Ak HunEftalit Devleti
Buyuk kısmı Volga'dan batıya gecen Hunlardan Guney iran'a ve Batı Afganistan'a inen bir boluk olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının hic olmazsa, Ak HunEftalit devleti hanedan ailesi ile hakim zumresini teşkil ettikleri ileri surulmuş; veya bu devlet, Toleslerden Chaoché (Kaoku) uygurların ataları)'lere bağlı Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bolgesine gecerek 5 asrın ortalanna Doğru bir siyasi teşekkul haline gelmesi ile ilgili gorulmuştur
Hun Tarihinin bu noktası oldukca karanlık bir manzara taşımaktadır hakimiyetini Hazar kıyılannda Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a, ic Asya'ya kadar genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun ceşitli vesikalarda birbirinden farklı adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes Yeta'ların neş'et ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hunkelimesinin yakı ilgisi bulunduğunu duşunmuş ve J Marquart turlu adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'daki Kidarita (Sasani imparatorluğu hududunda Kafkaslar'da oturan Hunlar)'lardan ibaret olduğunu ileri surmuştu Bizans'lı tarihci Theophanes(8 asrın 2 yarısı)'e gore Ephtalitadı, Sasani imparatoru Peroz (Firuz
459484)'u mağlup eden Hun hukumdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın aslında, Eftalit paraları uzerinde gorulen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sulale adını, ikincisinin de kavim ismini gosten bileceği bildirilmiştir Diğer taraftan iskenderiyeli Kosmas İndikopleustes (545549 arası) ile Bizans tarihcisi Prokopios (545550 arası)'un eserlerinc ve eski Hind vesikalarında aynı kavimden Ak Hunlar(Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: ŞvetaHuna) diye bahsedilmiştir 520 yılında Ak HunEftalit hukumdannı ziyaret eden Cinli seyyah Song Yun'un notlarından bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanilerle carpışan Ak Hun hukumdarı Khakanunvanını taşıyordu ve Afganistan bolgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da Teginidi Bolge yerli halkının irani asıldan olduğu şuphesizdir
Ak HunEftalit meselesi son zamanlarda bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile oldukca acıklık kazanmış gorunuyor Buna gore, tarihi gelişme M 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden buyuk goc hareketi ile ilgilidir ic Asya'da Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan buyuk Juanjuan devleti'nde Uar ve Hun adlannda iki kabile grubu 350'lilerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak bugunku Guney Kazakistan bozkırına gelmiş, buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra guneye yonelerek Afganistan'ın Toharistan bolgesine inmişti 367'ye Doğru, buradaki eski Kuşan (Buyuk Yueci) ulkesine hukmeden Kidaritahanedanı (ihtimal iran asılh)'nı da Baktria (Belh havalisi)'ya suren bu ic Asyalı kutle, soylendiği gibi, Uar ( Avar; ) ve Hun kabileler birliği idi
Bu birlik daha sonra Kangku (CuMaveraunnehir) ve Sogd (Semerkand ve havalisi)'un hakimleri olarak (Cince'deki Hiungnu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahalli soylenişlere gore bazı ufak değişiklikler gosteren) yukarıda sıraladığımız adlar altında anılmıştır Hakimiyetini batıda Hirkania (Gurgan Hazar denizinin guneyi)'ya kadar genişleten bu devlet 5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hukumdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de goruluyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sulale, hem kavim olarak oteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tesbitlere gore, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadishun (Herat civarında Pers kaynaklannda Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile sonra iran'ın batısına gocmuştur; Kadisiyayer adının menşei), Zavul (Zabul bundan Zabulistan), Col (Col? Gurgan Curcaniye, havalisinde), Kernıikhion (Karmirhyon Kızıl? Hun), AskilEskil Bunlardan hic olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır
Sogd bolgesini ele gecirdikten sonra iran uzerine Baskı yapan Uarhunların 9 yıl kadar suren (358'e doğru) şiddetli hucumları karşısında yıkılma tehlikesi geciren Sasani imparatorluğu Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hatta iki taraf arasında ittifaka varan bir andlaşma oldu ve bu durum uc nesilden fazla bir sure devam etti (bu arada, Şapur'un, 359'da Amida (Diyarbakır)'yı kuşatmasında yardımcı olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Fakat Bahram Gor zamanında (420438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren), Sasanileri sarstı Sogd bolgesinden Ceyhun'un guneyine doğru gelişen istila hareketinin Bahram Gor tarafından başarı ile durdurulması onun en şohretli (kurtarıcı) İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438457) sonlarına doğru UarHun (Ak Hun)'ların başında buyuk hukumdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Kunhan (Kunhan Priskos'da Kougkhas, islam kaynaklarında Akhşnvar vb) iran ic işlerine karışarak, himayesine aldığı veli ahd Peroz(Firuz)'u Sasani tahtına cıkarmış (459484), hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e doğru) 484 yılında Ceyhun kıyılarında Ak HunEftalitler tarafından mağlup edilerek Herat bolgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasaniler'in bu sırada gecirdiği diniictimai bir sarsıntı ulkelerini ihtilale surukledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ikilitelakki (ışıkkaranlık, iyilikkotuluk mucadelesi) uzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık icine duşen topluluğu kurtarmak iddiası ile duşuncelerini yaymağa başlamıştı
Buna gore, insanların saadetini bozan iki unsur vardı Biri servet, diğeri kadın Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde yeryuzunden koluluk kalkacaktı Bu tipik komunist propaganda neticesinde Arazi ve servet sahipleri ile aile muessesesine karşı kışkırtılan halk, Mazdek ve muridleri tarafından ayaklandırıldı din adamları ve asiller olduruldu, kadınlar tecavuze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, tahrip edildi devletin sıhhat kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gosteren Şah Kavad (veya Kubad, 488496 ve 498531) da hapsedilmişti; fakat o kurtulmak imkanını bularak komşu AkHunlara sığındı (496) iran'da olup bitenleri yakından takip eden Ak Hun hukumdarı, insanlık yararına hicbir şey goremediği Mazdek hareketini kırıp yok etmek icin, Kavad'ı 30 bin kişilik Hun suvari birliği başında iran'a gonderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498499) ve hadiselerin gelişmesinden felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatiyle Temizlik ve ulkenin sukunete kavuşturulması uzun bir zamana ihtiyac gosterdiğinden, Sasani imparatorluğunda hak, adalet ve mulkiyet esasında normal nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anuşirvan (531579) devrinde kurulmuştur ki, bu şehinşah tarihte Adillakabı ile anılır
Cin kaynaklarına gore, ic Asya'da Hoten, Kuca, Ak su, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak HunEftalitler bu arada Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekat Teginunvanını taşıyan ve Kabil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti199 6 yuz yılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515545) imparatorluk guney kanadının en azametli hukumdarı gorunmektedir Ordusunda daima 700 Savaş Filinin bulunduğu rivayet edilir Fakat Budist rahipler (Song Yun ve ondan bir asır sonra bur Aya gelen Hiuentsang) bu Huna kralından hoşlanmamışlardır Cunku Mihiragula Budizmi ulkesi halkı icin tehlikeli sayıyor ve Budistleri kontrol altında tutuyordu Buna karşılık, iskenderiye'den Hindistan'a giden tuccar (sonra keşiş) Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılı Keşmir vekayinamesinde Mihiragula Hindistan'ın en buyuk hukumdan olarak tasvir edilmektedir
iran'da Anuşirvan buyuk bir devlet adamı olarak belirdikce Ak HunEftalitler sonukleşti 552 yılında Orta Asya'da GokTurk hakanlığı kurulup istemi Yabgu Maveraunnehir bolgesinde faaliyete gectiği zaman ise, iki buyuk imparatorluk arasında sıkışan Ak HunEftalit devletinin, GokTurklerin mucadeleye giriştikleri Juanjuanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da f Ayda vermedi Anuşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde AkHun iktidarı yıkıldı ve ulke GokTurklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)
Uc kol halinde gelişmiş olan hun siyasi hakimiyeti Kafkasya'daki (Derben kuzeyi Hazar denizi arasında) Hunların Hazar hakanlığı idaresine girinceye kadar suren kısa hakimiyetleri dışında bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Turk soyundan ceşitli kutleler , buyuk Hun cağında şahsiyetini bulan zengin kulturleriyle goreceğimiz gibi ,Asya ,Avrupa ve Afrika kıt'alarında , Tabgac, GokTurk ,Turgiş, Karluk, Uygur, Oğuz,Bulgar, Sabar,Hazar, Kuman, vb gibi turlu adlar altında ve yeni guclu devletler, imparatorluklar kurararak yaşam aya devam etmişlerdir
Turk milleti denilen buyuk Alemin cocukları olan bu kutleler , aynı zamanda Rus, Macar, İslavBulgar, Romen, Gurcu devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde başlıca rol oynamışlar ve daha sonraki butun İslamTurk siyasi teşekkulerine askeri, hukuki ve sosyal yonlerden anakaynak vazifesi gormuşlerdir
Alıntıdır
Buyuk kısmı Volga'dan batıya gecen Hunlardan Guney iran'a ve Batı Afganistan'a inen bir boluk olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının hic olmazsa, Ak HunEftalit devleti hanedan ailesi ile hakim zumresini teşkil ettikleri ileri surulmuş; veya bu devlet, Toleslerden Chaoché (Kaoku) uygurların ataları)'lere bağlı Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bolgesine gecerek 5 asrın ortalanna Doğru bir siyasi teşekkul haline gelmesi ile ilgili gorulmuştur
Hun Tarihinin bu noktası oldukca karanlık bir manzara taşımaktadır hakimiyetini Hazar kıyılannda Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a, ic Asya'ya kadar genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun ceşitli vesikalarda birbirinden farklı adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes Yeta'ların neş'et ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hunkelimesinin yakı ilgisi bulunduğunu duşunmuş ve J Marquart turlu adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'daki Kidarita (Sasani imparatorluğu hududunda Kafkaslar'da oturan Hunlar)'lardan ibaret olduğunu ileri surmuştu Bizans'lı tarihci Theophanes(8 asrın 2 yarısı)'e gore Ephtalitadı, Sasani imparatoru Peroz (Firuz
459484)'u mağlup eden Hun hukumdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın aslında, Eftalit paraları uzerinde gorulen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sulale adını, ikincisinin de kavim ismini gosten bileceği bildirilmiştir Diğer taraftan iskenderiyeli Kosmas İndikopleustes (545549 arası) ile Bizans tarihcisi Prokopios (545550 arası)'un eserlerinc ve eski Hind vesikalarında aynı kavimden Ak Hunlar(Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: ŞvetaHuna) diye bahsedilmiştir 520 yılında Ak HunEftalit hukumdannı ziyaret eden Cinli seyyah Song Yun'un notlarından bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanilerle carpışan Ak Hun hukumdarı Khakanunvanını taşıyordu ve Afganistan bolgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da Teginidi Bolge yerli halkının irani asıldan olduğu şuphesizdir
Ak HunEftalit meselesi son zamanlarda bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile oldukca acıklık kazanmış gorunuyor Buna gore, tarihi gelişme M 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden buyuk goc hareketi ile ilgilidir ic Asya'da Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan buyuk Juanjuan devleti'nde Uar ve Hun adlannda iki kabile grubu 350'lilerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak bugunku Guney Kazakistan bozkırına gelmiş, buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra guneye yonelerek Afganistan'ın Toharistan bolgesine inmişti 367'ye Doğru, buradaki eski Kuşan (Buyuk Yueci) ulkesine hukmeden Kidaritahanedanı (ihtimal iran asılh)'nı da Baktria (Belh havalisi)'ya suren bu ic Asyalı kutle, soylendiği gibi, Uar ( Avar; ) ve Hun kabileler birliği idi
Bu birlik daha sonra Kangku (CuMaveraunnehir) ve Sogd (Semerkand ve havalisi)'un hakimleri olarak (Cince'deki Hiungnu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahalli soylenişlere gore bazı ufak değişiklikler gosteren) yukarıda sıraladığımız adlar altında anılmıştır Hakimiyetini batıda Hirkania (Gurgan Hazar denizinin guneyi)'ya kadar genişleten bu devlet 5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hukumdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de goruluyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sulale, hem kavim olarak oteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tesbitlere gore, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadishun (Herat civarında Pers kaynaklannda Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile sonra iran'ın batısına gocmuştur; Kadisiyayer adının menşei), Zavul (Zabul bundan Zabulistan), Col (Col? Gurgan Curcaniye, havalisinde), Kernıikhion (Karmirhyon Kızıl? Hun), AskilEskil Bunlardan hic olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır
Sogd bolgesini ele gecirdikten sonra iran uzerine Baskı yapan Uarhunların 9 yıl kadar suren (358'e doğru) şiddetli hucumları karşısında yıkılma tehlikesi geciren Sasani imparatorluğu Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hatta iki taraf arasında ittifaka varan bir andlaşma oldu ve bu durum uc nesilden fazla bir sure devam etti (bu arada, Şapur'un, 359'da Amida (Diyarbakır)'yı kuşatmasında yardımcı olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Fakat Bahram Gor zamanında (420438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren), Sasanileri sarstı Sogd bolgesinden Ceyhun'un guneyine doğru gelişen istila hareketinin Bahram Gor tarafından başarı ile durdurulması onun en şohretli (kurtarıcı) İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438457) sonlarına doğru UarHun (Ak Hun)'ların başında buyuk hukumdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Kunhan (Kunhan Priskos'da Kougkhas, islam kaynaklarında Akhşnvar vb) iran ic işlerine karışarak, himayesine aldığı veli ahd Peroz(Firuz)'u Sasani tahtına cıkarmış (459484), hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e doğru) 484 yılında Ceyhun kıyılarında Ak HunEftalitler tarafından mağlup edilerek Herat bolgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasaniler'in bu sırada gecirdiği diniictimai bir sarsıntı ulkelerini ihtilale surukledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ikilitelakki (ışıkkaranlık, iyilikkotuluk mucadelesi) uzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık icine duşen topluluğu kurtarmak iddiası ile duşuncelerini yaymağa başlamıştı
Buna gore, insanların saadetini bozan iki unsur vardı Biri servet, diğeri kadın Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde yeryuzunden koluluk kalkacaktı Bu tipik komunist propaganda neticesinde Arazi ve servet sahipleri ile aile muessesesine karşı kışkırtılan halk, Mazdek ve muridleri tarafından ayaklandırıldı din adamları ve asiller olduruldu, kadınlar tecavuze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, tahrip edildi devletin sıhhat kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gosteren Şah Kavad (veya Kubad, 488496 ve 498531) da hapsedilmişti; fakat o kurtulmak imkanını bularak komşu AkHunlara sığındı (496) iran'da olup bitenleri yakından takip eden Ak Hun hukumdarı, insanlık yararına hicbir şey goremediği Mazdek hareketini kırıp yok etmek icin, Kavad'ı 30 bin kişilik Hun suvari birliği başında iran'a gonderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498499) ve hadiselerin gelişmesinden felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatiyle Temizlik ve ulkenin sukunete kavuşturulması uzun bir zamana ihtiyac gosterdiğinden, Sasani imparatorluğunda hak, adalet ve mulkiyet esasında normal nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anuşirvan (531579) devrinde kurulmuştur ki, bu şehinşah tarihte Adillakabı ile anılır
Cin kaynaklarına gore, ic Asya'da Hoten, Kuca, Ak su, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak HunEftalitler bu arada Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekat Teginunvanını taşıyan ve Kabil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti199 6 yuz yılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515545) imparatorluk guney kanadının en azametli hukumdarı gorunmektedir Ordusunda daima 700 Savaş Filinin bulunduğu rivayet edilir Fakat Budist rahipler (Song Yun ve ondan bir asır sonra bur Aya gelen Hiuentsang) bu Huna kralından hoşlanmamışlardır Cunku Mihiragula Budizmi ulkesi halkı icin tehlikeli sayıyor ve Budistleri kontrol altında tutuyordu Buna karşılık, iskenderiye'den Hindistan'a giden tuccar (sonra keşiş) Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılı Keşmir vekayinamesinde Mihiragula Hindistan'ın en buyuk hukumdan olarak tasvir edilmektedir
iran'da Anuşirvan buyuk bir devlet adamı olarak belirdikce Ak HunEftalitler sonukleşti 552 yılında Orta Asya'da GokTurk hakanlığı kurulup istemi Yabgu Maveraunnehir bolgesinde faaliyete gectiği zaman ise, iki buyuk imparatorluk arasında sıkışan Ak HunEftalit devletinin, GokTurklerin mucadeleye giriştikleri Juanjuanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da f Ayda vermedi Anuşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde AkHun iktidarı yıkıldı ve ulke GokTurklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)
Uc kol halinde gelişmiş olan hun siyasi hakimiyeti Kafkasya'daki (Derben kuzeyi Hazar denizi arasında) Hunların Hazar hakanlığı idaresine girinceye kadar suren kısa hakimiyetleri dışında bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Turk soyundan ceşitli kutleler , buyuk Hun cağında şahsiyetini bulan zengin kulturleriyle goreceğimiz gibi ,Asya ,Avrupa ve Afrika kıt'alarında , Tabgac, GokTurk ,Turgiş, Karluk, Uygur, Oğuz,Bulgar, Sabar,Hazar, Kuman, vb gibi turlu adlar altında ve yeni guclu devletler, imparatorluklar kurararak yaşam aya devam etmişlerdir
Turk milleti denilen buyuk Alemin cocukları olan bu kutleler , aynı zamanda Rus, Macar, İslavBulgar, Romen, Gurcu devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde başlıca rol oynamışlar ve daha sonraki butun İslamTurk siyasi teşekkulerine askeri, hukuki ve sosyal yonlerden anakaynak vazifesi gormuşlerdir
Alıntıdır