ORHUN ABİDELERİ
Turk adının, Turk milletinin isminin gectiği ilk Turkce metin İlk Turk tarihi Taşlar uzerine yazılmış tarih Turk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması Devlet ve milletin karşılıklı vazifeleri Turk nizamının, Turk toresinin, Turk medeniyetinin, yuksek Turk kulturunun buyuk vesikası Turk askeri dehasının, Turk askerlik sanatının esasları Turk gururunun ilahi yuksekliği Turk feragat ve faziletinin buyuk orneği Turk ictimai hayatının ulvi tablosu Turk edebiyatının ilk şaheseri Turk hitabet sanatının erişilmez şaheseri Hukumdarane eda ve ihtişamlı hitap tarzı Yalın ve keskin uslUbun şaşırtıcı numunesi Turk milliyetciliğinin temel kitabı Bir kavmi bir millet yapabilecek eser Asırlar icinden milli istikameti aydınlatan ışık Turk dilinin mubarek kaynağı Turk yazı dilinin ilk, fakat harikulade işlek orneği Turk yazı dilinin başlangıcını miladın ilk asırlarına cıkartan delil Turk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene oteye goturen vesika Turkluğun en buyuk iftihar vesilesi olan eser, İnsanlık aleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezar taşları Dunyanın bu gun belki de en buyuk meselesi olan Cin hakkında 1250 sene evvelki Turk ikazı, v s v s
Orhun abidelerini vasıflandırmak isteyince, insanın zihninde işte bu gibi ifadeler sıralanmaktadır
Orhun abideleri Gokturk devrinden kalma kitabelerdir Gokturkler, milattan onceki asırlarda Hunlar tarafından kurulup, değişen sulaleler ve boylar idaresinde devam edegelen Asya'daki buyuk Turk imparatorluğun 6 asırla 8 asır arasındaki devresinde hukum surmuşlerdir 6 asrın ilk yarısında Turk devletinin başında Avarlar bulunuyordu 552 tarihinde Bumin Kağan, Avar idaresine son vererek Turk devletinin Gokturk hanedanı devrini actı O devirde buyuk
kağanlığın merkezi devletin doğu kısmında idi ve batı kısmı da doğuya bağlı tabi bir kağanlıkla idare ediliyordu Bumin Kağanın kardeşi İstemi Kağan da 576'ya kadar bu batı bolumunun kağanı idi
Bumin Kağan, Gokturk hakimiyetini kurduğu sene icinde oldu ve sırasıyla uc oğlu, buyuk kağanlık yaptılar Birincisi 553'te, İkincisi 553 572'de, ucuncusu de 572 581 tarihlerinde hukum surduler Bunlardan ikincisi olan Mukan zamanında devlet Mancurya'dan İran'a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk haline geldi
Daha sonra devlet, bir yandan kuvvetli hakanların yokluğu ve devleti teşkil eden kavimlerin cekişmeleri, ote yandan ve bilhassa Cin entrikası yuzunden bir suru karışıklıklar gecirdi ve nihayet 630'da devletin asıl doğu kısmı Cin hakimiyetine gecti Zamanla Cin hakimiyeti batı kısmına da sirayet etmeğe , başladı Fakat bu Cin esareti daha fazla devam etmedi ve Kutluk Kağan veya ikinci adıyla İlteriş Kağan, Cin hakimiyetine son vererek 680 682 senesinde devleti yeniden toparladı, İlteriş Kağan ve 691'de olunce yerine gecen kardeşi Kapgan Kağan idaresinde devlet yeniden eski haşmetini buldu
İlteriş Kağan'ın Bilge ve Kul Tigin adlı iki oğlu vardı Olduğunde bunlar 8 ve 7 yaşlarında idiler Kapgan Kağan 716'da olunce idareyi onun oğulları almak istedi Fakat Bilge ve Kul Tigin kardeşler buna mani olarak ve amcazedelerini tasfiye ederek babalarının devletine el koydular ve Bilge Kağan hukumdar oldu İki kardeş babalarının ve amcalarının devrinden kalmış ihtiyar vezir ve Bilge Kağan'ın kayınpederi Tonyukuk'un da yardımıyla devleti daha da kuvvetlendirdiler Sonra 731'de Kul Tigin, 734'te de Bilge Kağan oldu Bilge Kağan'ın olumunden 10 sene kadar sonra da Uygurlar, devleti ele gecirerek 745'te Gokturk hakimiyetine son verdiler
Orhun abideleri, bu Turk hanedanının Bilge Kağan devrinin mahsulleridir Birincisi olan Kul Tigin abidesini ağabeyisi Bilge Kağan 732'de diktirmiş, ikincisi olan Bilge Kağan abidesini de olumunden bir yıl sonra 735'te kendi oğlu olan kağan diktirmiştir Ucuncu olarak verilen Tonyukuk abidesi ise 720725 senelerinde kendisi tarafından dikilmiştir
Orhun civarında Orhun yazısı ile yazılı daha başka kitabeler de bulunmuştur Belli başlıları altı tanedir Fakat bunların en buyukleri ve muhimleri bu uc tanesidir
Orhun abidelerine Orhun kitabeleri de denir Şuphesiz bunlar kitabedir Fakat hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu kitabeler soz goturmez birer abidedirler Muhtevaları gibi heybetli yapıları da abide huviyetindedir Onun icin bunları ifade eden en iyi isim Orhun abideleri tabiridir
Kul Tigin abidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karsı Bilge Kağan'ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkarane bir vecd ve coşkunluğun icine atan muthiş teessurunun ebedi bir ifadesidir Bilge Kağan bu ruh hali ile abide inşaatının başında oturup, eserin hazırlanmasına bizzat nezaret etmiştir Abidedeki ulvi ve mubarek hitabe onun ağzından yazılmıştır, abidede o konuşmaktadır, muellif odur
Kul Tigin abidesi, kaplumbağa şeklindeki oyuk bir kaide taşına oturtulmuştur Keşfedildiği zaman, bu kaidenin yanında devrilmiş bulunuyordu Bilhassa devrik vaziyette ruzgara maruz kalan kısımlarında tahribat ve silintiler olmuştur Sonradan yerine dikilmiştir Yuksekliği 3,75 metredir, itina ile yontulmuş, bir ceşit kirec taşı veya saf olmayan mermerdendir Yukarıya doğru biraz daralmaktadır Dort cephelidir Doğu ve batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimdir Guney ve kuzey cepheleri ise aşağıda 46, yukarıda 44 santimdir Abidenin ustu kemer seklinde bitmektedir ve yukarı kısımda beş kenarlı olmaktadır Doğu cephesinin ustunde kağanın işareti vardır Batı cephesi buyuk bir Cince kitabe ile kaplıdır Diğer uc cephesi Turkce kitabelerle doludur Cepheler arasında kalan ve keskin olmayan kenarlarda ve Cince kitabenin yanında da Orhun yazısı vardır Doğu cephesinde 40, guney ve kuzey cephelerinde 13'er satır vardır Satırlar yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve sağdan sola doğru istif edilmiştir Satırların uzunluğu aşağı yukarı 235 santim kadardır Cetvelden cıkmış gibi, cok muntazam, duzgun ve guzel harflerle yazılmıştır Abidenin Cince kitabesinde Turk Cin dostluğu, Turk imparatorluğu ve Kul Tigin methedilmekte ve tanıtılmakta, Gelecek hadsiz, hesapsız nesillerin dimağlarında, onların muşterek muvaffakiyetlerinin şaşaası her gun yeniden canlansın diye, uzakta ve yakında bulunan herkesin bunu oğrenmesi icin, bilhassa muhteşem bir kitabe yaptıkve Boyle adamların ebediyen payidar olacaklarının muhakkak olmadığını kini soyleyebilir? Uğurlu haberleri ebediyen ilan icin simdi dağ gibi yuksek bir abide dikilmiştirgibi ifadeler sıralandıktan sonra, tarih kaydedilmektedir
Abidenin civarında turbe enkazı, pek cok heykel parcaları ve abideye cıkan iki tarafı heykeller, taşlar dizili 4,5 kilometrelik bir yol bulunmuştur Bu heykel parcaları arasında son zamanlarda KUl Tigin'in başı ile karısının govdesi ve yuzunun bir kısmı da bulunmuştur
Abidenin ve turbenin inşasında Turk ve Cin sanatkarları beraber calınmışlardır Abidedeki kitabeleri Bilge Kağan ve Kul Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin yazmıştır
Bilge Kağan abidesi, aynı yerde Kul Tigin abidesinin bir kilometre uzağındadır Şekli, tertibi ve yapısı tamamıyla birincisine benzemektedir Yalnız bu bir kac santim daha yuksektir Bu yuzden doğu cephesinde 41 ve dar cephelerinde de 15'er satır vardır Bunun da batı cephesinde asıl Cince kitabe vardır, Cince kitabenin ustunde ayrıca Turkce kitabe devam etmektedir Cince kitabe hemen hemen tamamıyla silinmiştir
Bilge Kağan abidesi kendisinin 734'te olumunden sonra 735'te oğlu tarafından dikilmiştirBu abidede de Bilge Kağan konuşmaktadır Esasen abidenin kuzey cephesinin ilk 8 satırı Kul Tiğin abidesinin guney cephesinin, doğu cephesinin 224 satırları ise Kul Tigin abidesinin doğu cephesinin mukabil satırlarına benzemektedir Bu abidede ayrıca Kul Tigin'in olumunden sonraki vakaların ilave edildiği gorulur
Bilge Kağan abidesi hem devrilmiş, hem de parcalanmıştır Onun icin tahribat ve silinti bunda cok fazladır Bu abideyi de yeğeni Yollug Tigin yazmıştır Her iki abidede de Bilge Kağan'ın sozlerinin dışında Yollug Tigin'in kitabe kayıtlan ve ilaveleri yer almaktadır Bu abidenin etrafında da yine turbe enkazı ve daha az olmak uzere heykeller, balballar ve taşlar vardır
Tonyukuk abidesi, diğer iki abidenin biraz daha doğusunda bulunmaktadır Devrilmiş, dikili dort cepheli iki taş halindedir Birinci ve daha buyuk oları taşta 35, ikinci taşta 27 satır vardır, ikinci taşta yanlar daha itinasızdır Ve aşınma da daha cokturBu abidenin yazıları Kul Tigin ve Bilge Kağan'ınki kadar duzgun değildir Bu abidede de yazı yukarıdan aşağı yazılmıştır Fakat diğer ikisinin aksine satırlar soldan sağa doğru istif edilmiştir Tezyinatı da diğer kitabelerdeki kadar sanatkarane değildir Tonyukuk abidesinin yanında da buyuk bir turbe kalıntısı, heykeller, balballar ve taşlar vardır
Tonyukuk abidesini, İlteriş Kağan'nın isyanına iştirak eden ve o gunden Bilice Kağan devrine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan buyuk Turk devlet adamı ve başkumandanı Tonyukuk ihtiyarlık devrinde bizzat diktirmiştir Bu abidede Tonyukuk konuşmaktadır, bu abidenin muellifi odur
Kul Tigin ve Bilge Kağan abideleri Baykal golunun guneyinde Orhun nehri vadisinde Koşo Tsaydam golu civarında 47,1 arz ve 102 tul derecelerinde bulunmaktadır, Otuken ormanın da buradaki Hangay sıradağlarının bir parcası olduğu anlaşılmaktadır Tonyuk'uk abidesi ise biraz daha doğuda 48 arz ve 107 tul dereceleri arasında Tola nehrinin yukarı mecrasında Bayn Cokto denilen yerin yakınında bulunmaktadır
Orhun abidelerinin bulunuşu insanlığın en buyuk keşiflerinden biridir Orhun harfleri ile yazılı kitabelerden daha 12 asırda tarihci Cuveyni Tarihi Cihankuşa'sında bahsetmişti, ayrıca Cin kaynakları da cok eskiden bu abidelerin dikildiğini bildirmekte idi Fakat 18 ve 19 asırlara kadar Orhun harfli yazılar ve abideler ilim aleminin mechulu olarak kalmıştı Once Kırgızlara ait mezar taşlarından ibaret bulunan ve tek tuk kelimelerle isimleri ihtiva eden Yenisey kitabeleri bulunmuşturİlk defa nebatatcı Messerschmidt 1721 yılında Yenisey vadisinde bu yazı ile yazılı bir taşı tespit etmiştir Fakat Orhun harfli kitabelerin yolunu acan ve bu hususta ilim aleminin dikkatini ceken Strahlenberg olmuştur 1709'da Poltava muharebesinde esir dusen bu İsvecli subayı Ruslar Sibirya'ya surmuşlerdir Surgunde 13 sene kalan, Messerachmidt'e yardıra eden ve serbestce gezip dolaştığı yerlerde incelemelerde bulunan Strahlenberg 1722'de vatanına dondukten sonra, 1730'da araştırmalarının neticesini yayınlamış ve bu arada eserinde mechul Yenisey kitabelerinden de bahsederek bazılarını yayınlamıştır Bu yayın derhal ilim aleminin dikkatini cekmiş ve Orhun abidelerinden bir iki asır oncesine ait bulunan Yenisey kitabeleri arka arkaya bulunmaya bağlamıştır Nihayet 1899'da Rus bilgini Yadrintsev, sonradan Kul Tigin ve Bilge Kağan abideleri olduğu anlaşılan Orhun hitabelerini bulmuş, bunun uzerine 1890 tarihinde Heikel'in başkanlığında bir Fin, 1891'de de Radolff'un başkanlığında bir Rus ilmi sefer heyeti mahalline gonderilmiştir Her iki sefer heyeti de abideleri yakından tetkik etmiş ve fotoğraflarını alarak donmuştur, Fin heyeti getirdiği mukemmel fotoğrafları Avrupa ilim merkezlerine dağıtmış, ote yandan hem Fin heyeti, hem de Radloff, getirdikleri malzemenin fotoğraflarını buyuk atlaslar halinde neşretmişlerdir Bu atlas yayınları ile abidelerin okunması calışmaları hızlanmış ve daha başka yazıları da cozmuş bulunan Danimarkalı buyuk alim Thomsen, kısa bir zaman sonra, 1893'te Orhun yazısını cozmeğe muvaffak olmuştur, once, abidelerde cok gecen Tengri, Turk ve Kut Tigin kelimelerini cozen Thomsen, sonra butun abideleri okumuş, ve boylece Turk milletinin, ebedi minnettarlığına mazhar olmuştur
Artık bu cozumden sonra bir yandan Thomsen, bir yandan Radloff abidelerin metni vs tercumeleri uzerinde adeta yarışa girmişler, bunu diğer alimler takip etmiş ve zamanımıza kadar bu buyuk Turk abideleri elden duşmemiştir Amerika'dan Japonya'ya kadar Avrupa'da ve medeni alemde hemen hemen her dilde bu abideler uzerinde araştırmalar yapılmış, 6 tanesi buyuk olan Orhun harfli yeni kitabeler ve metinler bulunmuş, nesirler birbirini kovalamıştır Son olarak genc Turk alimi Talat Tekin Amerika'da Orhun Turkcesinin mukemmel bir gramerini ve kitabelerin yeni bir neşrini yapmıştır Son zamanlarda Orhun sahası arkeolojik araştırmalarda da on plana gecmiş ve burada yuzlerce heykel, balbal, ceşitli eserler ve şehir harabeleri bulunmuştur Burada Cekoslovak alimi L Jisl, Kul Tigin heykelinin başını da bulup gun ışığına cıkarmıştır Bugun, Orhun kitabeleri uzerinde yapılan araştırmaların adları bile bir kitap teşkil eder
Orhun abidelerinin manzum olduğunu ileri surenler vardır Hatta bir Rus bilgini bu hususta geniş bir deneme yapmış ve abideleri manzum olarak yayınlamıştır Tabii, bu goruş doğru değildir Fakat abidelerdeki dilin ve uslUbun ahengini gostermesi bakımından dikkate değer bir husustur
Turk adının, Turk milletinin isminin gectiği ilk Turkce metin İlk Turk tarihi Taşlar uzerine yazılmış tarih Turk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması Devlet ve milletin karşılıklı vazifeleri Turk nizamının, Turk toresinin, Turk medeniyetinin, yuksek Turk kulturunun buyuk vesikası Turk askeri dehasının, Turk askerlik sanatının esasları Turk gururunun ilahi yuksekliği Turk feragat ve faziletinin buyuk orneği Turk ictimai hayatının ulvi tablosu Turk edebiyatının ilk şaheseri Turk hitabet sanatının erişilmez şaheseri Hukumdarane eda ve ihtişamlı hitap tarzı Yalın ve keskin uslUbun şaşırtıcı numunesi Turk milliyetciliğinin temel kitabı Bir kavmi bir millet yapabilecek eser Asırlar icinden milli istikameti aydınlatan ışık Turk dilinin mubarek kaynağı Turk yazı dilinin ilk, fakat harikulade işlek orneği Turk yazı dilinin başlangıcını miladın ilk asırlarına cıkartan delil Turk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene oteye goturen vesika Turkluğun en buyuk iftihar vesilesi olan eser, İnsanlık aleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezar taşları Dunyanın bu gun belki de en buyuk meselesi olan Cin hakkında 1250 sene evvelki Turk ikazı, v s v s
Orhun abidelerini vasıflandırmak isteyince, insanın zihninde işte bu gibi ifadeler sıralanmaktadır
Orhun abideleri Gokturk devrinden kalma kitabelerdir Gokturkler, milattan onceki asırlarda Hunlar tarafından kurulup, değişen sulaleler ve boylar idaresinde devam edegelen Asya'daki buyuk Turk imparatorluğun 6 asırla 8 asır arasındaki devresinde hukum surmuşlerdir 6 asrın ilk yarısında Turk devletinin başında Avarlar bulunuyordu 552 tarihinde Bumin Kağan, Avar idaresine son vererek Turk devletinin Gokturk hanedanı devrini actı O devirde buyuk
kağanlığın merkezi devletin doğu kısmında idi ve batı kısmı da doğuya bağlı tabi bir kağanlıkla idare ediliyordu Bumin Kağanın kardeşi İstemi Kağan da 576'ya kadar bu batı bolumunun kağanı idi
Bumin Kağan, Gokturk hakimiyetini kurduğu sene icinde oldu ve sırasıyla uc oğlu, buyuk kağanlık yaptılar Birincisi 553'te, İkincisi 553 572'de, ucuncusu de 572 581 tarihlerinde hukum surduler Bunlardan ikincisi olan Mukan zamanında devlet Mancurya'dan İran'a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk haline geldi
Daha sonra devlet, bir yandan kuvvetli hakanların yokluğu ve devleti teşkil eden kavimlerin cekişmeleri, ote yandan ve bilhassa Cin entrikası yuzunden bir suru karışıklıklar gecirdi ve nihayet 630'da devletin asıl doğu kısmı Cin hakimiyetine gecti Zamanla Cin hakimiyeti batı kısmına da sirayet etmeğe , başladı Fakat bu Cin esareti daha fazla devam etmedi ve Kutluk Kağan veya ikinci adıyla İlteriş Kağan, Cin hakimiyetine son vererek 680 682 senesinde devleti yeniden toparladı, İlteriş Kağan ve 691'de olunce yerine gecen kardeşi Kapgan Kağan idaresinde devlet yeniden eski haşmetini buldu
İlteriş Kağan'ın Bilge ve Kul Tigin adlı iki oğlu vardı Olduğunde bunlar 8 ve 7 yaşlarında idiler Kapgan Kağan 716'da olunce idareyi onun oğulları almak istedi Fakat Bilge ve Kul Tigin kardeşler buna mani olarak ve amcazedelerini tasfiye ederek babalarının devletine el koydular ve Bilge Kağan hukumdar oldu İki kardeş babalarının ve amcalarının devrinden kalmış ihtiyar vezir ve Bilge Kağan'ın kayınpederi Tonyukuk'un da yardımıyla devleti daha da kuvvetlendirdiler Sonra 731'de Kul Tigin, 734'te de Bilge Kağan oldu Bilge Kağan'ın olumunden 10 sene kadar sonra da Uygurlar, devleti ele gecirerek 745'te Gokturk hakimiyetine son verdiler
Orhun abideleri, bu Turk hanedanının Bilge Kağan devrinin mahsulleridir Birincisi olan Kul Tigin abidesini ağabeyisi Bilge Kağan 732'de diktirmiş, ikincisi olan Bilge Kağan abidesini de olumunden bir yıl sonra 735'te kendi oğlu olan kağan diktirmiştir Ucuncu olarak verilen Tonyukuk abidesi ise 720725 senelerinde kendisi tarafından dikilmiştir
Orhun civarında Orhun yazısı ile yazılı daha başka kitabeler de bulunmuştur Belli başlıları altı tanedir Fakat bunların en buyukleri ve muhimleri bu uc tanesidir
Orhun abidelerine Orhun kitabeleri de denir Şuphesiz bunlar kitabedir Fakat hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu kitabeler soz goturmez birer abidedirler Muhtevaları gibi heybetli yapıları da abide huviyetindedir Onun icin bunları ifade eden en iyi isim Orhun abideleri tabiridir
Kul Tigin abidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karsı Bilge Kağan'ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkarane bir vecd ve coşkunluğun icine atan muthiş teessurunun ebedi bir ifadesidir Bilge Kağan bu ruh hali ile abide inşaatının başında oturup, eserin hazırlanmasına bizzat nezaret etmiştir Abidedeki ulvi ve mubarek hitabe onun ağzından yazılmıştır, abidede o konuşmaktadır, muellif odur
Kul Tigin abidesi, kaplumbağa şeklindeki oyuk bir kaide taşına oturtulmuştur Keşfedildiği zaman, bu kaidenin yanında devrilmiş bulunuyordu Bilhassa devrik vaziyette ruzgara maruz kalan kısımlarında tahribat ve silintiler olmuştur Sonradan yerine dikilmiştir Yuksekliği 3,75 metredir, itina ile yontulmuş, bir ceşit kirec taşı veya saf olmayan mermerdendir Yukarıya doğru biraz daralmaktadır Dort cephelidir Doğu ve batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimdir Guney ve kuzey cepheleri ise aşağıda 46, yukarıda 44 santimdir Abidenin ustu kemer seklinde bitmektedir ve yukarı kısımda beş kenarlı olmaktadır Doğu cephesinin ustunde kağanın işareti vardır Batı cephesi buyuk bir Cince kitabe ile kaplıdır Diğer uc cephesi Turkce kitabelerle doludur Cepheler arasında kalan ve keskin olmayan kenarlarda ve Cince kitabenin yanında da Orhun yazısı vardır Doğu cephesinde 40, guney ve kuzey cephelerinde 13'er satır vardır Satırlar yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve sağdan sola doğru istif edilmiştir Satırların uzunluğu aşağı yukarı 235 santim kadardır Cetvelden cıkmış gibi, cok muntazam, duzgun ve guzel harflerle yazılmıştır Abidenin Cince kitabesinde Turk Cin dostluğu, Turk imparatorluğu ve Kul Tigin methedilmekte ve tanıtılmakta, Gelecek hadsiz, hesapsız nesillerin dimağlarında, onların muşterek muvaffakiyetlerinin şaşaası her gun yeniden canlansın diye, uzakta ve yakında bulunan herkesin bunu oğrenmesi icin, bilhassa muhteşem bir kitabe yaptıkve Boyle adamların ebediyen payidar olacaklarının muhakkak olmadığını kini soyleyebilir? Uğurlu haberleri ebediyen ilan icin simdi dağ gibi yuksek bir abide dikilmiştirgibi ifadeler sıralandıktan sonra, tarih kaydedilmektedir
Abidenin civarında turbe enkazı, pek cok heykel parcaları ve abideye cıkan iki tarafı heykeller, taşlar dizili 4,5 kilometrelik bir yol bulunmuştur Bu heykel parcaları arasında son zamanlarda KUl Tigin'in başı ile karısının govdesi ve yuzunun bir kısmı da bulunmuştur
Abidenin ve turbenin inşasında Turk ve Cin sanatkarları beraber calınmışlardır Abidedeki kitabeleri Bilge Kağan ve Kul Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin yazmıştır
Bilge Kağan abidesi, aynı yerde Kul Tigin abidesinin bir kilometre uzağındadır Şekli, tertibi ve yapısı tamamıyla birincisine benzemektedir Yalnız bu bir kac santim daha yuksektir Bu yuzden doğu cephesinde 41 ve dar cephelerinde de 15'er satır vardır Bunun da batı cephesinde asıl Cince kitabe vardır, Cince kitabenin ustunde ayrıca Turkce kitabe devam etmektedir Cince kitabe hemen hemen tamamıyla silinmiştir
Bilge Kağan abidesi kendisinin 734'te olumunden sonra 735'te oğlu tarafından dikilmiştirBu abidede de Bilge Kağan konuşmaktadır Esasen abidenin kuzey cephesinin ilk 8 satırı Kul Tiğin abidesinin guney cephesinin, doğu cephesinin 224 satırları ise Kul Tigin abidesinin doğu cephesinin mukabil satırlarına benzemektedir Bu abidede ayrıca Kul Tigin'in olumunden sonraki vakaların ilave edildiği gorulur
Bilge Kağan abidesi hem devrilmiş, hem de parcalanmıştır Onun icin tahribat ve silinti bunda cok fazladır Bu abideyi de yeğeni Yollug Tigin yazmıştır Her iki abidede de Bilge Kağan'ın sozlerinin dışında Yollug Tigin'in kitabe kayıtlan ve ilaveleri yer almaktadır Bu abidenin etrafında da yine turbe enkazı ve daha az olmak uzere heykeller, balballar ve taşlar vardır
Tonyukuk abidesi, diğer iki abidenin biraz daha doğusunda bulunmaktadır Devrilmiş, dikili dort cepheli iki taş halindedir Birinci ve daha buyuk oları taşta 35, ikinci taşta 27 satır vardır, ikinci taşta yanlar daha itinasızdır Ve aşınma da daha cokturBu abidenin yazıları Kul Tigin ve Bilge Kağan'ınki kadar duzgun değildir Bu abidede de yazı yukarıdan aşağı yazılmıştır Fakat diğer ikisinin aksine satırlar soldan sağa doğru istif edilmiştir Tezyinatı da diğer kitabelerdeki kadar sanatkarane değildir Tonyukuk abidesinin yanında da buyuk bir turbe kalıntısı, heykeller, balballar ve taşlar vardır
Tonyukuk abidesini, İlteriş Kağan'nın isyanına iştirak eden ve o gunden Bilice Kağan devrine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan buyuk Turk devlet adamı ve başkumandanı Tonyukuk ihtiyarlık devrinde bizzat diktirmiştir Bu abidede Tonyukuk konuşmaktadır, bu abidenin muellifi odur
Kul Tigin ve Bilge Kağan abideleri Baykal golunun guneyinde Orhun nehri vadisinde Koşo Tsaydam golu civarında 47,1 arz ve 102 tul derecelerinde bulunmaktadır, Otuken ormanın da buradaki Hangay sıradağlarının bir parcası olduğu anlaşılmaktadır Tonyuk'uk abidesi ise biraz daha doğuda 48 arz ve 107 tul dereceleri arasında Tola nehrinin yukarı mecrasında Bayn Cokto denilen yerin yakınında bulunmaktadır
Orhun abidelerinin bulunuşu insanlığın en buyuk keşiflerinden biridir Orhun harfleri ile yazılı kitabelerden daha 12 asırda tarihci Cuveyni Tarihi Cihankuşa'sında bahsetmişti, ayrıca Cin kaynakları da cok eskiden bu abidelerin dikildiğini bildirmekte idi Fakat 18 ve 19 asırlara kadar Orhun harfli yazılar ve abideler ilim aleminin mechulu olarak kalmıştı Once Kırgızlara ait mezar taşlarından ibaret bulunan ve tek tuk kelimelerle isimleri ihtiva eden Yenisey kitabeleri bulunmuşturİlk defa nebatatcı Messerschmidt 1721 yılında Yenisey vadisinde bu yazı ile yazılı bir taşı tespit etmiştir Fakat Orhun harfli kitabelerin yolunu acan ve bu hususta ilim aleminin dikkatini ceken Strahlenberg olmuştur 1709'da Poltava muharebesinde esir dusen bu İsvecli subayı Ruslar Sibirya'ya surmuşlerdir Surgunde 13 sene kalan, Messerachmidt'e yardıra eden ve serbestce gezip dolaştığı yerlerde incelemelerde bulunan Strahlenberg 1722'de vatanına dondukten sonra, 1730'da araştırmalarının neticesini yayınlamış ve bu arada eserinde mechul Yenisey kitabelerinden de bahsederek bazılarını yayınlamıştır Bu yayın derhal ilim aleminin dikkatini cekmiş ve Orhun abidelerinden bir iki asır oncesine ait bulunan Yenisey kitabeleri arka arkaya bulunmaya bağlamıştır Nihayet 1899'da Rus bilgini Yadrintsev, sonradan Kul Tigin ve Bilge Kağan abideleri olduğu anlaşılan Orhun hitabelerini bulmuş, bunun uzerine 1890 tarihinde Heikel'in başkanlığında bir Fin, 1891'de de Radolff'un başkanlığında bir Rus ilmi sefer heyeti mahalline gonderilmiştir Her iki sefer heyeti de abideleri yakından tetkik etmiş ve fotoğraflarını alarak donmuştur, Fin heyeti getirdiği mukemmel fotoğrafları Avrupa ilim merkezlerine dağıtmış, ote yandan hem Fin heyeti, hem de Radloff, getirdikleri malzemenin fotoğraflarını buyuk atlaslar halinde neşretmişlerdir Bu atlas yayınları ile abidelerin okunması calışmaları hızlanmış ve daha başka yazıları da cozmuş bulunan Danimarkalı buyuk alim Thomsen, kısa bir zaman sonra, 1893'te Orhun yazısını cozmeğe muvaffak olmuştur, once, abidelerde cok gecen Tengri, Turk ve Kut Tigin kelimelerini cozen Thomsen, sonra butun abideleri okumuş, ve boylece Turk milletinin, ebedi minnettarlığına mazhar olmuştur
Artık bu cozumden sonra bir yandan Thomsen, bir yandan Radloff abidelerin metni vs tercumeleri uzerinde adeta yarışa girmişler, bunu diğer alimler takip etmiş ve zamanımıza kadar bu buyuk Turk abideleri elden duşmemiştir Amerika'dan Japonya'ya kadar Avrupa'da ve medeni alemde hemen hemen her dilde bu abideler uzerinde araştırmalar yapılmış, 6 tanesi buyuk olan Orhun harfli yeni kitabeler ve metinler bulunmuş, nesirler birbirini kovalamıştır Son olarak genc Turk alimi Talat Tekin Amerika'da Orhun Turkcesinin mukemmel bir gramerini ve kitabelerin yeni bir neşrini yapmıştır Son zamanlarda Orhun sahası arkeolojik araştırmalarda da on plana gecmiş ve burada yuzlerce heykel, balbal, ceşitli eserler ve şehir harabeleri bulunmuştur Burada Cekoslovak alimi L Jisl, Kul Tigin heykelinin başını da bulup gun ışığına cıkarmıştır Bugun, Orhun kitabeleri uzerinde yapılan araştırmaların adları bile bir kitap teşkil eder
Orhun abidelerinin manzum olduğunu ileri surenler vardır Hatta bir Rus bilgini bu hususta geniş bir deneme yapmış ve abideleri manzum olarak yayınlamıştır Tabii, bu goruş doğru değildir Fakat abidelerdeki dilin ve uslUbun ahengini gostermesi bakımından dikkate değer bir husustur
