SES NASIL YAYILIR?
1 Ses:
Katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerin oluşturduğu tanecikli (maddesel) ortamlarda dalgasal olarak (dalga şeklinde) yayılabilen enerji turune ses denir Ses, titreşimlerden oluşan bir enerji turudur
• Ses veren her madde veya cisme ses kaynağı denir
• Ses kaynakları titreşerek ses meydana getirir
• Sesin oluşabilmesi icin mutlaka titreşim hareketinin gercekleşmesi gerekir
• Titreşim, bir cismin ileri geri gidip gelme hareketidir (Ses veren her şey titreşir ve titreşen cisimler ses oluşturur)
• Cevremizde ses cıkaran sayısız varlık vardır İnsanlar, hayvanlar, taşıtlar, muzik aletleri, şelale, ruzgar, yağmur ses cıkaran varlıklardandır
• Ses kaynağından yayılan ses titreşimleri kulak tarafından duyulabilir Fakat insan kulağı butun ses titreşimlerini duyamaz (Frekansının uygun olması gerekir)
• İnsanların birbirleriyle iletişim kurmaları, duygu ve duşuncelerini aktarabilmeleri icin konuşmaları gerekir Konuşmanın temel oğesi sestir ve insan sesi de titreşim sonucu oluşur
• Ses veren ses kaynakları esnektir ve esnek olan cisimler ses dalgaları oluşturabilir veya ses dalgalarını iletebilir
NOT: İnsanların ses cıkarması da titreşimle olur Gırtlakta bulunan ses telleri soluk verme
olayı sırasında akciğerlerden dışarı verilen hava ile titreşerek ses cıkmasını sağlar
2 Sesin Ozellikleri:
Sesleri birbirinden ayıran uc ozellik vardır Bunlar sesin şiddeti, sesin yuksekliği ve sesin tınısıdır
a) Sesin Şiddeti:
Sesin zayıf veya kuvvetli olmasına sesin şiddeti denir Sesin şiddeti desibel (dB) birimi ile belirtilir 0 – 60 (dB) arasındaki sesler insan kulağını rahatsız etmez
b) Sesin Tınısı:
Aynı sesin ceşitli muzik aletlerinden cıktığı zaman gosterdiği farklılığa sesin tınısı denir Tını, sesin farklılığını ifade eden bir terimdir (Aynı notayı (tonu) calan bir kemanla bir flut arasındaki temel fark, tını farkıdır ve bu nedenler farklı sesler cıkar Enstrumanların yapıldığı malzemelerin farklı olması, enstrumanların oluşturduğu sesin farklı bir tınıda olmasını sağlar)
c) Sesin Yuksekliği (Frekansı) :
İnce sesi kalın sesten ayıran ozelliğe sesin yuksekliği denir Ses yuksekliği, ses kaynağının titreşme hızına bağlıdır Ses kaynakları hızlı titreştiği zaman sesin yuksekliği artar ve ses ince (tiz) cıkar Ses kaynakları yavaş titreştiği zaman sesin yuksekliği azalır ve ses kalın (pes) cıkar
(Ses kaynağının 1 saniyedeki titreşim sayısına frekans denir Frekans birimi hertz ’dir ve Hz ile gosterilir Frekansı buyuk olan ses kaynağı ince, frekansı kucuk olan ses kaynağı kalın ses verir)
Sesin yuksekliği ses kaynağı olarak kullanılan telin boyuna, gerginliğine, kalınlığın (kesitine) ve cinsine bağlıdır
• Kalınlıkları farklı, diğer ozellikleri aynı olan iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır İnce telin verdiği sesin yuksekliği (frekansı) daha fazladır yani sesi incedir
• Cinsleri farklı, diğer ozellikleri aynı iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır
• Gerginlikleri farklı, diğer ozellikleri aynı olan iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır Gergin telin verdiği sesin yuksekliği (frekansı) daha fazladır yani sesi incedir
• Uzunlukları farklı, diğer ozellikleri aynı olan iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır Uzun telin verdiği sesin yuksekliği (frekansı) daha fazladır yani sesi incedir
3 Ses Kirliliği:
Sesin abartılı ve gelişi guzel kullanılması sonucu ses kirliliği ortaya cıkar Ses kirliliğine gurultu denir Ses kirliliği insan sağlığı icin cok zararlıdır
Ses şiddeti birimi desibeldir (dB) İşitilebilen en hafif sesin şiddeti 0 (sıfır) desibel olarak kabul edilir (Buna işitme eşiği denir) Normal konuşma sesi 30 – 60 dB arasındadır (İnsan kulağı, frekansı 20 titreşimsaniyeden kucuk olan sesleri işitmez fakat bu seslerden olumsuz etkilenir Ses altı denilen bu titreşimlerin etkisinde uzun sure kalan insanlarda sağırlıklar gorulmektedir)
4 Sesin Yayılması:
Ses maddesel ortamlarda yayılabilir yani sesin yayılabilmesi icin maddesel ortama dolayısıyla taneciklere ihtiyac vardır Bu nedenle ses katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerde yayılır Boşlukta, maddesel ortam (tanecik) olmadığı ses boşlukta yayılmaz
Ses dalgalar halinde yayılır Ses dalgaları su dalgalarına benzer ve su dalgaları gibi dairesel (kuresel dalgalar şeklinde) olarak yayılırlar Ses dalgaları da su dalgaları gibi bir noktadan başlayarak başka bir noktaya doğru hareket eder
Su dalgalarını oluşturan kaynağın yakınında su dalgaları belirgindir ve su dalgaları kaynaktan uzaklaştıkca daha az belirgin hale gelir Ses dalgaları da su dalgaları gibi kaynağa yakın yerlerde şiddetlidir (belirgindir) ve kaynaktan uzaklaşıldıkca ses dalgalarının şiddeti azalır Bunun nedeni, kaynağa yakın yerlerde ses dalgalarının enerjisinin fazla olması ve ses kaynağından uzaklaşıldıkca ses dalgalarının enerjisinin azalmasıdır
Ses dalgaları ile su dalgaları arasındaki fark ise, su dalgaları gorunebilir ve su dalgaları sadece suyun yuzeyinde yayılır Ses dalgaları ise gorunmez ve ses dalgaları her doğrultuda (kuresel olarak) yayılır
Ses kaynağından cıkan ses dalgaları (kaynaktan) enerji taşırlar Bu enerji, ceşitli ortamlar tarafından iletilir Ses enerjisi iletilirken sesin yayıldığı ortamdaki yani tanecikler yer değiştirmez yani yayılmaz Yayılan yani yer değiştiren madde veya tanecik değil, hareket enerjisidir
Ses kaynağından cıkan ses dalgaları, yayıldığı ortamdaki maddenin taneciklerini titreştirir Titreşen tanecik etrafındaki diğer tanecikleri titreştirir ve bu nedenle ses bir tanecikten diğerine yayılır Ses tanecikten taneciğe yayıldığı icin tanecikler arasındaki boşluk ne kadar az ise sesin yayılma hızı o kadar fazla olur Yani sesin yayılma hızı en fazla katılara da sonra sıvı sonra da gazlardadır Fakat ses dalgaları gaz halindeki maddelerde en uzağa gider
Cisimlerin titreşmesi ile meydana gelen sesin kulağımıza kadar gelebilmesi icin ses kaynağı ile kulağımız arasında katı – sıvı – gaz gibi esnek bir ortamın bulunması gerekir
NOT:
1 Sesin oluşabilmesi icin titreşimin belli bir değerde olması gerekir
2 Ses dalgaları havada 340 ms yol alır Suda 1453 ms hızla yol alır Katılarda yaklaşık olarak 5000 ms hızla yayılır
3 Guneş ’in yaydığı ışık Dunya ’ya ulaştığı halde Guneş ’te oluşan patlamaların sesi duyulamaz Bunun nedeni sesin yayılması icin maddesel ortam gereklidir Uzay boşluğunda maddesel ortam olmadığı icin Guneş ’te oluşan patlamalar duyulamaz
4 Saat, hava dolu fanusta iken calarsa sesi duyulabilir Fakat havası tamamen boşaltılmış fanusta calarsa sesi duyulamaz Bunun nedeni, sesin boşlukta yayılamaması ve sesin yayılabilmesi icin maddeye ihtiyac duymasıdır
5 İnsanların duyabileceği ve uretebileceği seslerin belli frekans değerleri vardır Normal bir insan kulağı 20Hz ile 20000 Hz arasındaki sesleri duyabilir Frekansı 20000 Hz ’in ustunde olan sese ultrasonik ses denir
5 Sesin Yayılma Hızına Etki Eden Faktorler:
a) Ortam Sıcaklığı:
Sıcaklık arttıkca taneciklerin titreşim hızı yani kinetik enerjisi artacağından sesin yayılma hızı artar (Sesin 0ºC de havada yayılma hızı 331ms olduğu halde 20ºC de 344 ms‘dir Sıcaklık artıkca sesin o ortamdaki yayılma hızı da artar)
b) Ortamın Cinsi:
Sesin yayıldığı ortamın cinsi, sesin farklı hızlarda yayılmasına neden olur Sesin hızlı yayılabilmesi icin tanecikler arasındaki boşluğun az ve taneciklerin duzenli olması gerekir
Sesin yayılma hızı, katı, sıvı ve gazlarda farklıdır Ses, en yavaş gazlarda, sonra sıvılarda, en hızlı katılarda yayılır (Katı haldeki maddelerde de sesin yayılma hızı farklıdır)
SES DALGALARININ FİZİKSEL OZELLİKLERİ:
Dalgalar genel olarak, mekanik ve elektromanyetik dalgalar olmak uzere iki ana gruba ayrılır Elektromanyetik dalgalar, yayılmak icin bir ortama ihtiyac duymazlar ve boşlukta da yayılabilirler Mekanik dalgalar ise, enerjilerini aktarabilmek icin ortam taneciklerine ihtiyac duyarlar Bu yuzden boşlukta (orneğin uzayda) yayılamazlar Ses dalgaları da mekanik dalgalar olduklarından yayılmak icin maddesel bir ortama ihtiyac duyarlar
Ses, nesnelerin titreşiminden meydana gelen ve uygun bir ortam icerisinde (hava, su vb) bir yerden başka bir yere, sıkışma (compressions) ve genleşmeler (rarefactions) şeklinde ilerleyen bir dalgadır Dolayısıyla ses, bir basınc dalgasıdır
1 FREKANS (SIKLIK) :
Bir dalganın frekansı, dalganın hava veya başka bir ortam icinden gecerken ortamdaki partikullerin ne sıklıkta titreştiğine bağlıdır Frekans ileri geri titreşimlerin zamana bağlı olarak olculmesi ile hesaplanır Saniyedeki titreşim sayısı ozel olarak Hertz birimi ile ifade edilir
1 Hertz 1 dongusaniye
Yuksek frekans değerleri icin Hertz'in bin katı olan ‘kilohertz ’ (kHz) birimi kullanılır İnsan kulağının duyabildiği sesler 20 ile 20000 Hz (20kHz) arasında frekansa sahip olabilir Eğer bir frekans 20 Hz' in altında ise bu tur titreşimlere ses altı titreşimler, frekans 20 kHz' in uzerinde ise bunlara da ses ustu titreşimler denir
2 GENLİK (AMPLİTUD) :
Genlik, ses dalgalarının dikey buyukluğunun bir olcusudur Ses dalgalarını oluşturan sıkışma ve genleşmeler arasındaki fark, dalgaların genliğini belirler Ses dalgaları havada veya başka bir ortamda titreşen objeler tarafından uretilir Orneğin titreştirilen bir gitar teli, yaptığı periyodik salınım hareketi ile hava molekullerinin belli bir frekansta sıkışmasını ve genleşmesini sağlar Bu şekilde teldeki enerji havaya iletilmiş olur Enerjinin miktarı, teldeki titreşim genliğine bağlıdır Eğer tele fazla enerji yuklenirse, tel daha buyuk bir genlikle titreşir Teldeki titreşim genliği ne kadar fazla ise ortam tanecikleri (orneğin hava molekulleri) tarafından taşınan enerji de o kadar fazladır Enerji ne kadar fazla ise sesin şiddeti de o kadar buyuk olacaktır Bu ifadeler, titreşen tum cisimler icin gecerlidir
3 DALGA BOYU:
Bir dalganın ardışık iki tepe veya iki cukur noktası arasındaki mesafe dalga boyunu verir Dalga boyu λ (lamda) ile gosterilir
4 TON:
Muzikte, diatonik (doğal major) gamda bir ‘tam aralık ’ olarak tanımlanan ton, belli bir frekansta ve perdede uretilen saf ses anlamında kullanılır Orneğin bir ses catalı (diyapazon) titreştirildiğinde ortaya cıkan 440 Hz frekansındaki ‘Do (C) ’ notası, saf bir tondur Saf tonlar doğal ortamda fazla karşılaşılmayan ve genellikle muzik aletleri veya ses uretecleri aracılığıyla uretilen seslerdir Yuksek frekanslı (yuksek perdeden) sesler tiz, duşuk frekanslı (duşuk perdeden) sesler pes (bas) olarak algılanır
5 TINI:
Sesin ‘rengini ’ ifade eden bir terimdir Aynı oktavda, aynı notayı (tonu) aynı yoğunlukta ve aynı uzunlukta calan bir kemanla bir flut arasındaki temel fark, ‘tını farkı ’dır Enstrumanları oluşturan bileşenlerin doğal frekanslarındaki farklılıklar, sonucta oluşan sesin farklı bir tınıda olmasını sağlar Bu sayede, farklı muzik aletlerinden cıkan ozdeş notaları kolaylıkla ayırt edebiliriz Tını, sesin harmonik (doğuşkan) yapısına bağlı olarak değişir
6 SESİN ŞİDDETİ:
Şiddet, ses dalgalarının taşıdıkları enerjiye bağlı olarak birim alan uyguladıkları kuvvettir Birimi genellikle ‘metrekare başına Watt ’ (Wm2) olarak ifade edilir Sesin şiddeti, ses kaynağına olan uzaklığın karesi ile ters orantılıdır
7 DESİBEL (DB) :
İnsan kulağı cok duşuk ve cok yuksek şiddette sesleri duyabilme yeteneğine sahiptir İnsan kulağının algılayabileceği en duşuk ses şiddeti, eşik şiddet olarak bilinir Kulağa zarar vermeden işitilebilen en yuksek sesin şiddeti ise, eşik şiddetinin yaklaşık 1 milyon katı kadardır İnsan kulağının şiddet algı aralığı bu kadar geniş olduğundan, şiddet olcumu icin kullanılan olcek de 10'un katları, yani logaritmik olarak duzenlenmiştir Buna desibel olceği denir Sıfır desibel mutlak sessizliği değil; işitilemeyecek kadar duşuk ses şiddetini (ortalama 11012 Wm2) gosterir
Desibel, bir oranı veya goreceli bir değeri gosterir ve ‘bel ’ biriminin 10 katıdır Alexander Graham Bell' in anısına bel adı verilen birim, iki farklı buyukluğun oranının logaritması olarak tanımlanmaktadır Yani ‘1 bel ’, birbirlerine oranları 10 olan iki buyukluğu gostermektedir (orneğin 20020) Bu oranın cok buyuk olmasından dolayı ''Desibel'' adı verilen ve oranların logaritmasının 10 katı olarak tanımlanan birim daha yaygın olarak kullanılmaktadır Bu sayılardan biri bilinen bir sayı olarak alındığından, Desibel; soz konusu bir buyukluğun (Pi) referans buyukluğe (Pref) oranının logaritmasının 10 katıdır
dBA ise insan kulağının en cok hassas olduğu orta ve yuksek frekansların ozellikle vurgulandığı bir ses değerlendirmesi birimidir Gurultu azaltması veya kontrolunde cok kullanılan dBA birimi, ses yuksekliğinin subjektif değerlendirmesi ile ilişkili bir kavramdır
Eşik şiddetindeki ses ‘sıfır ’ desibeldir ve 11012 Wm2 değerine eşdeğerdir 10 kat daha şiddetli ses 11011 Wm2; yani 10 dB iken, 100 kat daha şiddetli ses 20 dB ’dir
Ses dalgaları enerjilerini 3 boyutlu ortamda taşırken, kaynaktan uzaklaştıkca ses dalgalarının şiddeti azalır Artan uzaklıkla birlikte ses dalgalarının şiddetinin azalması ses dalgalarındaki enerjinin daha geniş alanlara yayılmasından kaynaklanır Ses dalgaları 2 boyutlu bir ortamda dairesel olarak yayılır Enerji korunduğu icin enerjinin yayıldığı alan arttıkca guc azalmalıdır Şiddet ve uzaklık arasındaki ilişki terskare ilişkisidir Bu yuzden kaynağa olan uzaklık 2 katına cıktığında şiddet ¼ 'une duşer Benzer şekilde kaynağa olan uzaklık ¼ 'une duştuğunde şiddet 16 katına cıkar Uzaklık arttıkca sesin şiddeti, uzaklığın karesi oranında azaltır
8 REZONANS:
Frekansları aynı olan ses kaynaklarından biri titreştiğinde, diğer ses kaynağının etkiyle titreşmesine rezonans denir
9 SES KAYDI:
İlk ses kaydı fonograf denen bir aracla yapılmıştır (Thomas Edison tarafından 1877'de icat edilmiştir) Zamanla bu alanda ceşitli araclar geliştirilmiştir Gramafon, teyp ve modern studyolardaki kayıt araclarıdır İlk ses kaydı fonografta sesler, mum silindirlere kayıt yapılıyordu Donen taş plaklara kaydedilir
Sesin banda kaydedilmesiyle ses kaydı gelişti Sesli bir filmde ses, filmin kenarına kaydedilir
Muzik kasetleri, sesin kaset icinde banda kaydedilmesiyle istediğimiz zaman, kaset calarla tekrar sese donuşturmemizi sağlar
1 Ses:
Katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerin oluşturduğu tanecikli (maddesel) ortamlarda dalgasal olarak (dalga şeklinde) yayılabilen enerji turune ses denir Ses, titreşimlerden oluşan bir enerji turudur
• Ses veren her madde veya cisme ses kaynağı denir
• Ses kaynakları titreşerek ses meydana getirir
• Sesin oluşabilmesi icin mutlaka titreşim hareketinin gercekleşmesi gerekir
• Titreşim, bir cismin ileri geri gidip gelme hareketidir (Ses veren her şey titreşir ve titreşen cisimler ses oluşturur)
• Cevremizde ses cıkaran sayısız varlık vardır İnsanlar, hayvanlar, taşıtlar, muzik aletleri, şelale, ruzgar, yağmur ses cıkaran varlıklardandır
• Ses kaynağından yayılan ses titreşimleri kulak tarafından duyulabilir Fakat insan kulağı butun ses titreşimlerini duyamaz (Frekansının uygun olması gerekir)
• İnsanların birbirleriyle iletişim kurmaları, duygu ve duşuncelerini aktarabilmeleri icin konuşmaları gerekir Konuşmanın temel oğesi sestir ve insan sesi de titreşim sonucu oluşur
• Ses veren ses kaynakları esnektir ve esnek olan cisimler ses dalgaları oluşturabilir veya ses dalgalarını iletebilir
NOT: İnsanların ses cıkarması da titreşimle olur Gırtlakta bulunan ses telleri soluk verme
olayı sırasında akciğerlerden dışarı verilen hava ile titreşerek ses cıkmasını sağlar
2 Sesin Ozellikleri:
Sesleri birbirinden ayıran uc ozellik vardır Bunlar sesin şiddeti, sesin yuksekliği ve sesin tınısıdır
a) Sesin Şiddeti:
Sesin zayıf veya kuvvetli olmasına sesin şiddeti denir Sesin şiddeti desibel (dB) birimi ile belirtilir 0 – 60 (dB) arasındaki sesler insan kulağını rahatsız etmez
b) Sesin Tınısı:
Aynı sesin ceşitli muzik aletlerinden cıktığı zaman gosterdiği farklılığa sesin tınısı denir Tını, sesin farklılığını ifade eden bir terimdir (Aynı notayı (tonu) calan bir kemanla bir flut arasındaki temel fark, tını farkıdır ve bu nedenler farklı sesler cıkar Enstrumanların yapıldığı malzemelerin farklı olması, enstrumanların oluşturduğu sesin farklı bir tınıda olmasını sağlar)
c) Sesin Yuksekliği (Frekansı) :
İnce sesi kalın sesten ayıran ozelliğe sesin yuksekliği denir Ses yuksekliği, ses kaynağının titreşme hızına bağlıdır Ses kaynakları hızlı titreştiği zaman sesin yuksekliği artar ve ses ince (tiz) cıkar Ses kaynakları yavaş titreştiği zaman sesin yuksekliği azalır ve ses kalın (pes) cıkar
(Ses kaynağının 1 saniyedeki titreşim sayısına frekans denir Frekans birimi hertz ’dir ve Hz ile gosterilir Frekansı buyuk olan ses kaynağı ince, frekansı kucuk olan ses kaynağı kalın ses verir)
Sesin yuksekliği ses kaynağı olarak kullanılan telin boyuna, gerginliğine, kalınlığın (kesitine) ve cinsine bağlıdır
• Kalınlıkları farklı, diğer ozellikleri aynı olan iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır İnce telin verdiği sesin yuksekliği (frekansı) daha fazladır yani sesi incedir
• Cinsleri farklı, diğer ozellikleri aynı iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır
• Gerginlikleri farklı, diğer ozellikleri aynı olan iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır Gergin telin verdiği sesin yuksekliği (frekansı) daha fazladır yani sesi incedir
• Uzunlukları farklı, diğer ozellikleri aynı olan iki telin verdiği seslerin yukseklikleri (frekansları) farklıdır Uzun telin verdiği sesin yuksekliği (frekansı) daha fazladır yani sesi incedir
3 Ses Kirliliği:
Sesin abartılı ve gelişi guzel kullanılması sonucu ses kirliliği ortaya cıkar Ses kirliliğine gurultu denir Ses kirliliği insan sağlığı icin cok zararlıdır
Ses şiddeti birimi desibeldir (dB) İşitilebilen en hafif sesin şiddeti 0 (sıfır) desibel olarak kabul edilir (Buna işitme eşiği denir) Normal konuşma sesi 30 – 60 dB arasındadır (İnsan kulağı, frekansı 20 titreşimsaniyeden kucuk olan sesleri işitmez fakat bu seslerden olumsuz etkilenir Ses altı denilen bu titreşimlerin etkisinde uzun sure kalan insanlarda sağırlıklar gorulmektedir)
4 Sesin Yayılması:
Ses maddesel ortamlarda yayılabilir yani sesin yayılabilmesi icin maddesel ortama dolayısıyla taneciklere ihtiyac vardır Bu nedenle ses katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerde yayılır Boşlukta, maddesel ortam (tanecik) olmadığı ses boşlukta yayılmaz
Ses dalgalar halinde yayılır Ses dalgaları su dalgalarına benzer ve su dalgaları gibi dairesel (kuresel dalgalar şeklinde) olarak yayılırlar Ses dalgaları da su dalgaları gibi bir noktadan başlayarak başka bir noktaya doğru hareket eder
Su dalgalarını oluşturan kaynağın yakınında su dalgaları belirgindir ve su dalgaları kaynaktan uzaklaştıkca daha az belirgin hale gelir Ses dalgaları da su dalgaları gibi kaynağa yakın yerlerde şiddetlidir (belirgindir) ve kaynaktan uzaklaşıldıkca ses dalgalarının şiddeti azalır Bunun nedeni, kaynağa yakın yerlerde ses dalgalarının enerjisinin fazla olması ve ses kaynağından uzaklaşıldıkca ses dalgalarının enerjisinin azalmasıdır
Ses dalgaları ile su dalgaları arasındaki fark ise, su dalgaları gorunebilir ve su dalgaları sadece suyun yuzeyinde yayılır Ses dalgaları ise gorunmez ve ses dalgaları her doğrultuda (kuresel olarak) yayılır
Ses kaynağından cıkan ses dalgaları (kaynaktan) enerji taşırlar Bu enerji, ceşitli ortamlar tarafından iletilir Ses enerjisi iletilirken sesin yayıldığı ortamdaki yani tanecikler yer değiştirmez yani yayılmaz Yayılan yani yer değiştiren madde veya tanecik değil, hareket enerjisidir
Ses kaynağından cıkan ses dalgaları, yayıldığı ortamdaki maddenin taneciklerini titreştirir Titreşen tanecik etrafındaki diğer tanecikleri titreştirir ve bu nedenle ses bir tanecikten diğerine yayılır Ses tanecikten taneciğe yayıldığı icin tanecikler arasındaki boşluk ne kadar az ise sesin yayılma hızı o kadar fazla olur Yani sesin yayılma hızı en fazla katılara da sonra sıvı sonra da gazlardadır Fakat ses dalgaları gaz halindeki maddelerde en uzağa gider
Cisimlerin titreşmesi ile meydana gelen sesin kulağımıza kadar gelebilmesi icin ses kaynağı ile kulağımız arasında katı – sıvı – gaz gibi esnek bir ortamın bulunması gerekir
NOT:
1 Sesin oluşabilmesi icin titreşimin belli bir değerde olması gerekir
2 Ses dalgaları havada 340 ms yol alır Suda 1453 ms hızla yol alır Katılarda yaklaşık olarak 5000 ms hızla yayılır
3 Guneş ’in yaydığı ışık Dunya ’ya ulaştığı halde Guneş ’te oluşan patlamaların sesi duyulamaz Bunun nedeni sesin yayılması icin maddesel ortam gereklidir Uzay boşluğunda maddesel ortam olmadığı icin Guneş ’te oluşan patlamalar duyulamaz
4 Saat, hava dolu fanusta iken calarsa sesi duyulabilir Fakat havası tamamen boşaltılmış fanusta calarsa sesi duyulamaz Bunun nedeni, sesin boşlukta yayılamaması ve sesin yayılabilmesi icin maddeye ihtiyac duymasıdır
5 İnsanların duyabileceği ve uretebileceği seslerin belli frekans değerleri vardır Normal bir insan kulağı 20Hz ile 20000 Hz arasındaki sesleri duyabilir Frekansı 20000 Hz ’in ustunde olan sese ultrasonik ses denir
5 Sesin Yayılma Hızına Etki Eden Faktorler:
a) Ortam Sıcaklığı:
Sıcaklık arttıkca taneciklerin titreşim hızı yani kinetik enerjisi artacağından sesin yayılma hızı artar (Sesin 0ºC de havada yayılma hızı 331ms olduğu halde 20ºC de 344 ms‘dir Sıcaklık artıkca sesin o ortamdaki yayılma hızı da artar)
b) Ortamın Cinsi:
Sesin yayıldığı ortamın cinsi, sesin farklı hızlarda yayılmasına neden olur Sesin hızlı yayılabilmesi icin tanecikler arasındaki boşluğun az ve taneciklerin duzenli olması gerekir
Sesin yayılma hızı, katı, sıvı ve gazlarda farklıdır Ses, en yavaş gazlarda, sonra sıvılarda, en hızlı katılarda yayılır (Katı haldeki maddelerde de sesin yayılma hızı farklıdır)
SES DALGALARININ FİZİKSEL OZELLİKLERİ:
Dalgalar genel olarak, mekanik ve elektromanyetik dalgalar olmak uzere iki ana gruba ayrılır Elektromanyetik dalgalar, yayılmak icin bir ortama ihtiyac duymazlar ve boşlukta da yayılabilirler Mekanik dalgalar ise, enerjilerini aktarabilmek icin ortam taneciklerine ihtiyac duyarlar Bu yuzden boşlukta (orneğin uzayda) yayılamazlar Ses dalgaları da mekanik dalgalar olduklarından yayılmak icin maddesel bir ortama ihtiyac duyarlar
Ses, nesnelerin titreşiminden meydana gelen ve uygun bir ortam icerisinde (hava, su vb) bir yerden başka bir yere, sıkışma (compressions) ve genleşmeler (rarefactions) şeklinde ilerleyen bir dalgadır Dolayısıyla ses, bir basınc dalgasıdır
1 FREKANS (SIKLIK) :
Bir dalganın frekansı, dalganın hava veya başka bir ortam icinden gecerken ortamdaki partikullerin ne sıklıkta titreştiğine bağlıdır Frekans ileri geri titreşimlerin zamana bağlı olarak olculmesi ile hesaplanır Saniyedeki titreşim sayısı ozel olarak Hertz birimi ile ifade edilir
1 Hertz 1 dongusaniye
Yuksek frekans değerleri icin Hertz'in bin katı olan ‘kilohertz ’ (kHz) birimi kullanılır İnsan kulağının duyabildiği sesler 20 ile 20000 Hz (20kHz) arasında frekansa sahip olabilir Eğer bir frekans 20 Hz' in altında ise bu tur titreşimlere ses altı titreşimler, frekans 20 kHz' in uzerinde ise bunlara da ses ustu titreşimler denir
2 GENLİK (AMPLİTUD) :
Genlik, ses dalgalarının dikey buyukluğunun bir olcusudur Ses dalgalarını oluşturan sıkışma ve genleşmeler arasındaki fark, dalgaların genliğini belirler Ses dalgaları havada veya başka bir ortamda titreşen objeler tarafından uretilir Orneğin titreştirilen bir gitar teli, yaptığı periyodik salınım hareketi ile hava molekullerinin belli bir frekansta sıkışmasını ve genleşmesini sağlar Bu şekilde teldeki enerji havaya iletilmiş olur Enerjinin miktarı, teldeki titreşim genliğine bağlıdır Eğer tele fazla enerji yuklenirse, tel daha buyuk bir genlikle titreşir Teldeki titreşim genliği ne kadar fazla ise ortam tanecikleri (orneğin hava molekulleri) tarafından taşınan enerji de o kadar fazladır Enerji ne kadar fazla ise sesin şiddeti de o kadar buyuk olacaktır Bu ifadeler, titreşen tum cisimler icin gecerlidir
3 DALGA BOYU:
Bir dalganın ardışık iki tepe veya iki cukur noktası arasındaki mesafe dalga boyunu verir Dalga boyu λ (lamda) ile gosterilir
4 TON:
Muzikte, diatonik (doğal major) gamda bir ‘tam aralık ’ olarak tanımlanan ton, belli bir frekansta ve perdede uretilen saf ses anlamında kullanılır Orneğin bir ses catalı (diyapazon) titreştirildiğinde ortaya cıkan 440 Hz frekansındaki ‘Do (C) ’ notası, saf bir tondur Saf tonlar doğal ortamda fazla karşılaşılmayan ve genellikle muzik aletleri veya ses uretecleri aracılığıyla uretilen seslerdir Yuksek frekanslı (yuksek perdeden) sesler tiz, duşuk frekanslı (duşuk perdeden) sesler pes (bas) olarak algılanır
5 TINI:
Sesin ‘rengini ’ ifade eden bir terimdir Aynı oktavda, aynı notayı (tonu) aynı yoğunlukta ve aynı uzunlukta calan bir kemanla bir flut arasındaki temel fark, ‘tını farkı ’dır Enstrumanları oluşturan bileşenlerin doğal frekanslarındaki farklılıklar, sonucta oluşan sesin farklı bir tınıda olmasını sağlar Bu sayede, farklı muzik aletlerinden cıkan ozdeş notaları kolaylıkla ayırt edebiliriz Tını, sesin harmonik (doğuşkan) yapısına bağlı olarak değişir
6 SESİN ŞİDDETİ:
Şiddet, ses dalgalarının taşıdıkları enerjiye bağlı olarak birim alan uyguladıkları kuvvettir Birimi genellikle ‘metrekare başına Watt ’ (Wm2) olarak ifade edilir Sesin şiddeti, ses kaynağına olan uzaklığın karesi ile ters orantılıdır
7 DESİBEL (DB) :
İnsan kulağı cok duşuk ve cok yuksek şiddette sesleri duyabilme yeteneğine sahiptir İnsan kulağının algılayabileceği en duşuk ses şiddeti, eşik şiddet olarak bilinir Kulağa zarar vermeden işitilebilen en yuksek sesin şiddeti ise, eşik şiddetinin yaklaşık 1 milyon katı kadardır İnsan kulağının şiddet algı aralığı bu kadar geniş olduğundan, şiddet olcumu icin kullanılan olcek de 10'un katları, yani logaritmik olarak duzenlenmiştir Buna desibel olceği denir Sıfır desibel mutlak sessizliği değil; işitilemeyecek kadar duşuk ses şiddetini (ortalama 11012 Wm2) gosterir
Desibel, bir oranı veya goreceli bir değeri gosterir ve ‘bel ’ biriminin 10 katıdır Alexander Graham Bell' in anısına bel adı verilen birim, iki farklı buyukluğun oranının logaritması olarak tanımlanmaktadır Yani ‘1 bel ’, birbirlerine oranları 10 olan iki buyukluğu gostermektedir (orneğin 20020) Bu oranın cok buyuk olmasından dolayı ''Desibel'' adı verilen ve oranların logaritmasının 10 katı olarak tanımlanan birim daha yaygın olarak kullanılmaktadır Bu sayılardan biri bilinen bir sayı olarak alındığından, Desibel; soz konusu bir buyukluğun (Pi) referans buyukluğe (Pref) oranının logaritmasının 10 katıdır
dBA ise insan kulağının en cok hassas olduğu orta ve yuksek frekansların ozellikle vurgulandığı bir ses değerlendirmesi birimidir Gurultu azaltması veya kontrolunde cok kullanılan dBA birimi, ses yuksekliğinin subjektif değerlendirmesi ile ilişkili bir kavramdır
Eşik şiddetindeki ses ‘sıfır ’ desibeldir ve 11012 Wm2 değerine eşdeğerdir 10 kat daha şiddetli ses 11011 Wm2; yani 10 dB iken, 100 kat daha şiddetli ses 20 dB ’dir
Ses dalgaları enerjilerini 3 boyutlu ortamda taşırken, kaynaktan uzaklaştıkca ses dalgalarının şiddeti azalır Artan uzaklıkla birlikte ses dalgalarının şiddetinin azalması ses dalgalarındaki enerjinin daha geniş alanlara yayılmasından kaynaklanır Ses dalgaları 2 boyutlu bir ortamda dairesel olarak yayılır Enerji korunduğu icin enerjinin yayıldığı alan arttıkca guc azalmalıdır Şiddet ve uzaklık arasındaki ilişki terskare ilişkisidir Bu yuzden kaynağa olan uzaklık 2 katına cıktığında şiddet ¼ 'une duşer Benzer şekilde kaynağa olan uzaklık ¼ 'une duştuğunde şiddet 16 katına cıkar Uzaklık arttıkca sesin şiddeti, uzaklığın karesi oranında azaltır
8 REZONANS:
Frekansları aynı olan ses kaynaklarından biri titreştiğinde, diğer ses kaynağının etkiyle titreşmesine rezonans denir
9 SES KAYDI:
İlk ses kaydı fonograf denen bir aracla yapılmıştır (Thomas Edison tarafından 1877'de icat edilmiştir) Zamanla bu alanda ceşitli araclar geliştirilmiştir Gramafon, teyp ve modern studyolardaki kayıt araclarıdır İlk ses kaydı fonografta sesler, mum silindirlere kayıt yapılıyordu Donen taş plaklara kaydedilir
Sesin banda kaydedilmesiyle ses kaydı gelişti Sesli bir filmde ses, filmin kenarına kaydedilir
Muzik kasetleri, sesin kaset icinde banda kaydedilmesiyle istediğimiz zaman, kaset calarla tekrar sese donuşturmemizi sağlar