Türkiye iktisatta bir müddettir farklı yollar izliyor. Birinci olarak Çin modeliyle yola çıkan Türkiye, rekabetçi kur, faiz indirimi, cari fazla gayesi, Türkiye modeli, KKM, heterodoks siyasetler derken sabır kısmına kadar ilerledi.
İktidar tarafından 2023 yılı Haziran ayında yapılacağı altı çizilen seçimlerin erken bir devir olup olmayacağı devamlı surette Ankara kulislerinin ve iktisadın gündeminde. Seçimler vaktinde yapılsa dahi ekonomik tesirleri çok evvelden bizi sarıyor. Nedir bu seçim iktisadı? Seçim iktisadının uygulamalarının tesirlerini mi yaşıyoruz?
Seçmenlerin tercihlerini hangi ekonomik modeller etkiliyor?
Chicago Illinois Üniversitesi'nden Prof. Ali Akarca'ya nazaran, seçim iktisadının temelinde hükümetlerin ekonomik performanslarını değerlendirirken, seçmenlerin yalnızca son bir yıla baktığını ve büyümenin ise enflasyonun önüne geçtiğini açıklıyor.
Akarca'ya nazaran, bu da iktidarları seçim iktisadı uygulamaya özendirerek, gelirleri artırmak için seçimden evvel gaza, bunun yaratacağı enflasyonu dizginlemek için de seçimden sonra frene bastıklarını belirtiyor.
Peki bunu nasıl ve neden uyguluyorlar?
Hükümetler seçime nasıl hazırlanıyor?
Akarca'nın Karar Gazetesi'nde yaptığı değerlendirmede, hükümetler, seçimden evvelki bir yıl içinde popülist davranmaya başlıyorlar. Birtakım vergi ve harçları düşürüyorlar yahut erteliyorlar. Mali cezaları, hatta birtakım borçları affediyorlar. Toplumsal yardımları ve tarım dayanaklarını artırıyorlar. Yeni takımlar açıyorlar. Taban fiyata, memur ve emekli maaşlarına yapılacak artırımlarda cömert davranıyorlar.
Devlet bankalarına çokça düşük faizli krediler dağıttırıyorlar. Yol ve köprü üzere inşaatları hızlandırıyorlar ve istihdam yaratacak yeni projelere başlıyorlar. Devletin ürettiği ve denetimi altında olan mal ve servislerde meydana gelen maliyet artışlarının fiyatlara aksettirilmesini seçim sonrasına bırakıyorlar.
Kısa bir müddet için, direkt ve dolaylı yollardan, geniş halk bölümlerinin gelirlerini artırıyor.
1950'den bu yana seçimler incelendi
Seçim iktisadının enflasyonist tesirleri ne oluyor?
Oylara müspet tesiri olan gelir artışının tesiri enflasyonun negatif tesirinin birkaç katı oluyor. Akarca şöyle devam ediyor:
1950’den bu yana yapılan, mahallî, senato, milletvekili genel ve orta seçimlerini ekonometrik metotlarla incelediğimizde görüyoruz ki kişi başına gerçek gelirde meydana gelen her yüzde birlik büyüme iktidara bir puan kadar ek oy getiriyor. Buna karşılık, enflasyonda meydana gelen her yüzde birlik artış iktidar partisinden yalnızca 0,13 puan oy götürüyor. Yani, bir puanlık bir büyüme için iktisada verilen ikaz 7-8 puandan daha az bir enflasyon doğuracaksa, politik bakımdan hükümet için avantajlı oluyor. Hatta fiyat artışları büyük ölçüde seçimden sonra görüleceği için, daha fazla enflasyonu bile göze alabiliyorlar.
Seçimden evvel yapılanların birçoğu seçimden çabucak sonra yavaşlatılıyor, sonlandırılıyor yahut bilakis çevriliyor. Başkalarının enflasyonist tesirleri de daraltıcı maliye ve para siyasetleri ile telafi edilmeye çalışılıyor. Bu tedbirler, bir müddet işsizliği arttırıp gerçek gelirleri düşürse de bunlar bir sonraki seçime kadar unutuluyor. Lakin enflasyonla çabaya, hele yüksek olduğu bir durumda, geç başlanırsa gelecek seçime hem yüksek enflasyon hem de küçülen bir iktisat ile girerek iktidarı kaybetmek mümkün.
Her seçimde tıpkı sistem mi izleniyor?
Seçim iktisadı potansiyelinin olması her seçimde kullanılacağı manasına gelmiyor. Muhtaçlık olmadığında boş yere istikrarsızlık yaratmak manasız. İktidarlarını yahut değerli belediyelerini kaybetme riskleri yoksa partiler seçim iktisadı uygulamıyorlar. Mesela, AK Parti birinci on yılında uygulamadı çünkü oyu en büyük iki rakibinin oylarının toplamından daha fazlaydı. Lakin partinin oy oranı kritik düzeylere inince, 2014 seçiminden itibaren seçim iktisadına geçti. Başkanlık sisteminin gelmesi ile iktidar olma çıtası 2018’de yüzde 50 artı 1’e çıkınca buna olan muhtaçlığı daha da arttı. İktidarların birkaç puan oy kaymasıyla el değiştirdiği 1970’lerin ve 1990’ların koalisyon hükümetleri altında da seçim iktisadı sıkça kullanıldı.
Koalisyon süreçlerinde seçim iktisadı daha mı baskın oluyor?
Seçim iktisadı Türkiye’de daha çok koalisyon hükümetleri altında ve tek parti hükümetlerinin ileriki periyotlarında görülüyor. Koalisyonlarda görülmesinin en değerli sebebi bunların ömürlerinin çok kısa olması. İçlerinde iki periyot başta kalanı yok. Bir periyot sürenleri bile az. Devamlı olarak, dağılma ve erken seçime gitme tehlikesi ile karşı karşıya oldukları için, her an çabucak seçim olacakmış üzere davranıyorlar.
Çok partili hükümetlerin devamlı seçim iktisadı uygulamalarının öbür bir sebebi de seçmen teşvikleri ile ilgili. Koalisyon hükümetlerinin ekonomik performanslarını değerlendirirken, seçmenler, ödül ve cezaları iktidar partileri ortasında paylaştırmakta zorluk çektiklerinden, iktisada daha az yük verme ve küçük ortakları ana ortaklardan daha az sorumlu, hatta hiç sorumsuz tutma eğilimi gösteriyorlar. O vakit, ekonomik muvaffakiyet ile fazla oy kazanamayan iktidar partileri, bilhassa küçük olanları da, bunu iş, kredi, mal, toplumsal yardım ve rant dağıtarak ve maaşlara artırım yaparak elde etmeye çalışıyorlar.
Tek parti iktidarlarını seçim iktisadı uygulamaya iten sebep ne?
Tek parti hükümetlerini seçim iktisadı uygulamaya iten dinamikler ise daha farklı. Bu tip hükümetler uzun ömürlü oluyorlar.
Demokrat Parti üç, Adalet ve Anavatan Partileri ikişer, Adalet ve Kalkınma Partisi dört devir tek başlarına iktidarda kaldılar. İktidar müddeti ile ekonomik performans ortasında, bilhassa demokrasisi pekişmemiş ülkelerde, ters-U biçiminde bir bağ var. Başta mevcut olan parti-içi demokrasi ve müzakere ortamı, vakit içinde gücün merkezde ve tek elde toplandığı bir duruma dönüşüyor. Reformist ruh yerini rant arbedesine bırakıyor. Yolsuzluklar artıyor. Yanılgılar çoğalıyor ve düzeltilemiyor. Değişen şartların siyasetlerde gerektirdiği ayarlamalar yapılamıyor. Bir süre sonra iktisat bozuluyor. Buna iktidar yıpranması da eklenince, iktidarın oy oranı kritik düzeylere iniyor ve basta kalabilmek için seçim iktisadı uygulamak zorunda kalıyorlar. Bu, tek parti hükümetlerinin istisnasız her birinde görülmüş bir örüntü. Menderes, Demirel, Özal ve Erdoğan, vakit içinde gitgide güçlendiler. Yönetimleri altında kusurlar ve yolsuzluklar arttı. Birinci periyotlarında, yüzde 4,4 - 6,9 ortasında büyüyen kişi başına gerçek gelir, daha sonraki periyotlarında yalnızca 0,9 - 2,4 ortasında büyüdü. Bu yüzden oyları fikir de seçim iktisadına yöneldiler.
Seçim iktisadı enflasyonu patlatır mı?
Ekonomiyi bozmadan seçim iktisadını uzun vakit sürdürmek mümkün değil. Lakin, bazen zamanlama yanlışları, bazen dış şoklar yüzünden, bazen de seçimler birbirlerini kısa aralıklarla takip ettiği için devamlı gaza basılıyor, fren yapılamıyor. O vakit enflasyon patlıyor. Ona bağlı olarak döviz kuru yükselince, akaryakıt, doğal gaz üzere ithal malların fiyatları artıyor. Bunlar pek çok malın üretiminde ve pazara ulaştırılmasında değerli girdiler olduklarından fiyatlar daha da yükseliyor. Ünite enflasyonun oylara tesiri büyümeninkinden epey daha az lakin enflasyon çok yükseldiğinde, politik bakımdan, büyümeden daha değerli hale gelebiliyor. Kaldı ki, yapılan popülist harcamaların ve verilen kredilerin coğrafik, sektörel ve ferdî dağılımı ekonomik değil politik saiklerle yapıldığından kaynak dağılımı da bozuluyor ve büyüme düşüyor. Yani kısa bir müddet kullanıldığında iktidarlara oy kazandıran seçim iktisadı, daima hale geldiğinde, bir noktadan sonra onları seçimlere hem enflasyonun hem de işsizliğin yüksek olduğu bir vakitte girmek zorunda bırakarak oy kaybettiriyor. İktidarlarını tehlikeye atıyor.
Türkiye’de iktisadın bozulmasında, 2014-2019 ortasındaki altı yıl içinde yedi seçim ve bir referandum yapılmasının ve bir sonraki seçimin erkene alınma mümkünlüğünün değerli roller oynadıklarını söyleyebiliriz.
Seçim iktisadı Türkiye'ye has bir durum mu?
Özetleyecek olursak, seçim iktisadının temelinde seçmen davranışı ve bundan yararlanmaya çalışan siyasetçi davranışı yatıyor. İnsan tabiatından kaynaklanan bu davranışları büsbütün ortadan kaldırmak mümkün değil ancak dozları sonlandırılabilir. Seçim iktisadı yalnızca Türkiye’ye has bir şey değil. Gelişmiş ülkelerde de görülüyor.
Ancak onlarda yalnızca seçim tarihi civarında hafif bir dalgalanma halinde geçiyor, çünkü bu ülkelerde devletin kredi dağıttırabileceği bankaları, üretimleri, istihdamları ve fiyatları ile oynayabileceği şirketleri yok. Olsa da, pek az. Toplumsal yardımları büyük ölçüde otomatiğe bağlanmış vaziyette. Devlet kaynaklarının değerli bir kısmı mahallî idarelerce kullanılıyor. Biz de ise lokal idarelerin vergi gelirlerinin içindeki hissesi yalnızca yüzde 8 civarında. Toplumsal yardımlar kanun kararında kararnamelerle artırılabiliyor. Mevduatların ve banka etkinlerinin neredeyse yarısı devlet bankalarında. Varlık fonuyla, devlet ülkenin en büyük holdinginin sahibi olmuş vaziyette. Seçim iktisadı uygulamalarında aşırılığın bizde de önlenebilmesi için merkezi devletin iktisat içindeki hissesinin oldukça düşürülmesi gerekiyor. Bu yapılsa, rüşvet de, yolsuzluklar da, insan kayırma da, bir kişinin yapabileceği işe birkaç kişi yerleştirilmesi de, kaynakların verimsiz ellere gitmesi de, vergi yükü ve vergilerin kaynak dağılımını bozucu yan tesirleri de azalır. Hasılı, ekonomik performans yalnızca seçim vakitlerinde değil, öbür yıllarda da güzelleşir.