Hayat koşulları göz önüne alındığında süratli hayat temposu ve yapılması gereken işlerin ziyade olması sebebiyle bireyler öteki aktivitelerden kazanması gerektiği devri, yemek yedikleri müddetten kazanmaya çalışmaktadır. Yemek yeme davranışının hususî bir vakit olması gerektiği umumide unutulmakta ya da önemsenmemektedir. Yemek yenilen ortamlarda yalnızca bu davranışın gerçekleşmemesi sebebi ile bireylerde farklı uyaranları da bu devrana eklemek alışkanlık haline gelmektedir.( Örneğin; bilgisayar başında yahut televizyon izlerken yemek yemek). Bu ortamlar yemek yeme anında alınan kalori ölçüsünün artmasına neden olmaktadır. Bir ana öğünün vadesi en az 30 dakika olmalıdır. Kan şekerinin yükselmesi ve dimağa “doydun” sinyallerinin iletilmesi için bu mühlete muhtaçlık vardır. Gelgelelim 10 dakika içinde, süratli bir biçimde yenen bir ana öğünde şimdi dimağa “doydun” sinyali iletemediği için öğün bittiğinde bireyler tatmin olamamaktadır. Bu neden ile “ben doymadım” diyerek yeme muhtaçlığının sürdüğü düşünülmektedir. Bu da kaçınılmaz sonuçlara sebebiyet vermektedir.
“Tehlikeli” yiyecekleri ortamda bulundurma davranışı
“Tehlikeli” yiyecekten kasıt yüksek ölçüde kalori içeren ve hazırlama zahmetine girme gereksinimi duyulmadan tüketilen yiyeceklerdir. Cips, çikolata, kurabiye, kuruyemiş bunun en hoş örneğidir. Bireyin bu yiyeceklere karşı zaafı varsa ve bunları kolay ulaşabileceği yanlarda barındırıyorsa yeme olasılığında artış kaçınılmazdır.
Hareketsizlik
Kalori yalnızca iki halde yakılabilir; bazal metabolizma (vücudun gün içinde işlevlerini yanına getirebilmesi için kalori harcaması) ve hareket. Buradahareket ileanlatılmak istenen yalnızca egzersiz yapma değildir. Gün içerisinde kalori harcamak için bireyin önüne sayısızca fırsat çıkmaktadır (Asansöre binmek mekanına merdivenle çıkmak, yakın bir noktaya giderken taşıt kullanmak mahalline yürümek, bekleme halindeyken oturmak alanına volta atmak gibi). Bunlar çok yalın ve ufak hareketler üzere görünebilir ama gün içinde tekraren yapıldığında önemli manada bireyin kalori yakmasını sağlamaktadır.
Duygusal yeme
Kimi bireyler için yemek yeme olumsuz hislerden kurtulmanın yahut olumlu bir his hissetmenin temel yoludur.“Yediğim vakit mesrur oluyorum” yahut “canım sıkıldığında bir şeyler yiyorum ve daha düzgün hissediyorum” demek bunun tipik örneğidir. Halbuki yemek yemenin olumsuz duyguyu gidermekle direkt bir alakası yoktur; birey kendisini bu formda umumide kendini şartlamaktadır. Üstelik yemek yendiğinde meydana gelen yalnızca muvakkat bir rahatlamadır, uzun vadede birey pişmanlık, suçluluk ve olumsuz hisler yaşamaktadır. Bu sebep ile daha çok muvakkat mutluluğa gereksinim duymakta ve daha çok yemek yeme muhtaçlığı hissedilmektedir.
‘Hayır’ demeyi bilmeme
Gün içerisinde birçok kişiyle muhabere kurmak gerekmektedir. Bu muhabere sırasında çeşitli ikramlarla karşı zıdda kalan birey muhaberede olduğu bireyi üzmemek için ve reddederse hakkında makûs tefsirler yapılacağını düşünmesi sebebi ile hayır demekte zolanmaktadır. Birey hayır dese bile önündeki kişinin ısrarına maruz kalmaktadır. “Yemezsen darılırım” üzere cümleler bireyin kendini ağırlık altında hissetmesine sebep olmaktadır. Bu ağırlıkçı tavır ve zoraki şad etme isteğiyle birey istemediği kalorileri almak zorunda kalmaktadır. Bu üzere durumlarda kişilere ne söylendiğinden çok nasıl söylendiği devreye girmektedir. Israrlara karşı bireyin hazırlıklı ve kararlı olması gerekmektedir.Israrların devam etmesine ket olabilecek reddedebilme cümleleri bu aşamada kurtarıcı roller oynamaktadır. Bu üzere bir durum ile karşılaşıldığında bu kurtarıcı kalıplara sığınmak bireyi rahatlatmaktadır.
Açlık ve yeme isteğini birbirine karıştırma
Yalnızca bireyler acıktiğinda yemek yeseydi ve doyunca dursaydı; kilo sorunu ile günümüzde hiçbir birey karşı zıdda kalmazdı. Gün içerisinde yemek yediğiniz vakitlere şöyle bir bakın;
Kaçında hakikaten aç olduğunuz için yemek yiyorsunuz?
Açlık sizin için ne demek?
Aç olduğunuzu nasıl anlarsınız?
Vücudunuzda ne üzere duyumlar olur?
Aslında birçok birey açlığı yeme isteğiyle karıştırmaktadır. Çoğunlukla yalnızca bu yeme isteği nedeniyle yemek yemektedir. Açlık ve yeme isteğinin birbirinden farkını birey ayırt edebilirse sadece yeme isteği nedeniyle yemek yeme durdurulabilmektedir. Bu üzere pratik niyetler sayesinde birey muvaffakiyete ulaşmaktadır.
“Doydum” tarifini değiştirme
“Doydum” tarifi herkes için farklıdır. Zayıf olan ve zayıf kalabilen kişilerde “doydum” sinyali çabuk ortaya çıkar ve birey yemeyi o aşamada durdurmaktadır. Bu bireyler için “doydum” tarifi midede oluşan açlık hissinin birçoklarının geçmesidir. Obez bireylerde “doydum” sinyali çok daha geç ortaya çıkarmaktadır. Bu bireylerin “doydum” tarifinde bozukluk vardır. Örneğin bu bireyler için “doydum” tarifi midenin tıka basa dolması sonucunda neredeyse göğüs kafesine pres yapar hale gelmesi ve nefes almakta zorlanmaktır. Yemeyi durdurma sinyali açısından bireyin kendisi için bir “doydum” tarifi oluşturması kıymetlidir. Bu nedenle bu tarifini birey gözden geçirmelidir.
Kaçınma davranışları
Kilo aldığını fark etmek çabucak herkes için olumsuz hislere sebep olan bir uyarandır. Birey, olumsuz hisleri yaşamamak için kilo aldığını fark ettirecek durum ve ortamlardan uzak durmaya çalışmaktadır. Buna kaçınma davranışları denmektedir. Tartıya çıkmama, bol elbiseler giyme, havuza/denize girmeme, diğerlerinin önünde soyunmama, aynaya bakmama tipik kaçınma davranışlarıdır. Kaçınma davranışları o an için işe yarar; bireyin olumsuz his yaşamasına handikap olmaktadır. Ama uzun vadede düşünüldüğünde, bireyin sorunu görmezden gelmesi o sorunun ortadan kalkmasını engellemektedir. Sorunu yaratan davranışların sürmesine neden olmaktadır. Bu nedenle kaçınma davranışlarını fark etme ve bunların üzerine gitme, sorunu kabul edip tahlil yolları arama açısından kişisi motive etmektedir.
Uzm. Klinik Psikolog/ Bariatric Psikolog
Merve PEHLİVAN