Osmanlıda Basın
Osmanlılarda Basın ve yayın
Osmanlılarda Basın hakkında bilgi
Osmanlılar'da Basın
Osmanlı Devletinde İbrahim Muteferrika tarafından 1727 ’de ilk Osmanlı resmi matbaasının kurulmasından sonra, belli bir cevre icinde haberleşme, risaleler aracılığıyla olmuştu Matbaanın kullanılışından yaklaşık bir asır sonra Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa tarafından Kahire ’de 1828 ’ yılında Turkce ve Arapca olarak Vakayii Mısriyye adlı resmi vilayet gazetesi yayınlandı
İkinci Mahmud Han devrinde 11 Kasım 1831 yılında İstanbul ’da Takvimi Vekayi adlı resmi gazete cıkarıldı Turkcenin yanında; Arapca, Fransızca, Rumca ve Ermenice de yayınlanan Takvimi Vekayi ’nin basılması icin İstanbul ’da Takvimhane matbaası kuruldu Takvimhane nazırı olarak da Es ’ad Efendi tayin edildi Haftalık olan bu gazetede resmi devlet haberlerinden başka ic ve dış dunya hadiselerine de yer verildi Ancak Sultan İkinci Mahmud Hanın vefatından sonra sadece resmi devlet haberlerine yer verildi Yıllık abonesi 120 kuruş olan bu gazete beş bin adet basılıyor, belli başlı devlet adamlarına ve memurlara şehir ve kasaba ileri gelenlerine, yabancı devlet temsilciliklerine dağıtılıyordu Onemli hadiseler olduğu zaman Varakai Mahsusa adıyla ozel ilaveleri de yayınlanıyordu Tanzimattan sonra bir ara yayını durdurulan Takvimi Vekayi, 1855'ten sonra, Meclisi Aliyi Tanzimat Nizamnamesi'ni ve bu muessesenin hazırladığı nizamnameleri yayınlamakla resmi gazete olma huviyetine daha cok yaklaştı 1 ’tan sonra tamamen devletle ilgili belge ve nizamnameleri yayınlayan Takvimi Vekayi 1878 ’de kapandı Ancak uc yıl sonra 1881 ’de yeniden yayınlanmaya başladı 4 Kasım 1922 tarihine kadar 4609 sayısı yayınlandı Ankara hukumeti tarafından 211922 ’de Resmi Ceride 121928 ’de Resmi Gazete adını alarak yayınına devam etti
Takvimi Vekayi ’den başka, yabancı devletler nezdinde Osmanlı menfaatlerini korumak icin Sultan Mahmud Han, Alexander Blacque Bey ’e Le Moniteur Ottoman adlı Fransızca bir gazete de cıkarttırmıştı Bu gazetenin, Takvimi Vekayi ’nin Fransızcası olduğu da soylenmektedir
Sultan Abdulmecid Han tahta gecince, 1840 ’ta Turkce yayınlanan Ceridei Havadis adlı gazeteyi neşrettirdi Başında, William Churchill adlı bir İngiliz gazetecisi vardı 1850 yılından sonra bu iki Turkce gazeteden başka Fransızca, İtalyanca, Rumca, Ermenice ve Farsca olmak uzere on altıya yakın gazete yayınlanmaya başladı 1864 yılında William Churchill ’in olumunden sonra oğlu, Ceridei Havadis gazetesini kapatıp Ruznamei Ceridei Havadis adlı gazeteyi cıkarmaya başladı
Turkler tarafından cıkarılan ilk ozel gazete, 21 Ekim 1 ’ta neşredilen Tercumanı Ahval ’dir Sahibi Capanoğlu Agah Efendi, başyazarı Şinasi olan bu gazete, bir haber gazetesi olmaktan ziyade, hukumet tenkidine kadar bugunku gazetecilikte gorulen pekcok şeyin menşeini teşkil eden hususlara yer verirdi İlk zamanlar haftada bir, sonra uc, sonra Cuma haric her gun yayınlandı Ancak siyasi şartlar ve basında giderek artan rekabet karşısında 1131866 ’da yayın hayatına son verdi Tercumanı Ahval gazetesinden ayrılan Şinasi, 27 Haziran 1862 ’den itibaren Tasviri Efkar ’ı cıkarmaya başladı Osmanlı ulkesinde Avrupai fikirlerin yayılmasına, dil tartışmasını ortaya atarak devletin bolunup parcalanmasına yonelik akımların gelişmesi icin calışan, devletin temel politikalarını ve hukumetin icraatını tenkid eden muharrir ve yazarların calıştığı Tasviri Efkar gazetesi, daha cok fikir gazetesi ozelliğini taşıyordu
Bu ozelliği sebebiyle gazeteye ilgi artıp, trajı yukseldi Şinasi ve Namık Kemal Avrupa ’ya kacınca, Recaizade Ekrem tarafından cıkarıldı Fakat kamuoyundaki etkisini giderek kaybeden Tasviri Efkar 830 sayı cıktıktan sonra 1866 ’da kapandı
İlk Turk dergisi ise, 1850 ’de yayınlanmaya başlayan Vekayii Tıbbiye ’dir Meslek dergisi ozelliğinde olan bu dergiden başka Temmuz 1862 ’de Munif Paşa tarafından Mecmuai Funun yayınlanmaya başladı Ancak 1864 ’te kolera salgını yuzunden yayınını durduran Mecmuai Funun, 1866 ’da yeniden yayınlanmaya başladıysa da kısa bir muddet sonra yayına ara verdi Ucuncu defa 1883 yılında tekrar yayınlanmaya başladı Fakat yeniden kapandı Mir ’atı Mecmuai İberi İntibah ve devamı olan İbretnuma ile Ceridei Askeriyye de ilk cıkan dergilerdendir
1 ’tan sonra Turkce basınının, devlet ve hukumet ile hukumet ricaline karşı tutum alması, diğer dillerde yayınlanan gazetelerin de Osmanlı Devletinin butunluğunu bozmaya yonelik yıkıcı yazılar neşretmeleri uzerine, saltanatı, hukumeti, Osmanlı toplumunu meydana getiren milletleri ve dinlerini saldırılardan koruyabilmek icin bazı tedbirler alındı 1 ’ta ozellikle yabancı basından şoyle bir taahhutname alınmaya başlandı:
“Osmanlı hukumetini, diğer devletlerle munasebetlerini, memurların calışmalarını tenkid etmemek; başyazıları onceden Basın Burosuna bildirip tasdik ettirmek, Basın Burosunun tasdik etmediği haberleri yayınlamamak, Avrupa gazetelerinde cıkan yazıları duzeltmek gayesiyle Basın Burosunca verilecek yazıları aynen yayınlamak gibi
Bu doğrultuda yapılan uygulamalar bircok şikayetlere sebeb oldu Tanzimatın getirdiği eşitlik ve kanunlara dayanan uygulama ilkelerinin ciğnendiğini ileri suren yabancı basın mensupları, kapitulasyonlardan faydalanmak istediler Yabancı gazeteleri ve gazetecileri cezalandırma veya yasaklama teşebbusleri karşısında, yabancı devlet elcilerinin basın hurriyetinin sınırlarını belirleyici bir kanun bulunmaması ve kendi konsolosluk mahkemelerinde muhakeme edilmek istemeleri sebebiyle kanuni duzenlemeye gidildi 1864 ’te Matbuat Nizamnamesi cıkarıldı
Bu donemde İstanbul ’da devletin yarı resmi gazetesi olan Fransızca Journal de Costantinople, İngilizce The Levant Herald, Fransızca Courier d ’Orient, Rumca Bizantis, Bulgarca Bulgaria, Ermenice Megs, Masis, Avedapar ve Tar gazeteleri cıkıyordu İzmir, Kahire, Beyrut gibi şehirler başta olmak uzere diğer şehirlerde de azınlıklar ve Muslumanlar tarafından hayli gazete yayınlandı Ayrıca yine İstanbul ’da Mecmuai Havadis ve Munadi Erciyas adlı Anadolu gazeteleri de yayınlanıyordu
1864 ’te Matbuat Nizamnamesi'nin duzenlenmesinden sonra, Turk basın hayatı yeni bir devre girdi Bu nizamname, on sansuru butunuyle kaldırıp, yabancı basının sorumsuzluklarına da sınırlar getirmişti Nitekim Nizamname'nin ucuncu maddesi, yabancıların da yerliler gibi muamele goreceklerini hukme bağladığından, kapitulasyonların basın alanına da yayılması onlenmiş oluyordu
Nizamname ile daha once kurulmuş olan Babıali Tercume Odası, Matbuat Mudurluğu gibi kurumlara yeni vazifeler veriliyordu Siyasi ozellikteki yayınlara ruhsat vermek, yayınların muhtevasını kontrol etmek, gazetelere verilecek resmi ilanları hazırlamak, Avrupa ’da Osmanlı Devleti aleyhinde yayın yapan gazete ve kitapların ulkeye girmesine mani olmak, bu kaidelere aykırı davrananlar hakkında para ve hapis cezalarını uygulamak bu vazifeler arasındaydı
Nizamname, bir on sansur koymuyordu ama, ağır para ve hapis cezalarıyla, başta padişah olmak uzere, butun idareyi (bakanlar, meclisler, mahkemeler, devlet kurumları ve memurlar), yabancı devlet başkanları ve temsilcilerini, suclayıcı ve kotuleyici yayınlardan koruyordu Nizamname, umumi cizgileriyle 1909 yılına kadar yururlukte kaldı
1867 senesinde Ali Suavi de cıkardığı Muhbir Gazetesi'nde hukumeti daha sert bir dille tenkid etmeye başladı ise de, kısa sure sonra kapandı
Matbuat Nizamnamesi'nin boşluklarından faydalanan basının hukumet erkanını sert bir şekilde tenkid etmesi uzerine 1867 ’de basını kontrol maksadıyla bir kararname cıkartıldı Sadrazam Ali Paşa tarafından, aynı zamanda kendi mevkiini kuvvetlendirmek duşuncesi ile hazırlanan bu kararnameye Ali Kararnamesi denildi Bundan sonra basına karşı sert tedbirler uygulandı 1867 yılında İngilizce olarak cıkan The Levant Herald gazetesi de, Yunanlıların, Girit ihtilalcilerini destekleyen hareketlerini ovduğu icin kapatıldı İstanbul ’daki İngilizce gazetelerden, The Levant Times, bir de Bulgarca nusha cıkarıp, Bulgar kavmiyetciliğini destekleyen yazılar yayınlayarak Osmanlı Devletinin parcalanmasına calıştı Bu donemde Arap kavmiyetciliğini teşvik icin Avrupa ’da Arapca yayınlanan gazetelere karşı, Babıali ’nin maddi desteğiyle İstanbul ’da Arapca ElCevaib gazetesi yayınlandı
Hukumetin kendilerine verdiği vazifelere gitmeyerek Avrupa ’ya kacan Ali Suavi, Namık Kemal ve Ziya paşalar, gittikleri yerde Prens Mustafa Fazıl Paşa ve Agah Efendi ile buluşarak; Muhbir, Ulum, Hurriyet, İttihad adında cıkardıkları gazetelerde Babıali ’nin aleyhinde yazılar yazdılar Dergilerin mali kaynağını mason locasına kayıtlı olan Mustafa Fazıl Paşa karşılıyordu Bu sırada İstanbul ’da; Eğribozlu Mehmed Arif tarafından Ayinei Vatan, Şakir Efendi tarafından Muhib, Andon Efendi tarafından Muhibbi Vatan gazeteleri de yayınlandı Daha sonra bu gazeteler de ceşitli sebeplerle kapatıldılar
Mustafa Fazıl Paşa, Sultan Abdulaziz ’den affedilmesini isteyerek yurda donunce, yurtdışına kacmış olan ve surgunde bulunan Yeni Osmanlılar, 1870 sonundan başlayarak yurda donmeye başladılar Saraydan gordukleri para yardımı ile Basiret adlı gazeteyi neşreden Yeni Osmanlıların ılımlı grubunu teşkil eden Basiretci Ali ve arkadaşları, Turk ve Musluman unsurların cıkarlarını savundular Basiret Gazetesi bu sebeple 1871 ’de on binlik bir tiraja ulaştı 18701871 AlmanFransız savaşında Almanya ’yı destekleyen yazılar neşreden ve Alman hukumetinden destek goren Basiret, Cırağan Vak ’asından sonra Ali Suavi ’nin bir makalesini yayınladığı icin 20 Mayıs 1878 ’de kapatıldı Aynı donemde Ali Raşit ve Filip Efendi tarafından Terakki Gazetesi cıkarıldı Haftada altı gun yayınlanan ilk gazete olarak dikkat ceken Terakki Gazetesi, hukumete yonelik aşırı tenkitlerinden dolayı 1870 ve 1874'te iki defa kapatıldı Ebuzziya Tevfik, Ayetullah Bey, Recaizade Mahmut Ekrem gibi imzaların yeraldığı Terakki, mizahi Letaifi Asar ve hanımlar icin Hanımlara Mahsus adlı haftalık ilaveler neşretti HakayıkulVekayi adıyla yayın hayatına devam ettiyse de aynı iddialı tutumunu surduremedi 1870 ’te butun yazıları Ahmed Midhat Efendi tarafından yazılan, sonraları Bedir adını alan Devir Gazetesi neşredildi
1872 Haziranında Ahmed Midhat Efendinin idaresine gecen ve daha once İskender Efendi tarafından yayınlanan İbret Gazetesi, Yeni Osmanlıların sozcusu haline geldi Namık Kemal ’in baş yazarlığını yaptığı bu gazete 25000 gibi o gune kadar gorulmemiş bir tiraja ulaştı ve yayın hayatı boyunca 12000'den aşağı duşmedi Yazarları ceşitli sebeplerle İstanbul ’dan uzaklaştırılan İbret Gazetesi, Namık Kemal ’in Magosa ’ya gonderilmesiyle 1873 yılında kapandı Bu muddet icinde Aşir Efendi tarafından cıkarılan ve yazı işlerini Ebuzziya Tevfik ’in yuruttuğu Hadika, Ahmed Midhat Efendi tarafından yayınlanan ve okuyuculara faydalı bilgiler veren Dağarcık Dergisi, RavdatulMearif ve Ceridei Tıbbiyei Askeriyye dergileri ile Diyojen ’i cıkaran Teodor Kasap Efendi tarafından cıkarılan Hayal ve Cıngıraklı Tatar gibi mizah dergileri de neşredildi
1873 yılında Ebuzziya Tevfik ’in siyasi yazılarıyla dikkati ceken ve kısa sure icinde kapatılan Sirac adlı gazete, yirmi beşinci sayısında kapatılan ve bir mizah gazetesi olan Latife, haberlere geniş yer ayırmasıyla tanınan ve akşam ilavesi cıkaran HulasatulEfkar Gazetesi, Ahmed Midhat Efendinin ceşitli fıkra ve hikayelerden başka roman tefrikalarına da yer verdiği Kırkanbar Dergisi, Dolap, Mecmuai Nevadiri Asar, Muteferrika, Revnak adlı gazete ve dergiler yayınlamışsa da omurleri kısa ve tesirleri az olmuştur
1873 yılında memleketin icine duştuğu siyasi ve ekonomik sıkıntılara ortak ve yardımcı olması beklenen basın ve yayın organları tamamen devletin karşısında yer alınca, memleketin icine duştuğu sıkıntılar gozonune alınarak basına karşı bazı tedbirler alındı Bu tedbirler uzerine, Amerikan ve İngiliz misyonerlerinin mali desteği ile geniş bir Arapca yayın merkezi haline gelen Beyrut ’taki basın cevreleri, 1874 ’ten sonra kendilerine daha rahat calışma imkanı veren Mısır ’a gittiler Midhat Paşanın sadrazamlığı zamanında İstanbul basınına karşı zecri tedbirler uygulandı Bu tarihte vilayetlerde yayınlanan gazetelerin sayısı yirmiyi buldu Ayrıca devletce masrafları karşılanarak kurulan vilayet basımevlerinde yerli ve ozel gazete ve kitapların basılmasına da izin verilince; kultur faaliyetlerini destekleme yolunda oldukca musbet adımlar atıldı Yine aynı donemde ulkenin dort bir yanında yayınlanan gazetelerin toplu halde okuyucuların incelemesine sunulduğu kıraathaneler (okuma salonları) acıldı Ancak o zamana kadar hicbir vergi ve rusuma tabi olmayan gazetelere, 1874 ’te, her gazeteye iki paralık pul yapıştırma mecburiyeti getirildi
Gazetelerin memleket şartlarını dikkate almamaları, tenkit ve hicivde ileri gitmeleri uzerine Haziran 1875 ’te siyasi ozellikteki kitap ve dergilerin on sansurden sonra yayınlanmasına karar verildi Aynı yılın Eylul ayında, 1864 Nizamnamesi ’ne “İlave baskıların sadece resmi ilanlar icin kullanılabileceği maddesi eklendi
1874 ’te Munif Paşa tarafından cıkartılan, sanat ve ilim yazılarına yer veren haftada birkac defa yayınlanan Mecmuai Maarif, Agop Baronyan tarafından yayınlanan ilk tiyatro gazetesi olan Tiyatro, Basiretci Ali Efendi tarafından cıkarılan mizah dergisi Kahkaha, Mehmed Arif Bey tarafından cıkarılan Medeniyet Dergisiyle, Şafak, Afitabı Maarif ve Misbahı Felah dergileri de yayınlandı 1875 yılında, Tevfik Bey tarafından cıkarılan ve bir mizah dergisi olan Geveze, yine bir başka mizah dergisi Meddah, Mehmed Efendinin gunluk cıkardığı dini bilgiler neşrederek ilgi goren Sadakat Gazetesi, Teodor Kasap tarafından yayınlanan gunluk İstikbal Gazetesi, Filip Efendinin yayınladığı Meşrutiyet ve Cumhuriyet donemlerinde de ceşitli şahıslar tarafından devam ettirilen Vakit Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı, Rum asıllı Papadapulas tarafından yayınlanan, daha sonra Mihran Efendi tarafından devralınan Sabah Gazetesi, Mehmed Tevfik Bey tarafından cıkarılan haftalık mizah dergisi Caylak ile; bunların dışında Musavat, Umran, Selamet, Miratı İber, Muharrir, Mecmuai Maarif gibi kısa omurlu gazete ve dergiler yayınlandı
1877 ’de Midhat Paşanın sadrazamlığı zamanında bir matbuat kanunu hazırlandı Bu tasarı mecliste kanunlaşmadan once meclis dağıldı İki bolumden meydana gelen bu kanunun birinci bolumu matbaalara, ikinci bolumu ise basına ait hukumleri ihtiva ediyordu Aynı yıl icinde basın suclarını yargılayan Meclisi Ahkamı Adliye kuruldu Harb hali sebebiyle gazetelerin hukumeti tenkide yonelik yayınlar yapmaları yasaklandı Bu suretle Osmanlı basını yeni bir doneme girdi
18761878 senelerinde pekcok gazete ve dergi cıkarıldı Bunların belli başlıları; başyazarlığını Ahmed Midhat Efendinin yaptığı Caylak, Tevfik Mehmet Bey tarafından cıkartılan Osmanlı Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı ve Mihran Efendinin yayınladığı kısa sureli Tercumanı Şark Gazetesi, Turk basınının en dikkate değer gazetelerinden olan, Ahmed Midhat Efendinin cıkardığı Tercumanı Hakikat Gazetesi, mizah gazetesi Karagoz, cocuk gazetesi Bahce ’dir
1878 ’de memleketin icinde bulunduğu harb hali sebebiyle, Osmanlı birliğini ve ulkesinin butunluğunu bozmaya yonelik yayınlara karşı bazı tedbirlere ihtiyac duyuldu Maarif Nezareti, Matbuat Mudurluğu ve Zabtiye Nezaretinin katkısıyla gazeteler uzerinde sansur uygulamasına gidildi Hariciye Nezaretinde de dış basınla ilgili Matbuatı Hariciye Mudurluğu kuruldu
1878 ’de cıkmaya başlayan Tercumanı Hakikat Gazetesi, Ahmed Mithad Efendinin başarılı kalemi ile ve hukumeti tenkid etmeyen buyuklere şantaj, sansasyon ozelliğinde olmayan ciddi haberciliğiyle bu devrin en uzun omurlu ve itibarlı gazetesi oldu Daha sonraki senelerde Ahmed Midhat Efendinin damadı Muallim Naci ’nin idare ettiği bir edebi ilave verdi Bu son derece ciddi ve terbiyevi bir edebiyat mecmuasıydı Cocuklar icin haftalık ilaveler verdi Bu gazetede telif romanlar tefrika edildiği gibi, batı klasikleri de veriliyordu Midhat Efendi bu arada 150 ’den fazla roman ve ilmi kitap yayınladı Kitaplar, cekici ve akılcı bir usluba sahib olduğundan, okutucu ve oğreticiydi On dort ciltlik Avrupa Tarihi, uc ciltlik Dunya Tarihi serileri, o devirde halk tarafından merakla okundu
1879 ’da Ebuzziya Tevfik Bey tarafından Mecmuai Ebuzziya Dergisi cıkarıldı Ebuzziya Tevfik, pekcok kitaplar, yıllıklar yanında bazı klasik eserler yayınladı Kutuphanei Ebuzziya adlı bir kolleksiyon meydana getirdi 1879 ’da Mehmed Ali tarafından iktisadi ve zirai konulara yer veren 15 gunluk Vasıtai Servet ve 1880 ’de Vakayii Tıbbiye adlı meslek dergileri de yayınlandı 1881 ’de Encumeni Teftiş ve Muayene, Maarif Nezareti ’nde de Tetkiki Muellefat Komisyonu kuruldu 1888 ’de matbaaların bastığı butun yayınlara onceden izin aldıktan sonra basma şartı getirildi
1891 ’den once Tercumanı Hakikat ’ten başka; on iki bin tirajlı Sabah, Saadet ve Tarik gazeteleri de cıkarıldı Jon Turkler hareketinin belli başlı simalarından olan Murad Bey, 1885 yılında haftalık Mizan Dergisini cıkarmaya başladı Bir ara Avrupa ’ya kacan Mizancı Murad, yayınına Paris ’te devam etti İkinci Meşrutiyetin ilanı uzerine İstanbul ’da tekrar yayınlanmaya başladıysa da uzun omurlu olmadı; 1909 ’da tekrar kapandı
Kadrosunda Namık Kemal, Abdulhak Hamid Tarhan ’ın da bulunduğu Gayret Gazetesi, 1886 yılında yayınlanmaya başladı Abdulhalim Memduh, Tepedelenlizade Kamil, Cenab Şehabeddin gibi kimselerin yazı yazdığı Muhit Gazetesi 1888 ’de cıktı İlkokul cocuklarına temel bilgiler vermek gayesiyle eğitim ve oğretime yonelik olan Mekteb Dergisi 1891'de kitapcı Karabet tarafından cıkarıldı Bir mudet boyle yayınlandıktan sonra 1894 yılında edebiyat dergisi haline geldi, Edebiyatı Cedidecilerin toplandığı bu dergi, okuyucuların ilgisini cekmek icin ceşitli edebi anketler duzenledi Edebiyat tarihi acısından onemli bir yer işgal eden Serveti Funun Dergisi, Ahmed İhsan (Tokgoz) Bey tarafından 27 Mart 1891 ’de cıkarılmaya başlandı Aynı donemde yayınlanan Malumat adlı edebi dergiyle edebi tartışmalara giren Serveti Funun Dergisinde, Edebiyatı Cedideciler olarak adlandırılacak şair ve yazarlar bir araya geldi Ocak 1895 ’te mecmuanın idaresini Tevfik Fikret aldı ve altı yıllık bir yayından sonra 1901 ’de ayrılmasına rağmen yayınına devam etti
Osmanlılarda Basın ve yayın
Osmanlılarda Basın hakkında bilgi
Osmanlılar'da Basın
Osmanlı Devletinde İbrahim Muteferrika tarafından 1727 ’de ilk Osmanlı resmi matbaasının kurulmasından sonra, belli bir cevre icinde haberleşme, risaleler aracılığıyla olmuştu Matbaanın kullanılışından yaklaşık bir asır sonra Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa tarafından Kahire ’de 1828 ’ yılında Turkce ve Arapca olarak Vakayii Mısriyye adlı resmi vilayet gazetesi yayınlandı
İkinci Mahmud Han devrinde 11 Kasım 1831 yılında İstanbul ’da Takvimi Vekayi adlı resmi gazete cıkarıldı Turkcenin yanında; Arapca, Fransızca, Rumca ve Ermenice de yayınlanan Takvimi Vekayi ’nin basılması icin İstanbul ’da Takvimhane matbaası kuruldu Takvimhane nazırı olarak da Es ’ad Efendi tayin edildi Haftalık olan bu gazetede resmi devlet haberlerinden başka ic ve dış dunya hadiselerine de yer verildi Ancak Sultan İkinci Mahmud Hanın vefatından sonra sadece resmi devlet haberlerine yer verildi Yıllık abonesi 120 kuruş olan bu gazete beş bin adet basılıyor, belli başlı devlet adamlarına ve memurlara şehir ve kasaba ileri gelenlerine, yabancı devlet temsilciliklerine dağıtılıyordu Onemli hadiseler olduğu zaman Varakai Mahsusa adıyla ozel ilaveleri de yayınlanıyordu Tanzimattan sonra bir ara yayını durdurulan Takvimi Vekayi, 1855'ten sonra, Meclisi Aliyi Tanzimat Nizamnamesi'ni ve bu muessesenin hazırladığı nizamnameleri yayınlamakla resmi gazete olma huviyetine daha cok yaklaştı 1 ’tan sonra tamamen devletle ilgili belge ve nizamnameleri yayınlayan Takvimi Vekayi 1878 ’de kapandı Ancak uc yıl sonra 1881 ’de yeniden yayınlanmaya başladı 4 Kasım 1922 tarihine kadar 4609 sayısı yayınlandı Ankara hukumeti tarafından 211922 ’de Resmi Ceride 121928 ’de Resmi Gazete adını alarak yayınına devam etti
Takvimi Vekayi ’den başka, yabancı devletler nezdinde Osmanlı menfaatlerini korumak icin Sultan Mahmud Han, Alexander Blacque Bey ’e Le Moniteur Ottoman adlı Fransızca bir gazete de cıkarttırmıştı Bu gazetenin, Takvimi Vekayi ’nin Fransızcası olduğu da soylenmektedir
Sultan Abdulmecid Han tahta gecince, 1840 ’ta Turkce yayınlanan Ceridei Havadis adlı gazeteyi neşrettirdi Başında, William Churchill adlı bir İngiliz gazetecisi vardı 1850 yılından sonra bu iki Turkce gazeteden başka Fransızca, İtalyanca, Rumca, Ermenice ve Farsca olmak uzere on altıya yakın gazete yayınlanmaya başladı 1864 yılında William Churchill ’in olumunden sonra oğlu, Ceridei Havadis gazetesini kapatıp Ruznamei Ceridei Havadis adlı gazeteyi cıkarmaya başladı
Turkler tarafından cıkarılan ilk ozel gazete, 21 Ekim 1 ’ta neşredilen Tercumanı Ahval ’dir Sahibi Capanoğlu Agah Efendi, başyazarı Şinasi olan bu gazete, bir haber gazetesi olmaktan ziyade, hukumet tenkidine kadar bugunku gazetecilikte gorulen pekcok şeyin menşeini teşkil eden hususlara yer verirdi İlk zamanlar haftada bir, sonra uc, sonra Cuma haric her gun yayınlandı Ancak siyasi şartlar ve basında giderek artan rekabet karşısında 1131866 ’da yayın hayatına son verdi Tercumanı Ahval gazetesinden ayrılan Şinasi, 27 Haziran 1862 ’den itibaren Tasviri Efkar ’ı cıkarmaya başladı Osmanlı ulkesinde Avrupai fikirlerin yayılmasına, dil tartışmasını ortaya atarak devletin bolunup parcalanmasına yonelik akımların gelişmesi icin calışan, devletin temel politikalarını ve hukumetin icraatını tenkid eden muharrir ve yazarların calıştığı Tasviri Efkar gazetesi, daha cok fikir gazetesi ozelliğini taşıyordu
Bu ozelliği sebebiyle gazeteye ilgi artıp, trajı yukseldi Şinasi ve Namık Kemal Avrupa ’ya kacınca, Recaizade Ekrem tarafından cıkarıldı Fakat kamuoyundaki etkisini giderek kaybeden Tasviri Efkar 830 sayı cıktıktan sonra 1866 ’da kapandı
İlk Turk dergisi ise, 1850 ’de yayınlanmaya başlayan Vekayii Tıbbiye ’dir Meslek dergisi ozelliğinde olan bu dergiden başka Temmuz 1862 ’de Munif Paşa tarafından Mecmuai Funun yayınlanmaya başladı Ancak 1864 ’te kolera salgını yuzunden yayınını durduran Mecmuai Funun, 1866 ’da yeniden yayınlanmaya başladıysa da kısa bir muddet sonra yayına ara verdi Ucuncu defa 1883 yılında tekrar yayınlanmaya başladı Fakat yeniden kapandı Mir ’atı Mecmuai İberi İntibah ve devamı olan İbretnuma ile Ceridei Askeriyye de ilk cıkan dergilerdendir
1 ’tan sonra Turkce basınının, devlet ve hukumet ile hukumet ricaline karşı tutum alması, diğer dillerde yayınlanan gazetelerin de Osmanlı Devletinin butunluğunu bozmaya yonelik yıkıcı yazılar neşretmeleri uzerine, saltanatı, hukumeti, Osmanlı toplumunu meydana getiren milletleri ve dinlerini saldırılardan koruyabilmek icin bazı tedbirler alındı 1 ’ta ozellikle yabancı basından şoyle bir taahhutname alınmaya başlandı:
“Osmanlı hukumetini, diğer devletlerle munasebetlerini, memurların calışmalarını tenkid etmemek; başyazıları onceden Basın Burosuna bildirip tasdik ettirmek, Basın Burosunun tasdik etmediği haberleri yayınlamamak, Avrupa gazetelerinde cıkan yazıları duzeltmek gayesiyle Basın Burosunca verilecek yazıları aynen yayınlamak gibi
Bu doğrultuda yapılan uygulamalar bircok şikayetlere sebeb oldu Tanzimatın getirdiği eşitlik ve kanunlara dayanan uygulama ilkelerinin ciğnendiğini ileri suren yabancı basın mensupları, kapitulasyonlardan faydalanmak istediler Yabancı gazeteleri ve gazetecileri cezalandırma veya yasaklama teşebbusleri karşısında, yabancı devlet elcilerinin basın hurriyetinin sınırlarını belirleyici bir kanun bulunmaması ve kendi konsolosluk mahkemelerinde muhakeme edilmek istemeleri sebebiyle kanuni duzenlemeye gidildi 1864 ’te Matbuat Nizamnamesi cıkarıldı
Bu donemde İstanbul ’da devletin yarı resmi gazetesi olan Fransızca Journal de Costantinople, İngilizce The Levant Herald, Fransızca Courier d ’Orient, Rumca Bizantis, Bulgarca Bulgaria, Ermenice Megs, Masis, Avedapar ve Tar gazeteleri cıkıyordu İzmir, Kahire, Beyrut gibi şehirler başta olmak uzere diğer şehirlerde de azınlıklar ve Muslumanlar tarafından hayli gazete yayınlandı Ayrıca yine İstanbul ’da Mecmuai Havadis ve Munadi Erciyas adlı Anadolu gazeteleri de yayınlanıyordu
1864 ’te Matbuat Nizamnamesi'nin duzenlenmesinden sonra, Turk basın hayatı yeni bir devre girdi Bu nizamname, on sansuru butunuyle kaldırıp, yabancı basının sorumsuzluklarına da sınırlar getirmişti Nitekim Nizamname'nin ucuncu maddesi, yabancıların da yerliler gibi muamele goreceklerini hukme bağladığından, kapitulasyonların basın alanına da yayılması onlenmiş oluyordu
Nizamname ile daha once kurulmuş olan Babıali Tercume Odası, Matbuat Mudurluğu gibi kurumlara yeni vazifeler veriliyordu Siyasi ozellikteki yayınlara ruhsat vermek, yayınların muhtevasını kontrol etmek, gazetelere verilecek resmi ilanları hazırlamak, Avrupa ’da Osmanlı Devleti aleyhinde yayın yapan gazete ve kitapların ulkeye girmesine mani olmak, bu kaidelere aykırı davrananlar hakkında para ve hapis cezalarını uygulamak bu vazifeler arasındaydı
Nizamname, bir on sansur koymuyordu ama, ağır para ve hapis cezalarıyla, başta padişah olmak uzere, butun idareyi (bakanlar, meclisler, mahkemeler, devlet kurumları ve memurlar), yabancı devlet başkanları ve temsilcilerini, suclayıcı ve kotuleyici yayınlardan koruyordu Nizamname, umumi cizgileriyle 1909 yılına kadar yururlukte kaldı
1867 senesinde Ali Suavi de cıkardığı Muhbir Gazetesi'nde hukumeti daha sert bir dille tenkid etmeye başladı ise de, kısa sure sonra kapandı
Matbuat Nizamnamesi'nin boşluklarından faydalanan basının hukumet erkanını sert bir şekilde tenkid etmesi uzerine 1867 ’de basını kontrol maksadıyla bir kararname cıkartıldı Sadrazam Ali Paşa tarafından, aynı zamanda kendi mevkiini kuvvetlendirmek duşuncesi ile hazırlanan bu kararnameye Ali Kararnamesi denildi Bundan sonra basına karşı sert tedbirler uygulandı 1867 yılında İngilizce olarak cıkan The Levant Herald gazetesi de, Yunanlıların, Girit ihtilalcilerini destekleyen hareketlerini ovduğu icin kapatıldı İstanbul ’daki İngilizce gazetelerden, The Levant Times, bir de Bulgarca nusha cıkarıp, Bulgar kavmiyetciliğini destekleyen yazılar yayınlayarak Osmanlı Devletinin parcalanmasına calıştı Bu donemde Arap kavmiyetciliğini teşvik icin Avrupa ’da Arapca yayınlanan gazetelere karşı, Babıali ’nin maddi desteğiyle İstanbul ’da Arapca ElCevaib gazetesi yayınlandı
Hukumetin kendilerine verdiği vazifelere gitmeyerek Avrupa ’ya kacan Ali Suavi, Namık Kemal ve Ziya paşalar, gittikleri yerde Prens Mustafa Fazıl Paşa ve Agah Efendi ile buluşarak; Muhbir, Ulum, Hurriyet, İttihad adında cıkardıkları gazetelerde Babıali ’nin aleyhinde yazılar yazdılar Dergilerin mali kaynağını mason locasına kayıtlı olan Mustafa Fazıl Paşa karşılıyordu Bu sırada İstanbul ’da; Eğribozlu Mehmed Arif tarafından Ayinei Vatan, Şakir Efendi tarafından Muhib, Andon Efendi tarafından Muhibbi Vatan gazeteleri de yayınlandı Daha sonra bu gazeteler de ceşitli sebeplerle kapatıldılar
Mustafa Fazıl Paşa, Sultan Abdulaziz ’den affedilmesini isteyerek yurda donunce, yurtdışına kacmış olan ve surgunde bulunan Yeni Osmanlılar, 1870 sonundan başlayarak yurda donmeye başladılar Saraydan gordukleri para yardımı ile Basiret adlı gazeteyi neşreden Yeni Osmanlıların ılımlı grubunu teşkil eden Basiretci Ali ve arkadaşları, Turk ve Musluman unsurların cıkarlarını savundular Basiret Gazetesi bu sebeple 1871 ’de on binlik bir tiraja ulaştı 18701871 AlmanFransız savaşında Almanya ’yı destekleyen yazılar neşreden ve Alman hukumetinden destek goren Basiret, Cırağan Vak ’asından sonra Ali Suavi ’nin bir makalesini yayınladığı icin 20 Mayıs 1878 ’de kapatıldı Aynı donemde Ali Raşit ve Filip Efendi tarafından Terakki Gazetesi cıkarıldı Haftada altı gun yayınlanan ilk gazete olarak dikkat ceken Terakki Gazetesi, hukumete yonelik aşırı tenkitlerinden dolayı 1870 ve 1874'te iki defa kapatıldı Ebuzziya Tevfik, Ayetullah Bey, Recaizade Mahmut Ekrem gibi imzaların yeraldığı Terakki, mizahi Letaifi Asar ve hanımlar icin Hanımlara Mahsus adlı haftalık ilaveler neşretti HakayıkulVekayi adıyla yayın hayatına devam ettiyse de aynı iddialı tutumunu surduremedi 1870 ’te butun yazıları Ahmed Midhat Efendi tarafından yazılan, sonraları Bedir adını alan Devir Gazetesi neşredildi
1872 Haziranında Ahmed Midhat Efendinin idaresine gecen ve daha once İskender Efendi tarafından yayınlanan İbret Gazetesi, Yeni Osmanlıların sozcusu haline geldi Namık Kemal ’in baş yazarlığını yaptığı bu gazete 25000 gibi o gune kadar gorulmemiş bir tiraja ulaştı ve yayın hayatı boyunca 12000'den aşağı duşmedi Yazarları ceşitli sebeplerle İstanbul ’dan uzaklaştırılan İbret Gazetesi, Namık Kemal ’in Magosa ’ya gonderilmesiyle 1873 yılında kapandı Bu muddet icinde Aşir Efendi tarafından cıkarılan ve yazı işlerini Ebuzziya Tevfik ’in yuruttuğu Hadika, Ahmed Midhat Efendi tarafından yayınlanan ve okuyuculara faydalı bilgiler veren Dağarcık Dergisi, RavdatulMearif ve Ceridei Tıbbiyei Askeriyye dergileri ile Diyojen ’i cıkaran Teodor Kasap Efendi tarafından cıkarılan Hayal ve Cıngıraklı Tatar gibi mizah dergileri de neşredildi
1873 yılında Ebuzziya Tevfik ’in siyasi yazılarıyla dikkati ceken ve kısa sure icinde kapatılan Sirac adlı gazete, yirmi beşinci sayısında kapatılan ve bir mizah gazetesi olan Latife, haberlere geniş yer ayırmasıyla tanınan ve akşam ilavesi cıkaran HulasatulEfkar Gazetesi, Ahmed Midhat Efendinin ceşitli fıkra ve hikayelerden başka roman tefrikalarına da yer verdiği Kırkanbar Dergisi, Dolap, Mecmuai Nevadiri Asar, Muteferrika, Revnak adlı gazete ve dergiler yayınlamışsa da omurleri kısa ve tesirleri az olmuştur
1873 yılında memleketin icine duştuğu siyasi ve ekonomik sıkıntılara ortak ve yardımcı olması beklenen basın ve yayın organları tamamen devletin karşısında yer alınca, memleketin icine duştuğu sıkıntılar gozonune alınarak basına karşı bazı tedbirler alındı Bu tedbirler uzerine, Amerikan ve İngiliz misyonerlerinin mali desteği ile geniş bir Arapca yayın merkezi haline gelen Beyrut ’taki basın cevreleri, 1874 ’ten sonra kendilerine daha rahat calışma imkanı veren Mısır ’a gittiler Midhat Paşanın sadrazamlığı zamanında İstanbul basınına karşı zecri tedbirler uygulandı Bu tarihte vilayetlerde yayınlanan gazetelerin sayısı yirmiyi buldu Ayrıca devletce masrafları karşılanarak kurulan vilayet basımevlerinde yerli ve ozel gazete ve kitapların basılmasına da izin verilince; kultur faaliyetlerini destekleme yolunda oldukca musbet adımlar atıldı Yine aynı donemde ulkenin dort bir yanında yayınlanan gazetelerin toplu halde okuyucuların incelemesine sunulduğu kıraathaneler (okuma salonları) acıldı Ancak o zamana kadar hicbir vergi ve rusuma tabi olmayan gazetelere, 1874 ’te, her gazeteye iki paralık pul yapıştırma mecburiyeti getirildi
Gazetelerin memleket şartlarını dikkate almamaları, tenkit ve hicivde ileri gitmeleri uzerine Haziran 1875 ’te siyasi ozellikteki kitap ve dergilerin on sansurden sonra yayınlanmasına karar verildi Aynı yılın Eylul ayında, 1864 Nizamnamesi ’ne “İlave baskıların sadece resmi ilanlar icin kullanılabileceği maddesi eklendi
1874 ’te Munif Paşa tarafından cıkartılan, sanat ve ilim yazılarına yer veren haftada birkac defa yayınlanan Mecmuai Maarif, Agop Baronyan tarafından yayınlanan ilk tiyatro gazetesi olan Tiyatro, Basiretci Ali Efendi tarafından cıkarılan mizah dergisi Kahkaha, Mehmed Arif Bey tarafından cıkarılan Medeniyet Dergisiyle, Şafak, Afitabı Maarif ve Misbahı Felah dergileri de yayınlandı 1875 yılında, Tevfik Bey tarafından cıkarılan ve bir mizah dergisi olan Geveze, yine bir başka mizah dergisi Meddah, Mehmed Efendinin gunluk cıkardığı dini bilgiler neşrederek ilgi goren Sadakat Gazetesi, Teodor Kasap tarafından yayınlanan gunluk İstikbal Gazetesi, Filip Efendinin yayınladığı Meşrutiyet ve Cumhuriyet donemlerinde de ceşitli şahıslar tarafından devam ettirilen Vakit Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı, Rum asıllı Papadapulas tarafından yayınlanan, daha sonra Mihran Efendi tarafından devralınan Sabah Gazetesi, Mehmed Tevfik Bey tarafından cıkarılan haftalık mizah dergisi Caylak ile; bunların dışında Musavat, Umran, Selamet, Miratı İber, Muharrir, Mecmuai Maarif gibi kısa omurlu gazete ve dergiler yayınlandı
1877 ’de Midhat Paşanın sadrazamlığı zamanında bir matbuat kanunu hazırlandı Bu tasarı mecliste kanunlaşmadan once meclis dağıldı İki bolumden meydana gelen bu kanunun birinci bolumu matbaalara, ikinci bolumu ise basına ait hukumleri ihtiva ediyordu Aynı yıl icinde basın suclarını yargılayan Meclisi Ahkamı Adliye kuruldu Harb hali sebebiyle gazetelerin hukumeti tenkide yonelik yayınlar yapmaları yasaklandı Bu suretle Osmanlı basını yeni bir doneme girdi
18761878 senelerinde pekcok gazete ve dergi cıkarıldı Bunların belli başlıları; başyazarlığını Ahmed Midhat Efendinin yaptığı Caylak, Tevfik Mehmet Bey tarafından cıkartılan Osmanlı Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı ve Mihran Efendinin yayınladığı kısa sureli Tercumanı Şark Gazetesi, Turk basınının en dikkate değer gazetelerinden olan, Ahmed Midhat Efendinin cıkardığı Tercumanı Hakikat Gazetesi, mizah gazetesi Karagoz, cocuk gazetesi Bahce ’dir
1878 ’de memleketin icinde bulunduğu harb hali sebebiyle, Osmanlı birliğini ve ulkesinin butunluğunu bozmaya yonelik yayınlara karşı bazı tedbirlere ihtiyac duyuldu Maarif Nezareti, Matbuat Mudurluğu ve Zabtiye Nezaretinin katkısıyla gazeteler uzerinde sansur uygulamasına gidildi Hariciye Nezaretinde de dış basınla ilgili Matbuatı Hariciye Mudurluğu kuruldu
1878 ’de cıkmaya başlayan Tercumanı Hakikat Gazetesi, Ahmed Mithad Efendinin başarılı kalemi ile ve hukumeti tenkid etmeyen buyuklere şantaj, sansasyon ozelliğinde olmayan ciddi haberciliğiyle bu devrin en uzun omurlu ve itibarlı gazetesi oldu Daha sonraki senelerde Ahmed Midhat Efendinin damadı Muallim Naci ’nin idare ettiği bir edebi ilave verdi Bu son derece ciddi ve terbiyevi bir edebiyat mecmuasıydı Cocuklar icin haftalık ilaveler verdi Bu gazetede telif romanlar tefrika edildiği gibi, batı klasikleri de veriliyordu Midhat Efendi bu arada 150 ’den fazla roman ve ilmi kitap yayınladı Kitaplar, cekici ve akılcı bir usluba sahib olduğundan, okutucu ve oğreticiydi On dort ciltlik Avrupa Tarihi, uc ciltlik Dunya Tarihi serileri, o devirde halk tarafından merakla okundu
1879 ’da Ebuzziya Tevfik Bey tarafından Mecmuai Ebuzziya Dergisi cıkarıldı Ebuzziya Tevfik, pekcok kitaplar, yıllıklar yanında bazı klasik eserler yayınladı Kutuphanei Ebuzziya adlı bir kolleksiyon meydana getirdi 1879 ’da Mehmed Ali tarafından iktisadi ve zirai konulara yer veren 15 gunluk Vasıtai Servet ve 1880 ’de Vakayii Tıbbiye adlı meslek dergileri de yayınlandı 1881 ’de Encumeni Teftiş ve Muayene, Maarif Nezareti ’nde de Tetkiki Muellefat Komisyonu kuruldu 1888 ’de matbaaların bastığı butun yayınlara onceden izin aldıktan sonra basma şartı getirildi
1891 ’den once Tercumanı Hakikat ’ten başka; on iki bin tirajlı Sabah, Saadet ve Tarik gazeteleri de cıkarıldı Jon Turkler hareketinin belli başlı simalarından olan Murad Bey, 1885 yılında haftalık Mizan Dergisini cıkarmaya başladı Bir ara Avrupa ’ya kacan Mizancı Murad, yayınına Paris ’te devam etti İkinci Meşrutiyetin ilanı uzerine İstanbul ’da tekrar yayınlanmaya başladıysa da uzun omurlu olmadı; 1909 ’da tekrar kapandı
Kadrosunda Namık Kemal, Abdulhak Hamid Tarhan ’ın da bulunduğu Gayret Gazetesi, 1886 yılında yayınlanmaya başladı Abdulhalim Memduh, Tepedelenlizade Kamil, Cenab Şehabeddin gibi kimselerin yazı yazdığı Muhit Gazetesi 1888 ’de cıktı İlkokul cocuklarına temel bilgiler vermek gayesiyle eğitim ve oğretime yonelik olan Mekteb Dergisi 1891'de kitapcı Karabet tarafından cıkarıldı Bir mudet boyle yayınlandıktan sonra 1894 yılında edebiyat dergisi haline geldi, Edebiyatı Cedidecilerin toplandığı bu dergi, okuyucuların ilgisini cekmek icin ceşitli edebi anketler duzenledi Edebiyat tarihi acısından onemli bir yer işgal eden Serveti Funun Dergisi, Ahmed İhsan (Tokgoz) Bey tarafından 27 Mart 1891 ’de cıkarılmaya başlandı Aynı donemde yayınlanan Malumat adlı edebi dergiyle edebi tartışmalara giren Serveti Funun Dergisinde, Edebiyatı Cedideciler olarak adlandırılacak şair ve yazarlar bir araya geldi Ocak 1895 ’te mecmuanın idaresini Tevfik Fikret aldı ve altı yıllık bir yayından sonra 1901 ’de ayrılmasına rağmen yayınına devam etti