Taşra İsyanları
ICelali İsyanı
Ülkedeki ekonomik sistemin bozulmaya başlaması,taşra isyanlarının esas sebebidirDevlet yönetiminde meydana gelen otorite boşluğu da genişlemesine sebep teşkil etmiştirHem,Avusturya ve İran ile yapılan savaşlar isyanların yayılmasına etmen olmuşturXVIIyüzyıl baştan başa devam eden bu dönem isyanlarına Celali İsyanları adının verilmesi;Yavuz Sultan Selim döneminde Bozok (Yozgat) bölgesinde Celal isimli birisinin ilk defa ayaklanma etmesinden kaynaklanmaktadırAnadoluda patlak veren Celali isyanlarından bazıları Karayazıcı,Canpulatoğlu, Kalenderoğlu,Katırcıoğlu,Gürcü,Nebi gibi şahısların çıkardığı isyanlardır
Bunlardan,Karayazıcı,Haçova Savaşından kaçmış ve ocaktan kaydı silinmiştiUrfa taraflarında isyan eden Karayazıcı,etrafına,hükümete dargın olan devlet adamlarını ve asker kaçaklarını topladıKuvvetlerin mevcudu kısa zamanda otuz bin kişiye ulaştıSokulluzade Hasan Paşaya yenilen Karayazıcı,Samsuna kaçtı ve Canik dağlarında girdiği çatışmada öldüKardeşi Çılgın Hasan,isyana devam ettiDevleti uzun zaman uğraştıran Çılgın Hasan affedildiDaha daha sonra Bosna valiliğine getirildiBurada da gizli durmayan Çılgın Hasan sonunda idam edildi
IAhmet vaktinde,Celali İsyanları adamakıllı yaygınlaşıp güvenli olmayan olmaya başladıİsyancılar,Anadolunun büyük bir kısmını ele geçirdiler1606 da Avusturya savaşının sona ermesi üstüne,Sadrazam Kuyucu Mehmet Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa isyancıların üstüne gönderildilerÖnce Canpolatoğlu,sonradan da Kalenderoğlu isyanları bastırıldıBunlardan Kalenderoğlu,adamları ile birlikte İrana sığındıAnadolu da fazla sayıda Celalinin öldürülmesi üstüne devlet otoritesi bitmiş sağlandı
IMustafa zamanında,Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmet Paşa,IIOsmanın yeniçeriler kadar öldürülmesini gerekçe ederek ayaklanma ettiAbaza Mehmet Paşa,eline geçirdiği yeniçerileri öldürttüSonunda Hüsrev Paşaya yenilerek,onunla birlikte İstanbula geldiİsyan nedenini ve macerasını IVMurata anlattıPadişah kadar affedildi ve Bosna valiliğine tahin oldu
IIDiğer İsyanlar (Eyalet İsyanları)
XVIIyüzyılda merkezi yönetimin zayıflaması sonucu Eflak,Boğdan ve Erdelde meydana çıkan isyanlar güçlükle bastırılabildiBu isyanların bastırılması,Osmanlı Devletini zaman zaman Avrupa devletleriyle aleyhinde karşıya getirdiOsmanlı Devletinin uzak eyaletlerinden biri olan Yemen,isyanların en fazla görüldüğü yerlerden biriydiİstanbuldan atama olan yöneticilerin bölgede kontrolü sağlayamamaları sebebiyle Yemen,15981635yılları arasında mahalli idarecilerin elinde kaldıBağdatta Subaşı Bekirin çıkardığı isyan,IVMurat döneminde Bağdat seferi ile son bulduBağdat beylerbeyi Hüseyin Paşa tarafından bastırıldı(1655)
XVIIyüzyılda diğer bir kayda değer ayaklanma da Kırımda çıktı1608de Kırım Hanı Gazi Girayın ölümü üzerine oğlu Toktamış,İstanbuldan gelecek fermanı beklemeden kendini han ilan ettirdiBu şart İstanbulda iyi karşılanmadıKırım Hanlığına Selamet Giray atama edildiBu durum Kırımda karışıklıklara sebep olduKırımdaki karışıklıklar,Canbey Girayın Kırım hanı olmasına kadar devam etti
İsyanların Sonuçları
Yeniçerilerin isyankar tavırları Fatih Sultan Mehmet zamanında başlarUlufe konusuna dayanan yeniçeri hareketleri,ara sıra siyasi mahiyet kazanmıştırİstanbul isyanlarında devletin otoritesi ağır bir sarsıntı geçirmiştirİsyanlar nedeniyle devletin üstteki dereceli memurlarında psikolojik bastırma doğmuştur Yüksek dereceli memurların eli silahlı ve dinç çapulcu ordusuna karşı yapabilecekleri bir şey yokturBu gelişmeler sonucunda Osmanlı Devletinin merkezi otoritesi çöktü;inanırlığı ve güvenirliğini kaybetti
Celali İsyanlarının kaynağı büyük ölçüde,ödenti yükünden yılıp köyünü,çiftini çubuğunu terk eden(çift bozan) ırk oluşturuyorduKadıların,taşradaki yöneticilerinin illegal,kanuna tutarsız iş yapmaları,pozitif para(veya mülk) toplamaları,hatta rüşvet almaları,bu isyanların psikolojik temelini meydana getirmiştirCelali ve Eyalet isyanları bastırıldıFakat,ne çift bozan ne yolsuzluk ve nede sus payı eksildiBunun yanına,kuyucu Murat Paşanın isyanları bastırmak için,suçlu masum önüne gelen insanı,çoluk çocuk demeden öldürtmesi derin yaraların açılmasına sebep oldu
Ticaret sanayi,ziraat kısacası üretim,huzur ve güven ortamını severİsyanlar sebebiyle ne İstanbulda ne de Anadoluda rahatlık kaldıTarım arazileri isyanlar ve çöküntü çabaları sonunda imha olduHalk daha da yoksullaştıDolayısıyla devletin gelirleri de azaldıHalkının refahını,güvenliğini ve huzurunu sağlayamayan devlete güven kalmadı
İsyanların Sebepleri ve Özellikleri
Bu dönemde çıkan isyanlar,yönetimin,ordunun ve maliyenin bozulmasıyla ilgilidir
Yönetimde merkezi otoritesinin zayıflaması üstüne eyaletlerde ve taşra teşkilatında kendi başına hareket eden kişiler ortaya çıktıunlar,halk müziği üstünde zorlama kurmaya ve merkezin emirlerini dinlememeye başladılarDiğer yana,uzun süren savaşlar sebebiyle askerden kaçanlar eşkıya olarak dağlara çıkıyor ve iç güvenliği tehdit ediyorlardıSavaş ortamında doğan idareli kriz de huzursuzlukların kaynağı olduMaliyenin zayıflaması ile paranın ayarı düşürüldüParanın alım gücünün azalması ve yeni vergiler,üretimin düşmesine niçin olduBuna rağmen çiftlik sahibi,esnaf ve tüccar üstünde aidat yükü daha da arttıDevlete olan güven sarsıldıBu fırsattan istifade eden kişilerinde teşvikiyle de iç karışıklıklar çıktıBu karışıklıkları çıkaranlar,gerçekleşen olumsuz gelişmelerden nedeniyle,yer yer insanlar tarafında desteklenmiştir
Ayrıca,iç isyanların sebepleri şöyle sıralanabilir:
Bu dönem padişahların beceriksiz kişiler olmaları
Devlet memurlarının seçimlerde yeterliliğine bakılmayarak,rüşvet ve iltimasın rol oynaması
Tımar sisteminin bozulması ve buna bağlı olarak tarım ve hayvancılığın gerilemesi
Uzun süren savaşların,güvenliğin bozulmasına ve bunun,çiftçinin toprağını terk etmesine sebep olmasına
Halkın her türlü propagandaya zahmetsizce inanması
Devşirmelerin her türlü imkana sahip olmalarına karşılık,Türklerin maddi imkansızlıklar içinde olmaları
Yukarıda açıklanmış sebepler insanları isyan etmeye yöneltmiştir
İstanbul İsyanları
İstanbuldaki isyanlar birçok kere yeniçeriler ve sipahiler kadar çıkarılmıştırBunlar,genelde maaşların yetersizliği ve zamanında ödenmemesi bahane ediyorlardıHem,yeniçeriler bazı devlet adamlarının kendi çıkarları için kışkırtılıyorduBu koşul,devlet içerisinde huzursuzluk yaratıyor,anarşinin ortaya sıkmasına sebep oluyorduKanlı olan bu isyanlar devlet ileri gelenlerinin hayatına mülk olduğu gibi padişahların tahttan indirilmesine hatta öldürülmesine kadar gidebiliyordu
İstanbul isyanları aralarında en güvenli olmayan olanları IIIMurat,Genç Osman,IVMurat,IVMehmet dönemlerinde meydana gelenlerdir
IIIMurat zamanındaki isyanın en kayda değer sebebi,akçenin değerinin düşürülerek yeniçerilere ulufe ödenmesiydi İsyancılar,saraya yürüye yürüye bu işlerden sorumluluk sahibi gördükleri defterdarların katlini istemişlerdirÇaresiz kalan idare,askerlerin istediğini yerine getirdiBu durum askerleri daha da cesaretlendirmiş ve arkası gelmeyen yeni isyanlara sevk etmiştir
Genç Osman,Hotin seferlerinde yetersizliğini gördüğü Yeniçeri Ocağının kaldırılarak yerine yeni bir ordu kurulmasını planlıyorduPadişahın bu planını öğrenen yeniçeriler ayaklandılarBir fazla devlet adamını ve padişahı öldürdüler(1622)IIOsman,isyancılar kadar öldürülen birincil padişahtırYeniçeriler bu olaylardan sonra devlet içinde ki güçlerini arttırmışlardır
Yeniçeriler ve sipahiler IVMuratın tahta geçtiği birincil yıllardan itibaren mesele çıkarmaya başladılarYeniçerilerin ayaklanması sonucu sadrazam öldürüldüBu olaydan etkilenen IVMurat,devlet otoritesini kurtarmak için çalıştıSert tedbirler alarak düzeni ve güvenliği bitmiş sağladı
İstanbuldaki öteki bir ayaklanma da IVMehmet vaktinde patlak vermiştirHarem ağalarının devlet işlerine karıştığını ve ulufelerin zamanın da ödenmediğini ileri sürerek yeniçeriler ayaklandıSorumlu gördükleri birçok devlet adamını idam ettirdilerÖldürülen bu kişiler,Sultan Ahmet Meydanındaki bir çınar ağacına asıldıBundan dolayı bu olaya Olgui Vakvakiye denilmektedir(1656) *
ICelali İsyanı
Ülkedeki ekonomik sistemin bozulmaya başlaması,taşra isyanlarının esas sebebidirDevlet yönetiminde meydana gelen otorite boşluğu da genişlemesine sebep teşkil etmiştirHem,Avusturya ve İran ile yapılan savaşlar isyanların yayılmasına etmen olmuşturXVIIyüzyıl baştan başa devam eden bu dönem isyanlarına Celali İsyanları adının verilmesi;Yavuz Sultan Selim döneminde Bozok (Yozgat) bölgesinde Celal isimli birisinin ilk defa ayaklanma etmesinden kaynaklanmaktadırAnadoluda patlak veren Celali isyanlarından bazıları Karayazıcı,Canpulatoğlu, Kalenderoğlu,Katırcıoğlu,Gürcü,Nebi gibi şahısların çıkardığı isyanlardır
Bunlardan,Karayazıcı,Haçova Savaşından kaçmış ve ocaktan kaydı silinmiştiUrfa taraflarında isyan eden Karayazıcı,etrafına,hükümete dargın olan devlet adamlarını ve asker kaçaklarını topladıKuvvetlerin mevcudu kısa zamanda otuz bin kişiye ulaştıSokulluzade Hasan Paşaya yenilen Karayazıcı,Samsuna kaçtı ve Canik dağlarında girdiği çatışmada öldüKardeşi Çılgın Hasan,isyana devam ettiDevleti uzun zaman uğraştıran Çılgın Hasan affedildiDaha daha sonra Bosna valiliğine getirildiBurada da gizli durmayan Çılgın Hasan sonunda idam edildi
IAhmet vaktinde,Celali İsyanları adamakıllı yaygınlaşıp güvenli olmayan olmaya başladıİsyancılar,Anadolunun büyük bir kısmını ele geçirdiler1606 da Avusturya savaşının sona ermesi üstüne,Sadrazam Kuyucu Mehmet Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa isyancıların üstüne gönderildilerÖnce Canpolatoğlu,sonradan da Kalenderoğlu isyanları bastırıldıBunlardan Kalenderoğlu,adamları ile birlikte İrana sığındıAnadolu da fazla sayıda Celalinin öldürülmesi üstüne devlet otoritesi bitmiş sağlandı
IMustafa zamanında,Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmet Paşa,IIOsmanın yeniçeriler kadar öldürülmesini gerekçe ederek ayaklanma ettiAbaza Mehmet Paşa,eline geçirdiği yeniçerileri öldürttüSonunda Hüsrev Paşaya yenilerek,onunla birlikte İstanbula geldiİsyan nedenini ve macerasını IVMurata anlattıPadişah kadar affedildi ve Bosna valiliğine tahin oldu
IIDiğer İsyanlar (Eyalet İsyanları)
XVIIyüzyılda merkezi yönetimin zayıflaması sonucu Eflak,Boğdan ve Erdelde meydana çıkan isyanlar güçlükle bastırılabildiBu isyanların bastırılması,Osmanlı Devletini zaman zaman Avrupa devletleriyle aleyhinde karşıya getirdiOsmanlı Devletinin uzak eyaletlerinden biri olan Yemen,isyanların en fazla görüldüğü yerlerden biriydiİstanbuldan atama olan yöneticilerin bölgede kontrolü sağlayamamaları sebebiyle Yemen,15981635yılları arasında mahalli idarecilerin elinde kaldıBağdatta Subaşı Bekirin çıkardığı isyan,IVMurat döneminde Bağdat seferi ile son bulduBağdat beylerbeyi Hüseyin Paşa tarafından bastırıldı(1655)
XVIIyüzyılda diğer bir kayda değer ayaklanma da Kırımda çıktı1608de Kırım Hanı Gazi Girayın ölümü üzerine oğlu Toktamış,İstanbuldan gelecek fermanı beklemeden kendini han ilan ettirdiBu şart İstanbulda iyi karşılanmadıKırım Hanlığına Selamet Giray atama edildiBu durum Kırımda karışıklıklara sebep olduKırımdaki karışıklıklar,Canbey Girayın Kırım hanı olmasına kadar devam etti
İsyanların Sonuçları
Yeniçerilerin isyankar tavırları Fatih Sultan Mehmet zamanında başlarUlufe konusuna dayanan yeniçeri hareketleri,ara sıra siyasi mahiyet kazanmıştırİstanbul isyanlarında devletin otoritesi ağır bir sarsıntı geçirmiştirİsyanlar nedeniyle devletin üstteki dereceli memurlarında psikolojik bastırma doğmuştur Yüksek dereceli memurların eli silahlı ve dinç çapulcu ordusuna karşı yapabilecekleri bir şey yokturBu gelişmeler sonucunda Osmanlı Devletinin merkezi otoritesi çöktü;inanırlığı ve güvenirliğini kaybetti
Celali İsyanlarının kaynağı büyük ölçüde,ödenti yükünden yılıp köyünü,çiftini çubuğunu terk eden(çift bozan) ırk oluşturuyorduKadıların,taşradaki yöneticilerinin illegal,kanuna tutarsız iş yapmaları,pozitif para(veya mülk) toplamaları,hatta rüşvet almaları,bu isyanların psikolojik temelini meydana getirmiştirCelali ve Eyalet isyanları bastırıldıFakat,ne çift bozan ne yolsuzluk ve nede sus payı eksildiBunun yanına,kuyucu Murat Paşanın isyanları bastırmak için,suçlu masum önüne gelen insanı,çoluk çocuk demeden öldürtmesi derin yaraların açılmasına sebep oldu
Ticaret sanayi,ziraat kısacası üretim,huzur ve güven ortamını severİsyanlar sebebiyle ne İstanbulda ne de Anadoluda rahatlık kaldıTarım arazileri isyanlar ve çöküntü çabaları sonunda imha olduHalk daha da yoksullaştıDolayısıyla devletin gelirleri de azaldıHalkının refahını,güvenliğini ve huzurunu sağlayamayan devlete güven kalmadı
İsyanların Sebepleri ve Özellikleri
Bu dönemde çıkan isyanlar,yönetimin,ordunun ve maliyenin bozulmasıyla ilgilidir
Yönetimde merkezi otoritesinin zayıflaması üstüne eyaletlerde ve taşra teşkilatında kendi başına hareket eden kişiler ortaya çıktıunlar,halk müziği üstünde zorlama kurmaya ve merkezin emirlerini dinlememeye başladılarDiğer yana,uzun süren savaşlar sebebiyle askerden kaçanlar eşkıya olarak dağlara çıkıyor ve iç güvenliği tehdit ediyorlardıSavaş ortamında doğan idareli kriz de huzursuzlukların kaynağı olduMaliyenin zayıflaması ile paranın ayarı düşürüldüParanın alım gücünün azalması ve yeni vergiler,üretimin düşmesine niçin olduBuna rağmen çiftlik sahibi,esnaf ve tüccar üstünde aidat yükü daha da arttıDevlete olan güven sarsıldıBu fırsattan istifade eden kişilerinde teşvikiyle de iç karışıklıklar çıktıBu karışıklıkları çıkaranlar,gerçekleşen olumsuz gelişmelerden nedeniyle,yer yer insanlar tarafında desteklenmiştir
Ayrıca,iç isyanların sebepleri şöyle sıralanabilir:
Bu dönem padişahların beceriksiz kişiler olmaları
Devlet memurlarının seçimlerde yeterliliğine bakılmayarak,rüşvet ve iltimasın rol oynaması
Tımar sisteminin bozulması ve buna bağlı olarak tarım ve hayvancılığın gerilemesi
Uzun süren savaşların,güvenliğin bozulmasına ve bunun,çiftçinin toprağını terk etmesine sebep olmasına
Halkın her türlü propagandaya zahmetsizce inanması
Devşirmelerin her türlü imkana sahip olmalarına karşılık,Türklerin maddi imkansızlıklar içinde olmaları
Yukarıda açıklanmış sebepler insanları isyan etmeye yöneltmiştir
İstanbul İsyanları
İstanbuldaki isyanlar birçok kere yeniçeriler ve sipahiler kadar çıkarılmıştırBunlar,genelde maaşların yetersizliği ve zamanında ödenmemesi bahane ediyorlardıHem,yeniçeriler bazı devlet adamlarının kendi çıkarları için kışkırtılıyorduBu koşul,devlet içerisinde huzursuzluk yaratıyor,anarşinin ortaya sıkmasına sebep oluyorduKanlı olan bu isyanlar devlet ileri gelenlerinin hayatına mülk olduğu gibi padişahların tahttan indirilmesine hatta öldürülmesine kadar gidebiliyordu
İstanbul isyanları aralarında en güvenli olmayan olanları IIIMurat,Genç Osman,IVMurat,IVMehmet dönemlerinde meydana gelenlerdir
IIIMurat zamanındaki isyanın en kayda değer sebebi,akçenin değerinin düşürülerek yeniçerilere ulufe ödenmesiydi İsyancılar,saraya yürüye yürüye bu işlerden sorumluluk sahibi gördükleri defterdarların katlini istemişlerdirÇaresiz kalan idare,askerlerin istediğini yerine getirdiBu durum askerleri daha da cesaretlendirmiş ve arkası gelmeyen yeni isyanlara sevk etmiştir
Genç Osman,Hotin seferlerinde yetersizliğini gördüğü Yeniçeri Ocağının kaldırılarak yerine yeni bir ordu kurulmasını planlıyorduPadişahın bu planını öğrenen yeniçeriler ayaklandılarBir fazla devlet adamını ve padişahı öldürdüler(1622)IIOsman,isyancılar kadar öldürülen birincil padişahtırYeniçeriler bu olaylardan sonra devlet içinde ki güçlerini arttırmışlardır
Yeniçeriler ve sipahiler IVMuratın tahta geçtiği birincil yıllardan itibaren mesele çıkarmaya başladılarYeniçerilerin ayaklanması sonucu sadrazam öldürüldüBu olaydan etkilenen IVMurat,devlet otoritesini kurtarmak için çalıştıSert tedbirler alarak düzeni ve güvenliği bitmiş sağladı
İstanbuldaki öteki bir ayaklanma da IVMehmet vaktinde patlak vermiştirHarem ağalarının devlet işlerine karıştığını ve ulufelerin zamanın da ödenmediğini ileri sürerek yeniçeriler ayaklandıSorumlu gördükleri birçok devlet adamını idam ettirdilerÖldürülen bu kişiler,Sultan Ahmet Meydanındaki bir çınar ağacına asıldıBundan dolayı bu olaya Olgui Vakvakiye denilmektedir(1656) *