ile 25000 kişi yaşıyordu ve nufus her 80100 yılda bir kat artıyordu 850 yılından sonra kent, nufusunun yarısını kaybederken, kırsal nufus yaklaşık yuzde 20 arttı 1150'den sonra ise Copan Vadisi'nin nufusu yalnızca 20005000'di
Cokuş sıkıntısız ve savaşsız olmadı Bir ornek vermek gerekirse, 645 yılında gunumuz Kuzey Guatemala'sındaki Dos Pilas hukumdarları topraklarını genişletmek icin askeri harekata gectiler Dos Pilas, 761 yılına kadar zengin bir ticaret merkezi oldu Ancak bu tarih geldiğinde hukumdarlar artık aşırıya kacmaya başlamışlardı
Yakınlardaki Tamarinditolar bir zamanların bu guclu komşusuna saldırarak hukumdarını oldurduler Kalan soylular kacıp Aguateca tepesinde gayet iyi tahkim edilmiş bir merkez kurdular Burada surekli saldırılara rağmen yarım yuzyıl daha direndiler ama sonra yoğun savaşlar sonunda oradan ceşitli yerlere dağıldılar
Yine savunma onlemleri aldıkları bu yerlerde işleyecek yalnızca kurak topraklan olduğundan elde edilen urun de surekli duşuş gostermiş olmalıydı Sağ kalan Aguatecalılar son bir direnişle Petexbatun Golu'ndeki yarımadada uc derin hendek kazarak kendilerine bir ada kale yaptılar Ancak burası da 800'lerin kuraklığı sırasında terk edildi
Uzun kuraklık donemlerinin etkileri Maya dunyasına dalga dalga yayıldı Guney ovaları uygarlığı hemen hemen tumuyle coktu ve Maya yaşamının merkezi yeraltı sularının yuzeye daha yakın olduğu Kuzey Yucatan'a kaydı Guneyde kuraklık ve isyancı halk nedeniyle krallık sendeledi Maya sitedevletlerinin o karmaşık yapısı birkac kuşak icinde iskambil kağıdından yapılmış gibi yıkıldı
Gunumuz Honduras'ında Mayalar'ın Copan kentinin Tatiana Proskouriakoff tarafından canlandırılmış resmi Arkeologlar mekanın mimari tarihini cozebilmişler ve kent ile cevresinde yapılan araştırmalar, nufusun 8 ila 9 yuzyıllarda cokuşunu belgelemiştir