İÇ ÇALKANTILAR VE İSYANLAR
Osmanlı Devletikuruluşundan itibaren çetin mücadeleler içinde yaşamak mecburiyetinde kalmıştırBir taraftan Bizans ve Balkanlardaki devletlerle uğraş ederkendiğer taraftan farklı alanlara yönlendirilmiş Türk beylikleri ile uğraşmıştırDoğudan ve batıdan rahatsız edilmiştirTürk ve İslam dünyasını Hristiyan ittifaklarına karşı korurkenkardeş devletlerle de mücâdele etmek zorunda kalmıştır
Bütün bunlara rağmenOsmanlılarİslam dünyasının lideri olan büyük bircihan devletini ortaya çıkarmıştırİçte ve dışta huzuru sağlamışbir rahat ve güven ortamı meydana getirmiştirAskeri başarılarının yanı sıra siyasiekonomik ve kültürel gelişmeler sağlamıştırTürkİslam kültürünün zirvesi olan bir Osmanlı Medeniyeti meydana getirmiştir
Yüzyıllarca süren üstün başarılarına rağmenyüklendiği çetin görevin ve aleyhinde oluşan ittifakların yüküdevlete ağır gelmeye başlamıştırAskeri harcamalar çok yükselmiştirTicari yolların değişmesi Osmanlı Devleti maliyesini olumsuz yönde etkilediSiyasi ve askeri meselelerle uğraşan devletdünyada meydana gelen ilmi ve teknolojik gelişmeleri görememişgördüklerini de uygulayamamıştır
Osmanlı Devleti kurulduğu tarihten 17 yüzyıla dek kesintisiz ilerleme ve gelişme içinde olmuşturÇok geniş sınırlara ulaşan devlet 16 yüzyılın ikinci yarısında bazı iç meselelerle karşı karşıya gelmiştirBatıda Avusturyadoğuda İran ile yapılan savaşlarOsmanlı Devletini bunalımlı bir döneme sokmuştur
İsyanların Sebepleri ve Özellikleri
Bu dönemde meydana çıkan isyanlaryönetiminordunun ve maliyenin bozulmasıyla ilgilidir
Yönetimde merkezi otoritesinin zayıflaması üstüne eyaletlerde ve taşra teşkilatında kendi başına hareket eden kişiler ortaya çıktıunlarhalk üstünde zorlama kurmaya ve merkezin emirlerini dinlememeye başladılarDiğer yandanuzun süren savaşlar nedeniyle askerden kaçanlar haydut olarak dağlara çıkıyor ve iç güvenliği korkutma ediyorlardıSavaş ortamında doğan idareli kriz de huzursuzlukların kaynağı olduMaliyenin zayıflaması ile paranın ayarı düşürüldüParanın alım gücünün azalması ve yeni vergilerüretimin düşmesine neden olduBuna karşın çiftçiesnaf ve tüccar üstünde aidat yükü daha da arttıDevlete olan güven sarsıldıBu fırsattan istifade eden kişilerinde teşvikiyle de iç karışıklıklar çıktıBu karışıklıkları çıkaranlargerçekleşen olumsuz gelişmelerden dolayıyer yer ahali tarafında desteklenmiştir
Ayrıcaiç isyanların sebepleri şöyle sıralanabilir:
Bu dönem padişahların yetersiz kişiler olmaları
Devlet memurlarının seçimlerde yeterliliğine bakılmayarakrüşvet ve iltimasın rol oynaması
Tımar sisteminin bozulması ve buna yan olarak tarım ve hayvancılığın gerilemesi
Uzun süren savaşlarıngüvenliğin bozulmasına ve bununçiftçinin toprağını terk etmesine sebep olmasına
Halkın her türlü propagandaya kolayca inanması
Devşirmelerin her türlü imkana sahip olmalarına karşılıkTürklerin fiziksel imkansızlıklar içinde olmaları
Yukarıda belirli sebepler insanları ayaklanma etmeye yöneltmiştir
İstanbul İsyanları
İstanbuldaki isyanlar birçok kez yeniçeriler ve sipahiler kadar çıkarılmıştırBunlargenellikle maaşların yetersizliği ve vaktinde ödenmemesi gerekçe ediyorlardıAyrıcayeniçeriler bir takım devlet adamlarının kendi çıkarları için kışkırtılıyorduBu durumdevlet içerisinde tedirginlik yaratıyoranarşinin ortaya sıkmasına sebep oluyorduKanlı olan bu isyanlar devlet ileri gelenlerinin hayatına mülk olduğu gibi padişahların tahttan indirilmesine hatta öldürülmesine değin gidebiliyordu
İstanbul isyanları arasında en güvenli olmayan olanları IIIMuratGenç OsmanIVMuratIVMehmet dönemlerinde meydana gelenlerdir
IIIMurat zamanındaki isyanın en kayda değer sebebiakçenin değerinin düşürülerek yeniçerilere ulufe ödenmesiydi İsyancılarsaraya yürüyerek bu işlerden sorumluluk sahibi gördükleri defterdarların katlini istemişlerdirÇaresiz kalan yönetimaskerlerin istediğini yerine getirdiBu durum askerleri daha da cesaretlendirmiş ve arkası gelmeyen yeni isyanlara sevk etmiştir
Genç OsmanHotin seferlerinde yetersizliğini gördüğü Yeniçeri Ocağının kaldırılarak yerine yeni bir ordu kurulmasını planlıyorduPadişahın bu planını öğrenen yeniçeriler ayaklandılarBir çok devlet adamını ve padişahı öldürdüler(1622)IIOsmanisyan cılar kadar öldürülen birincil padişahtırYeniçeriler bu olaylardan sonradan devlet içinde oysa güçlerini arttırmışlardır
Yeniçeriler ve sipahiler IVMuratın tahta geçtiği ilk yıllardan itibaren mesele çıkarmaya başladılarYeniçerilerin ayaklanması sonucu sadrazam öldürüldüBu olaydan etkilenen IVMuratdevlet otoritesini kurtarmak için çalıştıSert tedbirler alarak düzeni ve güvenliği baştan sağladı
İstanbuldaki diğer bir isyan da IVMehmet vaktinde patlak vermiştirHarem ağalarının devlet işlerine karıştığını ve ulufelerin zamanın da ödenmediğini ileri sürerek yeniçeriler ayaklandıSorumlu gördükleri birçok devlet adamını idam ettirdilerÖldürülen bu kişilerSultan Ahmet Meydanındaki bir çınar ağacına asıldıBundan nedeniyle bu olaya Vakai Vakvakiye denilmektedir(1656)
Taşra İsyanları
ICelali İsyanı
Ülkedeki idareli sistemin bozulmaya başlamasıtaşra isyanlarının esas sebebidirDevlet yönetiminde meydana gelen otorite boşluğu da genişlemesine sebep teşkil etmiştirAyrıcaAvusturya ve İran ile yapılan savaşlar isyanların yayılmasına etmen olmuşturXVIIyüzyıl her tarafında sürekli bu dönem isyanlarına Celali İsyanları adının verilmesi;Yavuz Sultan Selim döneminde Bozok (Yozgat) bölgesinde Celal isimli birisinin birincil defa isyan etmesinden kaynaklanmaktadırAnadoluda patlak veren Celali isyanlarından bazıları KarayazıcıCanpulatoğlu KalenderoğluKatırcıoğluGürcüNe bi gibi kişilerin çıkardığı isyanlardır
BunlardanKarayazıcıHaçova Savaşından kaçmış ve ocaktan kaydı silinmiştiUrfa taraflarında isyan eden Karayazıcıetrafınahükümete küskün olan devlet adamlarını ve asker kaçaklarını topladıKuvvetlerin mevcudu kısa zamanda otuz bin kişiye ulaştıSokulluzade Hasan Paşaya yenilen KarayazıcıSamsuna kaçtı ve Canik dağlarında girdiği çatışmada öldüKardeşi Deli Hasanisyana devam ettiDevleti uzun vakit uğraştıran Çılgın Hasan affedildiDaha sonradan Bosna valiliğine getirildiBurada da dar durmayan Deli Hasan sonunda idam edildi
IAhmet zamanındaCelali İsyanları ayrıntılarıyla yaygınlaşıp tehlikeli olmaya başladıİsyancılarAnadolunun büyük bir kısmını ele geçirdiler1606 da Avusturya savaşının sona ermesi üzerineSadrazam Kuyucu Mehmet Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa isyancıların üzerine gönderildilerÖnce Canpolatoğludaha daha sonra da Kalenderoğlu isyanları bastırıldıBunlardan Kalenderoğluadamları ile birlikte İrana sığındıAnadolu da çok sayıda Celalinin öldürülmesi üzerine devlet otoritesi yeniden sağlandı
IMustafa zamanındaErzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmet PaşaIIOsmanın yeniçeriler tarafından öldürülmesini gerekçe ederek isyan ettiAbaza Mehmet Paşaeline geçirdiği yeniçerileri öldürttüSonunda Hüsrev Paşaya yenilerekonunla birlikte İstanbula geldiİsyan nedenini ve macerasını IVMurata anlattıPadişah tarafından affedildi ve Bosna valiliğine tahin oldu
IIDiğer İsyanlar (Eyalet İsyanları)
XVIIyüzyılda merkezi yönetimin zayıflaması sonucu EflakBoğdan ve Erdelde çıkan isyanlar güçlükle bastırılabildiBu isyanların bastırılmasıOsmanlı Devletini zaman zaman Avrupa devletleriyle aleyhinde karşıya getirdiOsmanlı Devletinin uzakta eyaletlerinden biri olan Yemenisyanların en fazla görüldüğü yerlerden biriydiİstanbuldan atama olan yöneticilerin bölgede kontrolü sağlayamamaları sebebiyle Yemen15981635yılları arasında mahalli idarecilerin elinde kaldıBağdatta Subaşı Bekirin çıkardığı isyanIVMurat döneminde Bağdat seferi ile son bulduBağdat beylerbeyi Hüseyin Paşa göre bastırıldı(1655)
XVIIyüzyılda diğer bir manâlı ayaklanma da Kırımda çıktı1608de Kırım Hanı Gazi Girayın ölümü üzerine oğlu Toktamışİstanbuldan gelecek fermanı beklemeden kendini han duyuru ettirdiBu şart İstanbulda iyi karşılanmadıKırım Hanlığına Selamet Giray atama edildiBu olay Kırımda karışıklıklara sebep olduKırımdaki karışıklıklarCanbey Girayın Kırım hanı olmasına kadar devam etti
İsyanların Sonuçları
Yeniçerilerin isyankar tavırları Fatih Sultan Mehmet vaktinde başlarUlufe konusuna dayanan yeniçeri hareketlerizaman zaman siyasi mahiyet kazanmıştırİstanbul isyanlarında devletin otoritesi ağır bir sarsıntı geçirmiştirİsyanlar nedeniyle devletin üstteki dereceli memurlarında psikolojik buhran doğmuştur Yüksek dereceli memurların eli silahlı ve kuvvetli çapulcu ordusuna karşı yapabilecekleri bir şey yokturBu gelişmeler sonucunda Osmanlı Devletinin merkezi otoritesi çöktü;inanırlığı ve güvenirliğini kaybetti
Celali İsyanlarının kaynağı büyük ölçüdevergi yükünden yılıp köyünüçiftini çubuğunu terk eden(çift bozan) ırk oluşturuyorduKadılarıntaşrada oysa yöneticilerinin usulsüzkanuna tutarsız meslek yapmalarıfazla para(veya mal) toplamalarıhatta rüşvet almalarıbu isyanların psikolojik temelini meydana getirmiştirCelali ve Eyalet isyanları bastırıldıFakatne çift bozan ne kanunsuzluk ve nede sus payı eksildiBunun yanındakuyucu Murat Paşanın isyanları bastırmak içinsuçlu masum önüne gelen insanıçoluk çocuk demeden öldürtmesi derin yaraların açılmasına sebep oldu
Ticaret sanayiziraat kısacası üretimhuzur ve güven ortamını severİsyanlar nedeniyle ne İstanbulda ne de Anadoluda kolaylık kaldıTarım arazileri isyanlar ve bunalım çabaları sonunda yıkım olduHalk daha da yoksullaştıDolayısıyla devletin gelirleri de azaldıHalkının refahınıgüvenliğini ve huzurunu sağlayamayan devlete güven kalmadı *
Osmanlı Devletikuruluşundan itibaren çetin mücadeleler içinde yaşamak mecburiyetinde kalmıştırBir taraftan Bizans ve Balkanlardaki devletlerle uğraş ederkendiğer taraftan farklı alanlara yönlendirilmiş Türk beylikleri ile uğraşmıştırDoğudan ve batıdan rahatsız edilmiştirTürk ve İslam dünyasını Hristiyan ittifaklarına karşı korurkenkardeş devletlerle de mücâdele etmek zorunda kalmıştır
Bütün bunlara rağmenOsmanlılarİslam dünyasının lideri olan büyük bircihan devletini ortaya çıkarmıştırİçte ve dışta huzuru sağlamışbir rahat ve güven ortamı meydana getirmiştirAskeri başarılarının yanı sıra siyasiekonomik ve kültürel gelişmeler sağlamıştırTürkİslam kültürünün zirvesi olan bir Osmanlı Medeniyeti meydana getirmiştir
Yüzyıllarca süren üstün başarılarına rağmenyüklendiği çetin görevin ve aleyhinde oluşan ittifakların yüküdevlete ağır gelmeye başlamıştırAskeri harcamalar çok yükselmiştirTicari yolların değişmesi Osmanlı Devleti maliyesini olumsuz yönde etkilediSiyasi ve askeri meselelerle uğraşan devletdünyada meydana gelen ilmi ve teknolojik gelişmeleri görememişgördüklerini de uygulayamamıştır
Osmanlı Devleti kurulduğu tarihten 17 yüzyıla dek kesintisiz ilerleme ve gelişme içinde olmuşturÇok geniş sınırlara ulaşan devlet 16 yüzyılın ikinci yarısında bazı iç meselelerle karşı karşıya gelmiştirBatıda Avusturyadoğuda İran ile yapılan savaşlarOsmanlı Devletini bunalımlı bir döneme sokmuştur
İsyanların Sebepleri ve Özellikleri
Bu dönemde meydana çıkan isyanlaryönetiminordunun ve maliyenin bozulmasıyla ilgilidir
Yönetimde merkezi otoritesinin zayıflaması üstüne eyaletlerde ve taşra teşkilatında kendi başına hareket eden kişiler ortaya çıktıunlarhalk üstünde zorlama kurmaya ve merkezin emirlerini dinlememeye başladılarDiğer yandanuzun süren savaşlar nedeniyle askerden kaçanlar haydut olarak dağlara çıkıyor ve iç güvenliği korkutma ediyorlardıSavaş ortamında doğan idareli kriz de huzursuzlukların kaynağı olduMaliyenin zayıflaması ile paranın ayarı düşürüldüParanın alım gücünün azalması ve yeni vergilerüretimin düşmesine neden olduBuna karşın çiftçiesnaf ve tüccar üstünde aidat yükü daha da arttıDevlete olan güven sarsıldıBu fırsattan istifade eden kişilerinde teşvikiyle de iç karışıklıklar çıktıBu karışıklıkları çıkaranlargerçekleşen olumsuz gelişmelerden dolayıyer yer ahali tarafında desteklenmiştir
Ayrıcaiç isyanların sebepleri şöyle sıralanabilir:
Bu dönem padişahların yetersiz kişiler olmaları
Devlet memurlarının seçimlerde yeterliliğine bakılmayarakrüşvet ve iltimasın rol oynaması
Tımar sisteminin bozulması ve buna yan olarak tarım ve hayvancılığın gerilemesi
Uzun süren savaşlarıngüvenliğin bozulmasına ve bununçiftçinin toprağını terk etmesine sebep olmasına
Halkın her türlü propagandaya kolayca inanması
Devşirmelerin her türlü imkana sahip olmalarına karşılıkTürklerin fiziksel imkansızlıklar içinde olmaları
Yukarıda belirli sebepler insanları ayaklanma etmeye yöneltmiştir
İstanbul İsyanları
İstanbuldaki isyanlar birçok kez yeniçeriler ve sipahiler kadar çıkarılmıştırBunlargenellikle maaşların yetersizliği ve vaktinde ödenmemesi gerekçe ediyorlardıAyrıcayeniçeriler bir takım devlet adamlarının kendi çıkarları için kışkırtılıyorduBu durumdevlet içerisinde tedirginlik yaratıyoranarşinin ortaya sıkmasına sebep oluyorduKanlı olan bu isyanlar devlet ileri gelenlerinin hayatına mülk olduğu gibi padişahların tahttan indirilmesine hatta öldürülmesine değin gidebiliyordu
İstanbul isyanları arasında en güvenli olmayan olanları IIIMuratGenç OsmanIVMuratIVMehmet dönemlerinde meydana gelenlerdir
IIIMurat zamanındaki isyanın en kayda değer sebebiakçenin değerinin düşürülerek yeniçerilere ulufe ödenmesiydi İsyancılarsaraya yürüyerek bu işlerden sorumluluk sahibi gördükleri defterdarların katlini istemişlerdirÇaresiz kalan yönetimaskerlerin istediğini yerine getirdiBu durum askerleri daha da cesaretlendirmiş ve arkası gelmeyen yeni isyanlara sevk etmiştir
Genç OsmanHotin seferlerinde yetersizliğini gördüğü Yeniçeri Ocağının kaldırılarak yerine yeni bir ordu kurulmasını planlıyorduPadişahın bu planını öğrenen yeniçeriler ayaklandılarBir çok devlet adamını ve padişahı öldürdüler(1622)IIOsmanisyan cılar kadar öldürülen birincil padişahtırYeniçeriler bu olaylardan sonradan devlet içinde oysa güçlerini arttırmışlardır
Yeniçeriler ve sipahiler IVMuratın tahta geçtiği ilk yıllardan itibaren mesele çıkarmaya başladılarYeniçerilerin ayaklanması sonucu sadrazam öldürüldüBu olaydan etkilenen IVMuratdevlet otoritesini kurtarmak için çalıştıSert tedbirler alarak düzeni ve güvenliği baştan sağladı
İstanbuldaki diğer bir isyan da IVMehmet vaktinde patlak vermiştirHarem ağalarının devlet işlerine karıştığını ve ulufelerin zamanın da ödenmediğini ileri sürerek yeniçeriler ayaklandıSorumlu gördükleri birçok devlet adamını idam ettirdilerÖldürülen bu kişilerSultan Ahmet Meydanındaki bir çınar ağacına asıldıBundan nedeniyle bu olaya Vakai Vakvakiye denilmektedir(1656)
Taşra İsyanları
ICelali İsyanı
Ülkedeki idareli sistemin bozulmaya başlamasıtaşra isyanlarının esas sebebidirDevlet yönetiminde meydana gelen otorite boşluğu da genişlemesine sebep teşkil etmiştirAyrıcaAvusturya ve İran ile yapılan savaşlar isyanların yayılmasına etmen olmuşturXVIIyüzyıl her tarafında sürekli bu dönem isyanlarına Celali İsyanları adının verilmesi;Yavuz Sultan Selim döneminde Bozok (Yozgat) bölgesinde Celal isimli birisinin birincil defa isyan etmesinden kaynaklanmaktadırAnadoluda patlak veren Celali isyanlarından bazıları KarayazıcıCanpulatoğlu KalenderoğluKatırcıoğluGürcüNe bi gibi kişilerin çıkardığı isyanlardır
BunlardanKarayazıcıHaçova Savaşından kaçmış ve ocaktan kaydı silinmiştiUrfa taraflarında isyan eden Karayazıcıetrafınahükümete küskün olan devlet adamlarını ve asker kaçaklarını topladıKuvvetlerin mevcudu kısa zamanda otuz bin kişiye ulaştıSokulluzade Hasan Paşaya yenilen KarayazıcıSamsuna kaçtı ve Canik dağlarında girdiği çatışmada öldüKardeşi Deli Hasanisyana devam ettiDevleti uzun vakit uğraştıran Çılgın Hasan affedildiDaha sonradan Bosna valiliğine getirildiBurada da dar durmayan Deli Hasan sonunda idam edildi
IAhmet zamanındaCelali İsyanları ayrıntılarıyla yaygınlaşıp tehlikeli olmaya başladıİsyancılarAnadolunun büyük bir kısmını ele geçirdiler1606 da Avusturya savaşının sona ermesi üzerineSadrazam Kuyucu Mehmet Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa isyancıların üzerine gönderildilerÖnce Canpolatoğludaha daha sonra da Kalenderoğlu isyanları bastırıldıBunlardan Kalenderoğluadamları ile birlikte İrana sığındıAnadolu da çok sayıda Celalinin öldürülmesi üzerine devlet otoritesi yeniden sağlandı
IMustafa zamanındaErzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmet PaşaIIOsmanın yeniçeriler tarafından öldürülmesini gerekçe ederek isyan ettiAbaza Mehmet Paşaeline geçirdiği yeniçerileri öldürttüSonunda Hüsrev Paşaya yenilerekonunla birlikte İstanbula geldiİsyan nedenini ve macerasını IVMurata anlattıPadişah tarafından affedildi ve Bosna valiliğine tahin oldu
IIDiğer İsyanlar (Eyalet İsyanları)
XVIIyüzyılda merkezi yönetimin zayıflaması sonucu EflakBoğdan ve Erdelde çıkan isyanlar güçlükle bastırılabildiBu isyanların bastırılmasıOsmanlı Devletini zaman zaman Avrupa devletleriyle aleyhinde karşıya getirdiOsmanlı Devletinin uzakta eyaletlerinden biri olan Yemenisyanların en fazla görüldüğü yerlerden biriydiİstanbuldan atama olan yöneticilerin bölgede kontrolü sağlayamamaları sebebiyle Yemen15981635yılları arasında mahalli idarecilerin elinde kaldıBağdatta Subaşı Bekirin çıkardığı isyanIVMurat döneminde Bağdat seferi ile son bulduBağdat beylerbeyi Hüseyin Paşa göre bastırıldı(1655)
XVIIyüzyılda diğer bir manâlı ayaklanma da Kırımda çıktı1608de Kırım Hanı Gazi Girayın ölümü üzerine oğlu Toktamışİstanbuldan gelecek fermanı beklemeden kendini han duyuru ettirdiBu şart İstanbulda iyi karşılanmadıKırım Hanlığına Selamet Giray atama edildiBu olay Kırımda karışıklıklara sebep olduKırımdaki karışıklıklarCanbey Girayın Kırım hanı olmasına kadar devam etti
İsyanların Sonuçları
Yeniçerilerin isyankar tavırları Fatih Sultan Mehmet vaktinde başlarUlufe konusuna dayanan yeniçeri hareketlerizaman zaman siyasi mahiyet kazanmıştırİstanbul isyanlarında devletin otoritesi ağır bir sarsıntı geçirmiştirİsyanlar nedeniyle devletin üstteki dereceli memurlarında psikolojik buhran doğmuştur Yüksek dereceli memurların eli silahlı ve kuvvetli çapulcu ordusuna karşı yapabilecekleri bir şey yokturBu gelişmeler sonucunda Osmanlı Devletinin merkezi otoritesi çöktü;inanırlığı ve güvenirliğini kaybetti
Celali İsyanlarının kaynağı büyük ölçüdevergi yükünden yılıp köyünüçiftini çubuğunu terk eden(çift bozan) ırk oluşturuyorduKadılarıntaşrada oysa yöneticilerinin usulsüzkanuna tutarsız meslek yapmalarıfazla para(veya mal) toplamalarıhatta rüşvet almalarıbu isyanların psikolojik temelini meydana getirmiştirCelali ve Eyalet isyanları bastırıldıFakatne çift bozan ne kanunsuzluk ve nede sus payı eksildiBunun yanındakuyucu Murat Paşanın isyanları bastırmak içinsuçlu masum önüne gelen insanıçoluk çocuk demeden öldürtmesi derin yaraların açılmasına sebep oldu
Ticaret sanayiziraat kısacası üretimhuzur ve güven ortamını severİsyanlar nedeniyle ne İstanbulda ne de Anadoluda kolaylık kaldıTarım arazileri isyanlar ve bunalım çabaları sonunda yıkım olduHalk daha da yoksullaştıDolayısıyla devletin gelirleri de azaldıHalkının refahınıgüvenliğini ve huzurunu sağlayamayan devlete güven kalmadı *