Güneş her ne kadar bize hayatı sunsa da bunu tek başına yapmıyor. Sıcaklığı ve gücüyle herkesin çok sevdiği Güneş, aslında Dünya tarafından dizginlendiğinde bize hayatı sunabilir. Şayet Dünya'mız ve atmosferi Güneş'in ışınlarına karşı bir muhafaza sağlayamasaydı önemli kahırlar bizi bekliyor olurdu.(Ya da olmazdı zira biz de olmazdık.) Pekala Dünya bunu nasıl yapıyor hiç düşündünüz mü? Dünya'mızın atmosferindeki stratosfer katmanının bir kısmı olan ozon katmanı, bizler dahil neredeyse Dünya üzerindeki tüm hayatı Güneş'in tehlikeli ultraviyole ışınlarına karşı koruyor.
Kafamızın üstünde ozon katmanının olması rahatlatıcı olsa da aslında her yıl ozon katmanının üzerinde bir delik açılıyor. İnsan kaynaklı oluşan ve 1987 yılında Montreal Protokolü sayesinde tedbir alınmaya başlanan ozon katmanındaki delik, yılın makul bir periyodunda milyonlarca kilometrekarelik boyutlarda deliniyor. Yaklaşık 30 Türkiye boyutunda olan bu delik her sene Antarktika üzerinde oluşuyor. Bu bilgileri öğrendiğimize nazaran kendimize şu soruyu sorabiliriz: "Ozon deliği neden Kuzey Kutbu ya da Avrupa'da değil de Antarktika'nın üzerinde oluşuyor?" Bugün sizlere tam olarak bu sorunun karşılığını vereceğiz.
Asıl sorumuza geçmeden evvel: Ozon katmanı neden deliniyor?
Ozon katmanındaki delik aslında doğal süreçler nedeniyle de oluşabilir ancak deliğin bu kadar büyük olmasının asıl sorumlusu biz insanlarız. Beşerler tarafından kullanılan klor ve brom hususları ozon molekülleri ile yansımaya girerek aslında bizi koruyan molekülleri ayrıştırıyorlar. Bu da ozon katmanında bir incelme, dolayısıyla da bir delik oluşturuyor.
İnsan nüfusunun yoğunlukta olduğu Kuzey Yarım Küre'den yayılan bu elementler, son derece kararlı yapıya sahipler. Gaz formunda olmalarının yanında uzun ve farklı kaidelerde dahi yapılarını koruyabildikleri için rahatlıkla stratosfer katmanına ulaşabiliyorlar. Buradan da uzun uzaklıklara ulaşabiliyorlar. Elbette bu seyahatleri sırasında klor ve brom üzere elementlerin Antarktika'ya ulaştığını görüyoruz.
Ozon katmanı neden Avrupa'da yahut rastgele bir yerde değil de Antarktika'nın üzerinde deliniyor?
Ozon katmanının Antarktika üzerinde delik oluşturmasının nedeni, kutup bölgelerindeki stratosferik bulutların kimyasal yansımalar için uygun bir ortam sağlamasından kaynaklanıyor. Ozon molekülleriyle yansımaya girmeye başlayan klor, brom üzere elementler, stratosferik bulutların içerisinde katı ve sıvı tanecikler oluşmasına neden oluyor. Elbette bu durum da tek başına bir karşılık değil. Zira Antarktika'daki şartların bir gibisi de Kuzey Kutbu'nda var lakin burada o denli bir şey yaşanmıyor. Buradaki sebep ise stratosferik bulutların olaşabilmesi için gerekli sıcaklık derecesine ulaşılamaması.
Stratosferik bulutların oluşması için hava sıcaklığının -78 santigrat derecenin altına düşmesi gerekiyor. Antarktika'da günlük sıcaklıklar -90 santigrat dereceye kadar düşebiliyor. Bu da bulutların oluşması için kâfi bir sıcaklık. Kuzey Kutbu'nda ise bu düşüş genelde -80 santigrat derecelerde kalıyor. Bu düşüşü daima tutamayan Kuzey Kutbu'nda birden fazla vakit stratosferik bulutların oluşması için gerekli olan -78 santigrat derecelik sıcaklıklar görülemiyor. Bu sayede ozon katmanı delikleri kuzey kutbu bölgesinde çok küçük oranlarda oluyor. Antarktika ise bilhassa kış ve ilkbahar periyotlarında rahatlıkla -78 santigrat derecenin altına inebiliyor.
Ozon katmanının delinmesine karşı nasıl bir tedbir alıyoruz?
Ozon moleküllerine ziyan veren klor ve brom üzere elementler, beşerler tarafından kullanılan birtakım kimyasal bileşiklerde kullanılabiliyor. Özellikle 1987 yılına kadar deodorant, buzdolabı üzere eserlerde ağır bir biçimde kullanılan ozon katili elementler, 1987'de yürürlüğe giren milletlerarası muahede ile bir ölçü dizginlendi. Klor ve brom üzere elementlerin kullanımının azaltılması için anlaşan 197 ülke, birebir vakitte dünya üzerindeki en başarılı etraf muhafaza mutabakatlarından birini yapmış oldular.
Montreal Protokolü mucibince ülkelerin ozon katmanına ziyan veren 96 kimyasalı etaplı olarak kaldırması için bir vakit çizelgesi bulunuyor. Buna nazaran gelişmiş ülkeler 2036 yılına kadar bu kimyasalların kullanımını yüzde 86 oranında düşürecekken gelişmekte olan ülkeler ise 2045 yılına kadar ozon deliğine yol açan kimyasalları yüzde 80 oranında azaltacak. Hala devam etmekte olan bu azaltma kararlı bir biçimde devam ediyor. 1970'li yıllarda denetimden çıkması öngörülen ozon deliğinin günümüzde denetim altında tutulduğunu söyleyebiliriz. Yapılan araştırmalara nazaran 1980 yılındaki düzeylere ulaşılabilmesi için 2060 yılına kadar kararlı bir ilerleme gerekiyor.
Bugün sizlere ozon katmanındaki deliğin neden Antarktika üzerinde olduğunu açıkladık. Bu üslup içeriklerimizin devamının gelmesini istiyorsanız bizlere yorumlar kısmında yazabilirsiniz.
Kaynaklar: NASA, AUSTRALIAN ANTARCTIC PROGRAM, CSI, Earth, TÜBİTAK