Nörolojik hastalıkların büyük bir kısmı hastalığın doğal gidişatı içerisinde sakatlığa sebep olan ve hastaları günlük hayat aktivitelerinde bağımlı bir duruma getiren tablolar halinde karşımıza çıkar. Bu nedenle nörolojik hastalıklarda fizikî olarak bağımsızlığın sağlanması için erken devirden itibaren ağır bir rehabilitasyon programı uygulanmalıdır.
Evvelden hasarlanmış hudut dokusunun kendisini tamir etme kapasitesinin çabucak hemen hiç olmadığı ve kaybolan işlevlerin bir daha yerine konamayacağına inanılırdı. Günümüzde ise işlevlerini kaybetmiş hudut dokusunun, olay sonrası kendisini onarabilme fonksiyonunun olduğu ayrıyeten beyin dokusunun çevresel tesirlere, tecrübelere ve hasarın yol açtığı doku değişikliklerine adaptasyon ve tekrar yapılanma yeteneğine sahip olduğu gösterilmiştir. Son vakitlerde yapılan çalışmalarda erken devirde (özellikle birinci 3 ayda) uygulanan ekstremitenin ağır kullanımına dayalı ve misyon spesifik antrenmanlar ile beyefendisinin yine yapılanmasını sağlayarak yani yeni hudut ağları oluşturarak ekstremite işlevlerinde düzelme sağladığı gösterilmiştir.
İnme (beyin felci) hastalarında damar tıkanıklığına bağlı felçlerde 48 saat içinde, kanamaya bağlı felçlerde ise 5 gün içinde rehabilitasyon istikametinden kıymetlendirme yapılmalıdır. İnmeli hastalarda klinik problemlerin birçoğu hareketsizlik ve kondisyon kaybından kaynaklandığı için olabildiğince erken hareket temeldir.
Nörolojik hastalıklarda hareketsizliğe bağlı komplikasyon riski artmıştır. Kas gücünde azalma ve kasta erime, kas dayanıklılığında azalma, kas yahut tendon dokusunda olağandışı derecede kısalma, kemiklere yük binmemesi nedeniyle kemiklerde erime, eklemlerde kireçlenme, kalp işlevlerinin azalması, konum değişimine bağlı tansiyon düşmesi, akciğer sorunları (solunum badiresi, enfeksiyon), iştahsızlık, kabızlık, ciltte basınç yaraları, huzursuzluk, artmış sonluluk, uykusuzluk, ağrı eşiğinde azalma, depresyon, entelektüel gerileme, dikkat ve motivasyon kaybı üzere komplikasyonlar hareketsizliğe bağlı gelişebilir.
Özetle, şimdiki bilgiler ışığında idmanın beyinde tekrar yapılanmayı sağladığı, bilişsel, duyusal ve davranışsal işlevleri güzelleştirdiği sonucuna varılmıştır. Tıpkı vakitte beyinde tekrar yapılanma ile birlikte nörolojik rahatsızlıkların ve hareketsiz hayatın getirdiği öbür komplikasyonların önlenmesi ve azaltılmasında antrenmanın tartışmasız değerli yeri vardır.
İNME REHABİLİTASYONU
İnme, beyin damarlarının tıkanması yahut kanamasından kaynaklanan kuvvetsizlik, his bozukluğu, istikrar bozukluğu, konuşma ve zihinsel işlev kaybı, görme sorunlarından komaya kadar gidebilen, ansızın ortaya çıkan klinik tablolar bütünüdür. İnme, bedenin sağ ya da sol yarısında istemli hareketin kaybı ve felç manasına gelir. Kalp hastalıklarından sonra en sık görülen ikinci vefat nedenidir. Yaş, cinsiyet, genetik yatkınlık değiştirilemeyen risk faktörleridir. 55 yaşından itibaren risk artar. Erkeklerde bayanlara nazaran risk daha fazladır.
Değiştirilebilen risk faktörleri ise tansiyon yüksekliği, kalp damar hastalıkları, kalp ritim bozuklukları, şeker hastalığı, kolesterol yüksekliği, sigara, alkol, kilo, hareketsizlik olarak sayılabilir.
Damar tıkanıklığına bağlı akut inmeli hastalar 48 saat içinde, kanamaya bağlı inmeli hastalar beş gün içinde rehabilitasyon tarafından değerlendirilmelidir. Kapsamlı bir rehabilitasyon programı için inmenin ciddiyeti ve hareket, kendine bakım, irtibat, mesane ve bağırsak denetimi, yutma, bilişsel durum, bağlantı yetisi, fizikî durum değerlendirilmeli ve ulaşılabilecek amaçlar belirlenmelidir. Tedaviler kâfi yoğunlukta yapılmalı ve misyon spesifik eğitim verilmelidir. Rehabilitasyonda eklem hareket açıklığını muhafaza, esneklik, kuvvetlendirme, uyum ve dayanıklılık üzere idmanlar, nörofizyolojik tedavi, yürüme, istikrar egzesizleri, mecburî kullanım tedavisi, elektrik stimülasyonu, akupunktur üzere teknikler kullanılmaktadır. Öğrenilen her hareketin günlük ömür aktivitelerinin bir kesimi olmasına dikkat edilmelidir. Maksat, hastayı yemek, paklık, giyinme, soyunma üzere kendine bakım aktivitelerinde bağımsız kılmaktır.
SEREBRAL PALSİ REHABİLİTASYONU
Serebral palsi çocukluk çağında en önde gelen özürlülük nedenlerindendir. Anne karnında ve yenidoğan devrinde gelişimini tamamlamamış beynin hasarlanması sonrası ortaya çıkan, fizikî gelişim bozukluğudur. Kalıcı beyin hasarı ilerleme göstermez. Bununla birlikte hareket, tonus, duruş ve istikrar uyum bozuklukları vakitle değişime uğrar. Fizikî özüre, duyu-algı, zihinsel, bağlantı ve davranışsal sorunlar, nöbet ve kas iskelet sistemi bozuklukları eşlik edebilir.
Serebral palsi sıklığı toplumda 1000 canlı doğumda 2-3 olarak bildirilmektedir. Genetik, beyin dokusunun oksijensiz kalması, enfeksiyon, travmatik yahut metabolik nedenler gelişmemiş beyin dokusunda hasara neden olabilir. Beyin hasarı doğum öncesi, doğum sırasında ve doğum sonrası gelişebilir. Serebral palsinin %70-80’i doğum öncesi, %10’dan azı doğum sırasında, %10-20’si ise doğum sonrası sebeplere bağlı ortaya çıkar. Sıklıkla doğum öncesi periyottaki olguların büyük kısmında neden belirlenememektedir. Doğum sırasında ise neden sıklıkla doğum travması ve beynin oksijensiz kalmasıdır.
En sık görülen formu, kollarda, bacaklarda çok kasılmalarla birlikte olan spastik tipidir. Bundan diğer istemsiz hareketlerle birlikte olan atetoid yahut ataksik tipler olabilir. Serebral palsinin %30 kadarında zihinsel gerilik olabilir.
Birinci belirtiler çoklukla çocuğun gelişimi sırasında oturma ve ayakta durmasının gecikmesiyle anlaşılır. Bu bahiste anne- babaların çok dikkatli olmaları gerekir. Çocuğun gelişim takvimini bilmek ve bunu takip etmek gerekir. Sağlıklı bir çocuğun gelişimindeki en önemli evreleri şu halde özetleyebilir; 2 aylıkken otururken başını tutabilir. 6 aylıkken takviyesiz oturabilir. 12 -15 aylıkken tek başına yürüyebilir.
Bu gelişmelerde gecikme varsa, kollarda- bacaklarda olağandışı kasılmalar oluyorsa, gözlerde bariz şaşılık, bakışlarda donukluk varsa derhal bir uzman doktora başvurmak gerekir. Teşhis konulduktan sonra en kısa vakitte rehabilitasyon programına başlanması gerekir. Serebral palsili çocuğun tedavisi bir takım işidir. Bu grupta fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanının yanı sıra fizyoterapist, ergoterapist, anne- baba, özel eğitimci, ortopedist, ortez uzmanı ve psikolog başka ayrı misyon üstlenmelidir. Serebral palsili çocuğun rehabilitasyonu son derece karmaşık bir süreçtir. Fizik tedavi ve uğraşı tedavi usulleri, nörogelişimsel tedavi, işlevsel marifetlerin kazandırılması, ortez ismi verilen yardımcı yürüme aygıtları ve uyarlanmış araçlar genel rehabilitasyon metotlarını oluştururlar.
KAS HASTALIKLARI REHABİLİTASYONU
Miyopatiler, kalıtımsal, kazanılmış ve sistemik hastalıklara bağlı ortaya çıkabilir. Hudut sisteminde bir bozukluk olmaksızın, iskelet kaslarının ilerleyici dejenerasyonuyla karakterize, kaslarda güçsüzlük ve erimeye sebep olan bir hastalık kümesidir.
Duchenne musküler distrofisi (DMD)
DMD en sık görülen ve en ağır seyreden musküler distrofidir. Distrofin genindeki mutasyon hastalığa neden olur. 3500 erkek doğumda 1 görülür. Etkilenen erkek çocuklar doğumda ekseriyetle olağandır. Başı dik tutmada zorluk, kas güçsüzlüğünün birinci bulgusu olabilir. Dönme, oturma, emekleme ve ayağa kalkma üzere motor gelişim çocuğun yaşına uygun olarak yapılabilir yahut hafif gecikebilir. Hastalık sinsi başlar. Çoklukla 3-4 yaş civarı hastalık farkedilir. En erken semptomlar yürüme ve koşmada gecikme, sık düşme ve baldır kaslarında büyümedir. Çocuk yere çömeldikten sonra tutunarak kalkar. Bu bulgu Gowers bulgusu olarak bilinir. 5 yaş civarında iki taraflı kalça kaslarının tutulumuna bağlı ördekvari yürüyüş görülür. 7-12 yaş civarı tedavisiz hastalar tekerlekli sandalyeye bağımlı hale gelir. Sırt, bel kaslarının orantısız kuvvetsizliği nedeniyle skolyoz değerli bir sorundur. Beklenen ömür müddeti 20-25 yıldır. Tam uygunluk sağlayan bir tedavi yoktur. Rehabilitasyon programı ile komplikasyonları önlemek, işlevi korumak ve makul ömür kalitesi elde etmek mümkündür. İlerleyici kas güçsüzlüğü, azalan dayanıklılık, hareket yeteneği ve akciğer işlevlerinde bozulma, ekstremitede kısıtlılıklar, skolyoz, kalp kası tutulumuyla oluşacak kalp bozukluğu mevzularında aile bilgilendirilmelidir.
Becker musküler distrofi (BMD)
DMD’den daha hafif bir kliniğe sahiptir. Erkek popülasyonda 100000’de 3-6 bireyde görülür. DMD’deki birebir kaslarda güçsüzlük görülür ancak başlangıç yaşı daha geçtir (10-15 yaş). 15-20 yaş civarında giderek artan kas güçsüzlüğü ve baldır kaslarında büyüme gelişir. Otuzlu yaşlarda merdiven çıkmada zahmet ve kalp sorunları görülür. 25-45 yaşa kadar yürüyebilirler. Hastaların %70 civarında kalp kası tutulumu olur.
Rehabilitasyonda teşhis konduktan sonra hastalığı tedavi etmek yahut yavaşlatmak, komplikasyonları önlemek ve ömür kalitesini artırmak hedeflenir. Bunun için miyopatinin tipine, tutulum bölgesine ve şiddetine nazaran değişen antrenman reçeteleri ve ortezler kullanılır.
MULTİPL SKLEROZ REHABİLİTASYONU
Multiple skleroz (MS), sonları saran miyelin kılıfının hastalığıdır. Hudut hücreleri ve aksonlarda etkilenme olabilir. Hastalık ekseriyetle kentte yaşayan, eğitim ve sosyo-ekonomik seviyesi yüksek bayanlarda görülür. Enfeksiyon, genetik, hormanal, çevresel pek çok etkenin neden olabileceği otoimmün bir hastalık olarak kabul edilmektedir. Başlangıç yaşı genç erişkin çağda (10-50 yaşlarında) sıktır. Bayanlarda erkeklere nazaran yaklaşık 2 kat fazla görülür. Belirti ve bulgular etkilenen bölgeye nazaran değişkenlik gösterir. Beyin ve omurilik tutulumunda kollarda ve bacaklarda güçsüzlük gelişebilir. Yorgunluk, uyku bozukluğu, bilişsel bozukluklar görülebilir. Duygulanım bozuklukları görülebilir. Ekseriyetle tek taraflı, göz hareketleriyle ağrının arttığı optik hudut iltihabı en sık görülen tablodur. Görme yollarında bozulmaya neden olur. Boyun bölgesindeki kasların tutulumuna bağlı konuşma ve yutma bozuklukları görülebilir. Beyinciğin etkilenmesine bağlı titreme ve istikrar bozukluğu görülebilir.
Rehabilitasyon uygulamalarının temeli egzersizlerdir. MS’lilerde fizikî aktivite ve antrenmanın azalması kas gücü, kondisyonun azalması, kas gerginliği, yorgunluk, anksiyete ve depresyonda artışa sebep olur. Hareketsizlik kliniği daha da ağırlaştırır. Fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanı tarafından hastanın tıbbi durumuna nazaran idman tipi, mühleti ve sıklığı belirlenir. Antrenman uygulamaları MS’li hastalarda olumlu tesir yapabilir. Yapılan çalışmalarda idmanın hudut kılıfındaki inflamasyonu azalttığı gösterilmiştir. Klasik rehabilitasyon programı eklem hareket açıklığının sürdürülmesi, kas kuvvetinin artırılması, eklem kısıtlılıklarının giderilmesi için germe, istikrar, uyum, teneffüs, transfer ve yürüme antrenmanlarından oluşur. MS ömür uzunluğu süreceği için idmanlar uzun mühlet devam ettirilmelidir.